KAPÍTLU 3

“Xeiu di spritu santu”

Kuzas ki kontise kantu spritu santu bazadu na Pentikósti.

1. Modi ki éra dia di fésta di Pentikósti?

KES rua di Jiruzalen sta xeiu di pesoas ki sta animadu.a Fumu sta subi di altar di ténplu timenti kes levita ta kanta Halel. (Salmos 113 ti 118) Talvês, es kanta-l na un stilu ki un párti di povu ta kantaba i kel otu párti ta respondeba. Kes rua sta xeiu di algen ki ba vizita Jiruzalen. Es ben di lugaris lonji sima Elan, Mezopotámia, Kapadósia, Pontu, Ijitu i Roma.b Pamodi ki es bai pa Jiruzalen? Es bai pa fésta di Pentikósti ki tanbê ta txomadu di ‘dia di kes primeru frutu madur’. (Núm. 28:26) Kel fésta li, ki es ta fazeba tudu anu, ta markaba fin di kodjéta di sevada i komésu di kodjéta di trigu. Éra un dia di txeu alegria.

Un mapa ki ta mostra di undi ki ben kes algen ki obi notísias sábi na Pentikósti di anu 33 D.K. 1. Lugaris: Líbia, Ijitu, Itiópia, Bitínia, Pontu, Kapadósia, Judea, Mezopotámia, Babilónia, Elan, Média i Pártia. 2. Sidadis: Roma, Alixandria, Menfis, Antiokia (di Síria), Jiruzalen i Babilónia. 3. Alguns mar: Mar Mediterániu, Mar Negru, Mar Brumedju, Mar Káspiu i Golfu Pérsiku.

JIRUZALEN ÉRA SÉNTRU DI RELIJION DI JUDEUS

Txeu di kes kuza ki sta na kes primeru kapítlu di Atus kontise na Jiruzalen. Kel sidadi li, ta fika entri kes montanha di Judea, uns 55 kilómetru, na lésti di Mar Mediterániu. Na anu 1070 A.K., rei Davidi toma kel fortaléza ki ta fikaba na kel párti más altu di Monti Sion. El ta fikaba na kes montanha, i kel sidadi ki fazedu na vólta di kel fortaléza bira kapital di nason di Israel antigu.

Pértu di Monti Sion, nu ta atxa Monti Moriá. Di akordu ku tradison antigu di judeus, foi la ki Abraon tenta sakrifika Izaki uns 1.900 anu antis di kes kuza ki livru di Atus ta pâpia di el kontise. Monti Moriá pasa ta faze párti di Jiruzalen kantu Salumon faze kel primeru ténplu di Jeová na kel monti li. Ténplu bira séntru di adorason di kes judeu i el tinha un papel inportanti na ses vida.

Tudu kes judeu fiel ta binha di lugaris diferenti i es ta djuntaba na ténplu di Jeová pa ofereseba sakrifísius pa Deus, pa adoraba el i pa partisipaba na kes fésta. Es ta fazeba kel-li, pa es obiba ku kel mandamentu di Deus ki ta fla: ‘Três bês pa anu, tudu ómi debe aprizenta dianti di Jeová bu Deus, na kel lugar ki el skodje’. (Deut. 16:16) Tanbê éra na Jiruzalen ki ta fikaba Sinédriu, kel tribunal más altu di judeus, i kes ki ta governaba na Israel.

2. Ki kuzas dimiradu kontise na Pentikósti di anu 33 D.K.?

² Na un dia di palmanhan sábi, di anu 33 D.K., pa vólta di 9 óra, kontise un kuza ki ta ben dexaba pesoas dimiradu ti na nos ténpu. Dirapenti ben “un barudju di séu sima un barudju di un béntu fórti”. (Atus 2:2) Kel barudju fórti, intxi tudu kel kaza undi 120 disiplu di Jizus staba. Dipôs kontise un kuza ki dexa-s dimiradu. Parse uns kuza sima língua di lumi ki fika pa riba di kabésa di kada un di kes disiplu.c Nton, kes disiplu fika “xeiu di spritu santu” i es kumesa ta pâpia línguas diferenti! Es sai di kaza, i es kumesa ta pâpia ku kes algen ki staba ta vizita Jiruzalen. Kes algen fika spantadu pamodi kada un di es staba ta obi kes disiplu “ta pâpia na ses própi língua.” — Atus 2:1-6.

