Baibili i buka i no dzi pinda dzose mu dzibuka dze budumili. Ha kuna buka ingwe ya ka tongo shandula machilo e bathu ba njinji zwingapa mu chibaka chilefu. Ne kwa ka jalo, ha kuna buka ya ka tongo thama kuti bathu ba i shakisise kwa ka nginilila ne ku i nyanyayidza zwingapa.

Ha ti lakidzila, bangwe ba ka diyika ba no sola nkumbulo we kuti Dzibaibili dza ngwenu mikwalo i no thembeka ye dza ka kwagwa gwe kutanga. “Ha ti nga thembe kuti ta ka kwala mikwalo iyeyo zwibuyana se kwa ya ka be ya ka kwagwa gwe kutanga,” ko leba nchechedu we zwidiyo zwe budumili. “Cha ti nacho koga i dzikhopi dzi na dziphoso, ngono bunji gwadzo dza ka dusa mikwalo ye dze kutanga mu chibaka che makole manjinji ngono dzi be dzi singa fanane, ne zila njinji dza ka siyasiyana.”

Bangwe ba no bilayela kuti Baibili i buka ye malebeswa, ne mabaka e budumili gwabo. A ti lakidzila, Faiza, wa ka diyiwa ne be nsha uwe ba si Bakirisiti kuti Baibili i buka ya ka yengemala ngono ya ka shandugwa. “Belelo, nda ka be ndi bilayela ne zila ingwe ha bathu be shaka lebeleka nami ne kwe Baibili,” ka leba e jalo. “Ndo ziba kuti, ha ba na Baibili ye mikwalo ye kutanga. Ya ka shandugwa!”

Ngono apa i chithu chi no khataza kuti Baibili ya ka shandugwa kene aa? Tongo alakanila buzo yedzi: Apa u nga themba thembiso ye Baibili i no gadzikanya moyo ne kwe zwi mbeli ha u singa zibe kuti thembiso iyeyo ya ka be i li mu mikwalo ye kutanga? (Baroma 15:4) Apa u nga shingisa milayontewo ye Baibili ku tola thambo wulu ne kwe nshingo, nsha, kene ku namata ha i li kuti Dzibaibili dza ngwenu dzi zhele dziphoso dza ka kwagwa ne bathu?

Nenguba Dzibaibili dze kutanga dzi si chipo, to khona bona dzikhopi dzadzo dza ntolo​—ne dzithousand dze dzimanuscript dze Baibili. Kwa ka zha chini kuti dzimanuscript idzedzi dzi si bole, dzi kunde ku nyanyayidziwa, ne ku kunda ba ka lika ku shandula mikwalo yadzo? Ku kunda ikoku kose ku nga ku gadzamoyo chini ku themba Dzibaibili dza ngwenu? Alakanila dabilo dze buzo dzi no tobela dze ku kunda ikoku.

CHI NO BIGA MU MBATSHA: Papyrus ne parchment ya ka be ili zwithu zwa ka be zwi shingisiwa ne bakwali be Baibili ne ba no thama dzikhopi ku kwalila mu zwili.a (2 Timoti 4:13) Zwithu izwezwi zwa ka biga ku be po kwe Baibili mu mbatsha chini?

Papyrus i no paluka, i lashikigwa ne mbala, ne ku kwegula chinyolocho. “Phepha la khona lo pelela li bola li be dzithali ne wuluba,” ko leba bachenjedu be zwe Egypt Richard Parkinson na Stephen Quirke. “Ha la ka bigwa koga lo be ne bgwelele, kene li bodziwa ne bukhola ne ku jiwa ne mbeba ne nchenje, kwazokwazo nchenje nchena ha li li mu mavu.” Dzipapyri dzingwe, dza kati dzi sino be dza wangwa, dza ka kwegudziwa ne chedza cha ka pindilila ne bukhola.