3. (a) Pamodi ki Pentikósti di anu 33 D.K. foi un dia inportanti na stória di adorason verdaderu? (b) Modi ki Pedru uza un di “kes txabi di Reinu” kantu ki el faze se diskursu na Pentikósti di anu 33 D.K.?

³ Kel kuza ki kontise foi txeu inportanti na stória di adorason verdaderu, pamodi el marka komésu di kongregason di kristons skodjedu ku spritu santu. (Gál. 6:16) Má kontise otus kuza inportanti. Tanbê kantu Pedru pâpia ku kes monti di algen na kel dia, el uza kel primeru di kes três “txabi di Reinu”. Kada un di kes txabi ta daba xansi pa un grupu diferenti di pesoas ten oportunidadi di resebe bensons spesial. (Mat. 16:18, 19) Kel primeru txabi da oportunidadi pa judeus i pa pruzélitus seta notísias sábi i resebe spritu santu di Deus.d Asi, es ta ben fazeba párti di Israel spritual. I pamodi kel-li, es ta ben tinha speransa di bira reis i sarsedótis na govérnu di mil anu. (Apo. 5:9, 10) Ku ténpu, kes samaritanu i kes algen di otus nason ta resebeba kel priviléjiu li. Kuzê ki kes sigidor di Jizus oji, pode prende ku kes kuza inportanti ki kontise na Pentikósti di anu 33 D.K.?

“Tudu es staba djuntu na mésmu lugar” (Atus 2:1-4)

4. Modi ki kongregason di kristons oji sta kontinua ta faze kel trabadju di kongregason ki formadu na anu 33 D.K.?

⁴ Kongregason di kristons kumesa ku uns 120 disiplu ki resebe spritu santu kantu “tudu es staba djuntu na mésmu lugar”, na un sala na andar di riba. (Atus 2:1) Na fin di kel dia, milharis di algen batizadu i es faze párti di kel kongregason. I kel-li foi sô un komésu di un organizason ki kontinua ta kria ti oji! Oji un grupu di ómis ku mudjeris ki ten txeu ruspetu pa Deus ta faze párti di kongregason di kristons. É es ki sta ta prega “kes notísia sábi di Reinu... na mundu interu pa sirbi di tistimunhu pa tudu nason” antis di txiga fin di es mundu. — Mat. 24:14.

5. Ki bensons kes ki ta fazeba párti di kongregason di kristons na ténpu di apóstlus tinha i ki bensons nu ten oji?

⁵ Kongregason di kristons tanbê ta djudaba i inkorajaba kes ki skodjedu ku spritu santu i más tardi kes ki ta ben fazeba párti di “otus ovelha”. (Juan 10:16) Paulu mostra ma el ta daba valor pa kel ajuda ki kes algen di kongregason ta daba kunpanheru kantu el skrebe pa kes kriston na Roma: “N tene gana di odja nhos, pa N da nhos algun ajuda spritual, pa nhos fé fika más fórti, ô midjór, pa nu inkoraja kunpanheru através di nos fé, di nhos i di meu tanbê.” — Rom. 1:11, 12.

ROMA ÉRA KAPITAL DI UN INPÉRIU

Kantu livru di Atus skrebedu, Roma éra kel sidadi más grandi i ki tinha más puder na kel ténpu. Roma éra kapital di un nason ki tinha txeu puder i el ta kontrolaba kes lugar, désdi Britanha ti nórti di Áfrika i désdi Osianu Atlántiku ti Golfu Pérsiku.

Na Roma tinha pesoas di kulturas, rasas i línguas diferenti, i es ta kriditaba na txeu relijion diferenti. Tinha txeu strada ki ta baba pa Inpériu di Roma, pur isu txeu algen di lugaris diferenti ta viajaba pa la. Tanbê txeu naviu ta baba pa kais di sidadi di Óstia, ki ta fikaba pértu di Roma, i es ta lebaba kumida i otus kuza di valor pa la.

Na ténpu di apóstlus, más di un milhon di pesoa ta moraba na Roma. Talvês metadi di kes algen éra skravu, kriminozus ki kondenadu, mininus ki bendedu ô ki pai ku mai bandona, i pesoas ki lebadu prézu na kes géra ki Roma faze. Alguns di kes skravu ki lebadu pa Roma éra judeus. Es lebadu prézu kantu Pompey, ki éra Jeneral di Roma, toma Jiruzalen na anu 63 A.K.