Parchment iyo ya ka sima ku pinda papyrus, ngono na iyo bo i no kwegula ha i singa thokomegwe zwibuyanana kene ya ka bigwa mu zwimo zwi no pisa kene ku tothola kwa ka pindilila, bukhola ne chedza.b Parchment kakale i no jiwa ne zwikonyana. Ne mabaka iyawa,kuti ku be ne mikwalo ya ntolo ya ka bigwa, buka ye Everyday Writing in the Graeco-Roman East, i no ti, ku dwilila kwe chithu chi li po ha te fanilo ngono i chithu chi no shingigwa.” Baibili i be ya ka bola, zibiso yayo i no be ya ka pela nayo.

SE KWA BAIBILI YA KA DWILILA I LIPO: Nlayo we Chijuta wa ka be u ti she ingwe ne ingwe ya ka fanila ku “zwikwalila Nlayo iwoyu mu buka,” dzibuka dze kutanga dzi li 5 dze Baibili. (Ditironomi 17:18) Pezhugwi kwa ikoko, bachenjedu ba no thama dzikhopi ba ka thama dzimanuscripts njinji kwa kati ne century ye kutanga C.E., hwalo dza ka be dzi nga wangwa mu dzitempele mu Israel yose ne ku Makedoniya i kulekule dumbu! (Luke 4:16, 17; Mishingo 17:11) Dzimanuscripts dzingwe wulukugwe kwazo dza ka dwilila dzi li po ku swikilila ngwenu chini?

“Bajuta ya ka be i li bathu ba no biga mikwalo ye Hwalo mu mapepe i li ku i bakilila,” ko leba nchenjedu we New Testament Philip W. Comfort. Bakirisiti ba ka dwilila be shingisa nkumbulo iwoyo.Shulenyana, dzimanuscripts dzingwe dze Baibili dza ntolo dza ka wangwa mu hali dze ntakhwe, ne mu ndawo dzingwe dzi sina chedza ne mu makuwu ne mu ndawo dzi singa niwe ne vula njinji.

BELELO: Dzithousand dze zwipithu zwe dzimanuscript dze Baibili—dzingwe dzi na makole a no pinda 2,000—dza ka dwilila dzi li po ku swikilila ngwenu. Ha kuna nkwalo ungwe wa ntolo u na dzimanuscript njinji zwingapa dza ntolo.

CHI NO BIGA MU MBATSHA: Mapolotiki minjinji ne batungamili be budumili ba ka sala shule mikumbulo i no leyana ne kwe zibiso ye Baibili. Ka njinji, ba ka be be shingisa mamo abo ku dzibila bathu ku be ne Baibili, ku i kwala, ne ku i shandulila mu ndebo dzingwe. Ela njele zwilakidzilo yezwi zwibili:

• Ku nga be ne 167 B.C.E.: She ye Seleucid  Antiochus Epiphanes, wa ka be e shaka sundidzila budumili gwe Chigiriki mu Bajuta, wa ka dusa ndawulo ye kuti ku chinyiwe dzikhopi dzose dze Hwalo dze Chihebera. Bashingi babe ba ka “palula ne ku pisa maphepha e Nlayo pangwe ne pangwe pa ba ka be be a wana,” se kwa kwa ka kwala nzibi we histori Heinrich Graetz, “ne ku bulaya bose ba ka be be shaka ku simisa ne ku miligwa mu na cha ba no shaka.”

• Chibaka che Middle Ages: Batungamili bangwe be Katoliki, ba ka be be gwadzamoyo ku bona bathu ba si badiyi be rera chi no diyiwa ne Baibili i si zwi no dumigwa ne Katoliki, kakale ba ka be be bona nlandu ba ka be ba na dzibuka dze Baibili dzi si Dzipisalema dze Chilatini, be ti ba no leyana ne chi no amuchigwa ne bunji gwe bathu. Khansele ingwe ye kereke ya ka biga nlayo we kuti balume ba shingise “bunyambi, ku thembeka, ne ku shaka ba no diya chi no leyanya ne chi no amuchigwa ne bunji gwe bathu. . . ne ku shakisisa ngumba dzose dza ba ka be be bilayela ne dzingwe dza ka bakiwa kusi kwe shango. . . . Ngumba ingwe ne ingwe i no wangwa i na u no dumila chi singa amuchigwe ne bunji gwe bathu ya ka be i chinyiwa.”

Ha zwita zwe Baibili zwi sino be zwa khona ku ipedzisa, zibiso yayo i no be ya pedzisiwa.

SE KWA BAIBILI YA KA DWILILA I LI PO: She Antiochus wa ka lingisa nkumbulo uwe mu Israel, ngono Bajuta ba ka be ba chi be ne mizi mu shango dzingwe. Dumbu, bathu ba ka diyika ba no alakanila kuti ku nga be ne century ye kutanga C.E., Bajuta ba no pinda 60 percent ba ka be ba singa gale mu lsrael. Bajuta ba ka be be biga dzikhopi dzabo dze Hwalo mu dzitempele dzabo​—Hwalo idzedzo ndidzo dza ka be dzi shingisiwa ne njudzi dzi no tobela, ku shanganyila ne Bakirisiti.​—Mishingo 15:21.

Mu chibaka che Middle Ages, babali be Baibili ba ka be ne chibindi che ku mililana ne ku dziyidziwa ngono ba ka dwilila be i shandulila mu ndebo dzingwe ne ku kwala Hwalo ne ku thama dzikhopi. Ne mu chibaka cha kwa ka be ku sathu ku ka be ne michina i no tshambisa i no khona fulusiwa mu chibaka che makole e 15th century, zwipithu zwe Baibili zwi nga dwa zwa ka be zwa chi be po ne ndimi dzi nga be 33. Ku dwapo, Baibili i ka shanduligwa mu ndimi dzingwe ne ku tshambisiwa ne lubilo gu no chenamisa.

BELELO: Nenguba boshe ne badiyi ba ka dzimila ba ka i gwisa, Baibili ndiyo buka ya ka khona ku yendisiwa kwazo ne ku shanduligwa mu ndimi dzingwe ku pinda dzibuka dzose. Ya ka shandula milayo ne ndimi dze shango dzingwe, ne machilo e bathu ba li dzimillion.

CHI NO BIGA MU MBATSHA: Zwi no biga mu mbatsha zwi nonga ku bola ne ku nyanyayidziwa ha zwi zo khona ku chinya Baibili nenguba, bangwe ba no thama dzikhopi ne ba no shandulila mu ndebo dzingwe ba ka gwisa ku shandula zibiso yayo. Mu zwibaka zwingwe, ba ka gwisa ku thama kuti Baibili i dumane ne zwidiyo zwabo mu na kuti zwidiyo zwabo zwi dumane ne Baibili. Ela njele zwilakidzilo zwingwe:

• Ndawo ye ku namata: Pakati kwe century ye bunna ne ye bubili B.C.E., bakwali be Samaritan Pentateuch ba ka zwilongela matama “mu Aargaareezem. Ngono ipapo u nowo baka chibeso shule kwa Ekezodo 20:17.” Basamariya ba ka be be alakana kuti ba nga thama kuti Hwalo dzi dumane ne ku baka tempele yabo mu “Aargaareezem,” kene mu Dombo le Gerizim.

• Zwidiyo zwe trinity: Ku sathu ku ka be makole a li 300 shule kwe ku widziwa kwe ku kwagwa kwe Baibili, nkwali we Trinity wa ka zhadzisa matama a mu na 1 Johani 5:7 ne matama a noti “kudzimu, Tate, Dama, ne Meya dza ka Yengemala: butatu gwawo chithu chi ngompela.” Ndebo iyeyo ha i zo tongo be po mu nkwalo we kutanga. “Ku dwa mu century ye bu 6 ku yenda mbeli,” se kwa ku leba nchenjedu we zwe Baibili Bruce Metzger, matama iyawa a ka be e “wangwa kwazo kwazo mu dzi manuscripts dze Old Latin ne dze [Latin] Vulgate.”