Maioria di kes pesoa ki ta moraba na Roma éra txeu póbri i es ta moraba na prédius altu ki tinha txeu algen moradu na es. Es ta dipendeba di dinheru ô di kumida ki govérnu ta daba pa es pode viveba. Má kes inperador ta intxiba kapital di ses Inpériu ku kes tipu di prédiu más bunitu ki dja fazedu. Alguns di es éra lugaris ki pesoas ta ba odjaba tiatru, ô stádius grandi ki es ta ba odjaba spetáklu, sima pesoas i animal ta briga ti móre i korida di kabalu ku karósa. Es ka ta pagaba nada pa odja.

6, 7. Modi ki Tistimunhas di Jeová sta ta kunpri kel diziginason ki Jizus da pa prega pa tudu nasons?

⁶ Oji, kongregason di kristons sta ta faze kel mésmu trabadju ki kongregason na ténpu di apóstlus. Jizus da se disiplus un trabadju ki éra difísil di faze má ki ta daba es alegria. El fla-s: “Nhos inxina algen di tudu nason pa es bira nhas disiplu. Nhos batiza-s na nómi di Pai, di Fidju i di spritu santu, i nhos inxina-s obidese tudu kuza ki N manda nhos.” — Mat. 28:19, 20.

⁷ Oji é organizason di Tistimunhas di Jeová ki sta ta faze kel trabadju li. É klaru ki é ka fásil prega pa pesoas na línguas diferenti. Má, Tistimunhas di Jeová dja faze publikason ku bazi na Bíblia na más di 1.000 língua. Si bu sta ta sisti runion djuntu ku Tistimunhas di Jeová i bu sta ta partisipa na pregason di Reinu i na trabadju di faze disiplus, bu ten motivus pa bu sta kontenti. Abo é un di kes poku algen li na téra oji, ki ten priviléjiu di da un tistimunhu konplétu sobri nómi di Jeová!

8. Ki ajuda nu ta resebe através di kongregason?

⁸ Pa djuda-nu kontinua ku alegria duránti es ténpu difísil, Jeová Deus da-nu un família di irmons na mundu interu. Paulu skrebe pa kes kriston ebreu: “I nu pensa na kunpanheru pa nu motiva kunpanheru pa mostra amor i faze bons óbra, ka nu dexa di sta na runion, sima alguns ten kustumu di faze, má nu da kunpanheru koraji, i mutu más inda sima nu ta odja kel dia ta txiga.” (Ebr. 10:24, 25) Kongregason di kristons é un prezenti di Jeová pa djuda-nu inkoraja otus algen i tanbê pa nu resebe inkorajamentu. Kontinua sénpri djuntu ku bus irmons i irmans. Nunka ka bu dexa di sta na runion!

“Kada un di es staba ta obi... na ses própi língua” (Atus 2:5-13)

Disiplus di Jizus ta prega pa kes judeu i pa kes ki ka é judeu na un rua ku txeu movimentu. — “Nu obi-s ta pâpia na nos língua sobri kes kuza grandi di Deus.” — Atus 2:11

9, 10. Kuzê ki alguns algen sta ta faze pa es pode prega pa kes algen ki ta pâpia un língua diferenti?

⁹ Imajina modi ki kes judeu i kes ki ka éra judeu staba animadu na Pentikósti di anu 33 D.K. Maioria di kes algen ki staba la, talvês ta papiaba mésmu língua, sima gregu ô ebraiku. Má gósi, “kada un di es staba ta obi kes disiplu ta pâpia na ses própi língua.” (Atus 2:6) Di serteza es fika txeu kontenti di obi notísias sábi na ses própi língua. É klaru ki oji ka ta kontise un milagri pa poi kristons ta pâpia txeu língua diferenti. Má oji, txeu algen sta prega notísias di Reinu pa pesoas di tudu nason. Modi? Alguns sta ta prende un língua novu pa es pode sirbi na un kongregason di língua stranjeru pértu di es ô pa es muda pa otu país. Txeu bês, es ta da kónta ma kes algen ki ta obi-s ta fika dimiradu ku sforsu ki es sta faze.

¹⁰ Odja izénplu di Christine, ki faze un kursu di Gujarati djuntu ku seti Tistimunha di Jeová. Kantu el inkontra ku un koléga di trabadju ki ta papiaba Gujarati, el kunprimenta-l na se língua. Kel mudjer fika dimiradu ku kel-la i el krê sabeba pamodi ki el staba ta sforsa pa el prende Gujarati ki é un língua txeu difísil. Christine konsigi da un bon tistimunhu. Kel mudjer fla Christine: “Nhos debe ten algun kuza inportanti pa fla algen.”