• Zina gulu: Ba ka linga bushudzi gwe Chijuta i li igo gu no ba lawula, bunji gwe ba no shandulila Baibili mu ndimi dzingwe ba ka tola thambo ye ku dusa zina gulu mu Hwalo. Ba ka misila zina gulu ne mitupo i no nga “Ndzimu” kene “Tetshi,” i li matama a no shingisiwa mu Baibili a sa ka lingisiwa koga ku Mbumbi ngono kakale ku bathu, zwithu zwe namato ye manyepkhwa, na Diabulu dumbu.​—Johani 10:34, 35; 1 Bakorinta 8:5, 6; 2 Bakorinta 4:4.a

SE KWA BAIBILI YA KA DWILILA I LI PO: Gwe kutanga, nenguba bangwe ba no thama dzikhopi dze Baibili ba ka be be lashilila ne ku chebela dumbu, bunji gwe bangwe gwa ka be gu na bukhoni gu pezhugwi ne ku lingisisa zwithu. Pakati kwe century ye bu 6 ne ye bu 10 C.E., Bamasorete ba ka thama dzikhopi dze Hwalo dze Chihebera dza ka pelela dzi no dangwa Masoretic text. Ko legwa ha ba ka bala matama ne dzishanga kuti ku si be ne dziphoso. Pa ba ka be be bilayela kuna dziphoso mu nkwalo nkulu wa ba ka be be shingisa, ba ka be be dzi kwala pa wunde ne matama pa sa ka kwaligwa chingwe. Bamasorete ba ka lamba ku thama chingwe chi nga shandula nkwalo we Baibili. “Ku thama chingwe chi nga i shandula ngwaza,” se kwa ku leba Professor Moshe Goshen-Gottstein, “ya ka be yo wo be i li nlandu u no i pinda yose.”

Che bubili,bukulu koga gwe dzimanuscript ngwenu dzo batsha bachenjedu be zwe Baibili ku bona dziphoso. Ha ti lakidzila, batungamili be budumili mu dzicentury njinji ba ka be be duma kuti Dzibaibili dzabo dze Chilatini dza ka be dzi na mikwalo ye Baibili ye malebeswa. Nenguba, mu na 1 Johani 5:7, ba ka longa matama a si iwo se kwa kwa tongo lakidziwa mu nkwalo iwoyu. Phoso iyeyi ya ka khona pindila mu Ikhuwa chi no diwa kwazo che King James Version! Ngono kwa Kati ku bongwa manuscript dzingwe, ku ka wangwani mu dzili? Bruce Metzger wa ka kwala eti: “Ndimana [ya 1 Johani 5:7] a yipo mu dzimanuscripts dzose dza ntolo (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), kuzhe kwe ye Latin.” Belelo i be kuti, tshambiso dze King James Version dza ka thabulugwa ne Dzibaibili dzingwe dzi ka dusa nkwalo iwoyo u na phoso.

Apa dzimanuscripts wulukugwe dzo lakidza kuti zibiso ye Baibili ya ka be ya ka bakiligwa? Kwa kati kwa wangwa Dead Sea Scrolls ne 1947, bachenjedu ba ka khona fanidzanya nkwalo we Hebrew Masoretic ne wa ka be u li mu mikwalo ye Baibili ya ka be ya ka kwagwa ku pinda makole a li one thousand a ka pinda. Mmwe we ba ka be be kwalathe Dead Sea Scrollswa ka pedza ne kuti nkwalo u ngompela “u no pa busupi gu singa ke gu ka nyanyayidziwa gwe kuti ku yendisiwa kwe nkwalo we Baibili mu makole a no pinda one thousand ne bathami be dzikhopi be Bajuta wa ka be u li mbuyanana kwazo kakale wa ka lingisisiwa zwibuyanana.”

Chester Beatty Library i ku Dublin, Ireland, i na dzipapyri dza ka bigwa dzi no milila ku nga be buka ingwe ne ingwe ye Hwalo dze Bukirisiti dze Chigiriki, ku shanganyila dzimanuscript dze chinga dze century ye bubili C.E.​—ku nga be makole a li 100 koga shule kwe ku widziwa kwe ku kwagwa kwe Baibili. “Nenguba Papyri i na zibiso ptshwa njinji ye nkwalo,” The Anchor Bible Dictionary i no ti, “dzo lakidza ku dzikama ku no chenamisa mu ku yendisa mikwalo ye Baibili mu ku yenda kwe makole.”

BELELO: Mu na kuti dzi shangashanganye nkwalo we Baibili, bunji gwe dzimanuscript dze Baibili ne bulefu gwe makole adzo dza ka thama kuti nkwalo we Baibili u be butuka. “Ha kuna buka ingwe ya ntolo i na chingwe cha ka jalo ha ku zha mu bunji­gwe busupi gwa ntolo gwe nkwalo wayo,” ko leba Sir Frederic ­Kenyon ne kwe Hwalo dze Bukrisiti dze Chigiriki, “kakale ha kuna­nchenjedu u sina kwa a ka lelekela u nga landula kuti nkwalo wa ti nawo ngwenu nde we malebeswa dumbu.” Ha e leba ­ne kwe Hwalo dze Chihebera, nchenjedu William Henry Green wa kati: “Ku nga legwa kwa ka sungunukiwa kuti ha kuna ungwe nshingo wa ntolo wa ka kwagwa ne zila mbuyanana zwingapa.”

Baibili ya ka dwilila i li po. Belelo i be kuti, u nga be nayo ne ku i bala ngwenu. Ngono ha u zwishakila shandulilo ye Hwalo ya ka lulwama, u nga galagwe kuti u no bala khopi i no thembeka ye mikwalo ye kutanga.a Ngono ini ­Baibili ya ka dwilila i li po nenguba kwa ka be ku na ku bola, ku nyanyayidziwa ku kulu, ne ku gwisa ku chinya zibiso yayo ne mazwimisilo, ka njinji i kona zwithu izwezwi ne zila i no chenamisa? Ini chi no thama kuti buka iyeyi i tolegwe pezhugwi zwingapa?

Bunji gwe babali be Baibili ba ka bona zwithu sa mpostolo Paulo, wa kati: “Hwalo dze Ndzimu dzose dzakayemala dzakafemegwa nge Ndzimu.” (2 Timoti 3:​16) Ba no duma kuti Baibili ya ka dwilila i li po ne kuti i Dama le Ndzimu li singa fanane ne chingwe ne kuti Ndzimu wa ka li bakilila ku wo ti ngwenu. Faizal, wa kwa tongo lebelekiwa ne kukwe mu ku tangisa kwe misholo iyeyi, wa ka pelela e shakisisa ne bukukwe cha a ka hwa ne ku zwidiya Baibili. Cha a ka bona cha ka nchenamisa. Chinyolocho a ka bona kuti zwidiyo zwi njinji zwa ka jwayeleka mu dzikereke dzi no zwidana dze Bukirisiti ha zwipo mu Baibili. Pezhugwi kwa ikoko, wa ka kuthiwa moyo ne mazwimisilo e Ndzimu ne kwe shango se kwa ku chenesiwa mu Dama Lile.

“Ngwenu ndo galabgwe kuti Baibili ya ndi nayo i chipo chi no dwa ku Ndzimu,” a ka leba e jalo. “Dumbu, ha i li kuti Ndzimu wa ka bumba lubumbo gose, apa u nga sheta masimba e ku ti pa buka ne ku i bakilila kuti ti be nayo? Ku leba chingwe chi no leyana na ichecho i nowo be i li ku gwisa ku tapudza masimba e Ndzimu. Ku gwisa ku tapudza masimba e Wemasimbawose​—ndowo be ndi li yani ku thama ndi jalo?”​—Izaya 40:8.