11. Kuzê ki nu pode faze pa nu sta priparadu pa prega mensajen di Reinu pa pesoas ki ta pâpia otus língua?

¹¹ É klaru ki é ka tudu nos ki ta konsigi prende un otu língua. Má, nu pode sta priparadu pa prega mensajen di Reinu pa pesoas ki ta pâpia otu língua. Modi? Un di kes manera é uza aplikativu JW Language^® pa prende maneras di kunprimenta na un língua ki txeu algen ta pâpia na nos tiritóriu. Tanbê bu pode prende alguns frazi na kel língua ki pode poi kel algen ta krê prende sobri Deus. Mostra-s nos pájina na internet jw.org, i tanbê mostra-s kes vídiu i publikasons ki sta disponível na ses língua. Óras ki nu ta uza kes feraménta li na pregason, talvês nu ta xinti kel mésmu alegria ki nos irmons na ténpu di apóstlus xinti kantu pesoas di otus país fika dimiradu di obi notísias sábi “na ses própi língua.”

JUDEUS NA MEZOPOTÁMIA I NA IJITU

Ten un livrug ki fla: “Na Mezopotámia, na Média i na Babilónia ta moraba kes disendenti di reinu di 10 tribu [di Israel], i di reinu di Judá ki gentis di Asíria i di Babilónia lebaba prézu pa la.” Di akordu ku Esdras 2:64, sô 42.360 israelita ki volta pa Jiruzalen dipôs ki es libertadu di Babilónia. Kel-la kontise na anu 537 A.K. Fláviu Juzefu skrebe ma na ténpu di apóstlus, tinha milharis di judeu ki ta moraba na Babilónia. Na tirseru i na kintu séklu, kes judeu ki ta “moraba na Babilónia” faze un lei ki ta txomadu Talmudi di Babilónia.

Ten próvas klaru ki ta mostra ma judeus ta moraba na Ijitu na sestu séklu A.K. I talvês dja es staba ta vive la antis. Duránti kel ténpu, Jeremias fla un mensajen di Jeová pa kes judeu ki ta moraba na lugaris diferenti na Ijitu i tanbê na Menfis. (Jer. 44:1, nóta di rodapé.) Talvês, txeu judeu muda pa Ijitu duránti anus 323 ti 30 A.K. Fláviu Juzefu fla ma judeus éra di kes primeru ki ba mora na Alixandria. Ku ténpu, es fika ta kontrola kel párti di sidadi ki es ta moraba. Na ténpu di apóstlus, Filu ki éra un skritor judeu, fla ma tinha un milhon di judeu ki ta moraba na Ijitu, na “frontera di Líbia ti frontera di Itiópia.”

g História do povo judeu no tempo de Jesus Cristo (175 A.K.–135 D.K.) (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ [175 B.C.–A.D. 135])

“Pedru labanta” (Atus 2:14-37)

12. (a) Modi ki profesia di Juel kunpri na Pentikósti di anu 33 D.K.? (b) Pamodi ki kes disiplu di Jizus dja staba ta spera ma profesia di Juel ta kunpriba?

¹² “Pedru labanta” pa pâpia ku kes monti di algen ki ta papiaba línguas diferenti. (Atus 2:14) El splika-s ma Deus faze un milagri pa daba kes disiplu kapasidadi di pâpia línguas diferenti, i ma kel-la staba ta kunpri profesia di Juel ki ta fla: ‘N ta ben baza nha spritu riba tudu tipu di algen’. (Joel 2:28) Antis di el bai pa séu, Jizus fla se disiplus: “N ta pidi nha Pai i el ta da nhos otu ajuda”. Jizus fla ma kel ajuda é “spritu”. — Juan 14:16, 17.

13, 14. Modi ki Pedru sforsa pa toka korason di kes ki staba ta obi-l, i modi ki nu pode imita-l?

¹³ Pedru tirmina ku kes palavra li: “Pa tudu kaza di Israel ten serteza ma Deus faze-l Sinhor i Kristu, kel Jizus li ki nhos mata na un staka.” (Atus 2:36) É klaru ki maioria di kes algen ki staba ta obi Pedru ka staba la kantu Jizus matadu na staka. Má dja ki es éra di kel nason, es tanbê éra kulpadu. Repara ma Pedru pâpia ku kes algen ku ruspetu i el tenta toka ses korason. Obijetivu di Pedru ka éra kondena-s, má djuda-s rapende. Kes algen fika xatiadu pamodi kes kuza ki Pedru fla? É klaru ki nau. Envês di kel-li, kantu kes algen obi Pedru, es fika ku “korason pertadu”, i es pergunta: “Kuzê ki nu debe faze?” Pamodi Pedru pâpia ku es ku ruspetu, el toka korason di txeu di kes algen ki staba la, i pamodi kel-li es rapende. — Atus 2:37.

¹⁴ Sima Pedru, nos tanbê nu pode tenta toka korason di pesoas. Timenti nu sta pâpia ku pesoas na pregason nu ka meste koriji tudu ideia ki ka sta di akordu ku Bíblia ki talvês es ten. Envês di kel-li, é midjór nu pâpia di algun kuza ki nu ta konkorda ku kel algen. Si nu faze si, nu ta atxa algun kuza pa nu pâpia di el, i nu pode djuda kel algen intende Palavra di Deus. Óras ki nu ta pâpia di mensajen di Bíblia di manera puzitivu, é más fásil pa kes algen di korason sinseru seta kes verdadi di Bíblia.

KRISTONS KI TA MORABA NA PONTU

Entri kes algen ki obi diskursu di Pedru na Pentikósti di anu 33 D.K., staba kes judeu ki ben di Pontu, ki ta fika na nórti di Ázia Menór. (Atus 2:9) Ta parse ma alguns di es leba kes notísia sábi pa ses téra. Nu sabe di kel-li pamodi Pedru skrebe se primeru karta pa kristons ki staba “spadjadu” pa lugaris diferenti sima Pontu.h (1 Ped. 1:1) Na se karta, el mostra klaru ma kristons staba ta pasa pa “txeu provason” pamodi ses fé. (1 Ped. 1:6) I kel-li ta inkluiba opozison i pirsigison.

Kes karta ki Trajanu, ki éra inperador di Roma, i Plíniu Jóven, ki éra governador di Pontu, manda pa kunpanheru ta mostra ma kristons na Pontu pasa pa pirsigison. Pa vólta di anu 112 D.K., Plíniu skrebe un karta ta fla ma ensinus di Jizus éra sima un “duénsa” ki staba ta infeta ómis ku mudjeris, jóvens ku algen grandi i riku ku póbri. Kes algen ki akuzadu di ser kriston, Plíniu ta daba es un xansi di nega Kristu. Má kes ki negaba faze kel-la, el ta mandaba mata-s. Kalker algen ki maldisuaba Kristu i fazeba orason pa deuzis ô pa státua di Trajanu, el ta libertaba es. Plíniu rekonhese ma el ka ta pode obrigaba “kes ki éra kriston di verdadi pa fazeba kes kuza la.”

h Kel palavra “spadjadu” ben di un palavra gregu ki é uzadu pa pâpia di kes judeu ki “ka staba na ses téra.” Kel-li ta mostra ma kes primeru algen ki bira kriston éra judeus.

“Pa kada un di nhos ser batizadu” (Atus 2:38-47)

15. (a) Kuzê ki Pedru fla i kal ki foi rezultadu? (b) Pamodi ki milharis di algen ki obi notísias sábi na Pentikósti staba priparadu pa batiza na kel dia?

¹⁵ Na kel dia rei di sábi di Pentikósti di anu 33 D.K., Pedru fla kes judeu i kes ki ka éra judeu: “Nhos rapende i pa kada un di nhos ser batizadu”. (Atus 2:38) Pamodi kel-li, uns 3 mil algen batizadu na uns tanki na Jiruzalen ô pértu di la.e Es batiza sen pensa dretu? Kel stória li ta mostra ma studantis di Bíblia i kes fidju ki ses pai ku ses mai é kristons debe batiza sen sta priparadu? Klaru ki nau. Lenbra ma kes judeu i kes ki ka éra judeu ki batiza na Pentikósti di anu 33 D.K., éra pesoas ki gostaba di studa Palavra di Deus i es ta fazeba párti di un nason ki antis éra didikadu pa Jeová. Tanbê dja es staba ta mostra ses zelu. Alguns di es, ti mésmu ta viajaba di lugaris lonji tudu anu pa staba na kel fésta li na Jiruzalen. Dipôs di prende kes verdadi inportanti sobri papel di Jizus Kristu pa kunpri vontadi di Deus, es staba prontu pa kontinua ta sirbi Deus, má gósi sima sigidor di Kristu batizadu.

KEN KI ÉRA KES PRUZÉLITU?

‘Alguns judeu i otus ki éra pruzélitu’ obi Pedru ta prega na Pentikósti di anu 33 D.K. — Atus 2:10, nóta di rodapé.

Un di kes ómi ki skodjedu pa “toma kónta di es trabadju” di distribui kumida, foi Nikulau, “un ómi di Antiokia ki éra pruzélitu.” (Atus 6:3-5, nóta di rodapé) Na kel ténpu es ta txomaba di pruzélitu, kes algen ki ka éra judeu má ki bira judeu. Es ta odjaba es sima un judeu pamodi es ta setaba Deus i lei di Israel i es ka ta adoraba otus deus. Tanbê es ta fazeba sirkunsizon (si es éra ómi), i es seta faze párti di nason di Israel.

Dipôs ki judeus libertadu di Babilónia na anu 537 A.K., txeu di es bai mora lonji di Israel, má es kontinua ta faze ses adorason sima judeus ta fazeba. Pamodi kel-li, pesoas di kel ténpu ki ta moraba na kes país pértu di Jiruzalen i ti mésmu na kes lugar lonji, prende sobri relijion di judeus. Skritoris romanu di ténpu antigu, sima Orásiu i Sineka, fla ma txeu algen ki ta viveba pértu di judeus na txeu lugar, gostaba di judeus i di ses krénsa i es kumesa ta vive sima es. Es éra konxedu pa pruzélitu.

16. Modi ki kes kriston na ténpu di apóstlus faze sakrifisiu di korason pa otus?

¹⁶ Di serteza kel grupu tinha bensons di Jeová. Bíblia ta fla: “Tudu kes ki bira krenti staba djuntu i es ta dividiba tudu kuza ki es tinha ku kunpanheru. I es bende ses txon i tudu kuza ki es tinha, i es reparti kel valor di akordu ku nisisidadi di kada un.”f (Atus 2:44, 45) Di serteza, tudu kriston verdaderu krê imita kel tipu di amor li, i faze sakrifisiu di korason pa otus.

17. Kuzê ki un algen meste faze pa el kualifika pa batiza?

¹⁷ Bíblia ta mostra ma ten alguns kuza ki un algen meste faze antis di el da se vida pa Jeová i batiza. Kel algen meste konxe Palavra di Deus. (Juan 17:3) El meste mostra fé i rapende di verdadi di kuzas mariadu ki el fazeba na pasadu. (Atus 3:19) El meste volta pa Deus i kumesa ta faze kes kuza ki Deus krê pa el faze. (Rom. 12:2; Efé. 4:23, 24) Dipôs di faze kes kuza li, kel algen ta da se vida pa Deus na orason i el ta batiza. — Mat. 16:24; 1 Ped. 3:21.

18. Ki priviléjiu disiplus di Jizus batizadu ten?

¹⁸ Abo é un disiplu di Jizus Kristu didikadu i batizadu? Si sin, mostra ma bo é gratu pa kel priviléjiu ki bu resebe. Sima kes disiplu na ténpu di apóstlus resebe spritu santu, bo tanbê bu pode resebe puder di Jeová pa da un tistimunhu konplétu i faze se vontadi!

a Odja kuadru “Jiruzalen éra séntru di relijion di judeus”.

b Odja kuadrus “Roma éra kapital di un inpériu”, “Judeus na Mezopotámia i na Ijitu”, i “Kristons ki ta moraba na Pontu”.

c Kes “língua” ka éra lumi di verdadi, má éra “sima lumi”. Kel-la ta mostra, ma kantu spritu santu bazadu riba di kada algen el ta parseba ku brilhu di lumi.

d Odja kuadru “Ken ki éra kes pruzélitu?”.

e Kel-la é ka batismu más grandi ki dja fazedu na mésmu lugar. Na dia 7 di agostu di 1993, na un kongrésu internasional di Tistimunhas di Jeová ki fazedu na Kiev, na Ukránia, 7.402 algen batizadu na 6 pisina. Leba 2 óra i 15 minutu pa batiza tudu kes algen.

f Es faze kel-li pamodi kes ki binha di lugaris lonji pa Jiruzalen tevi ki fika la pa algun ténpu pa es pode prende más sobri ses fé. Es da kes kuza ki es tinha ka pamodi es obrigadu faze kel-la, má pamodi es kreba. — Atus 5:1-4.