Ebʼ li naʼlebʼ choʼq re Xhuhil li qachʼutam Qayuʼam ut Qakʼanjel joʼ aj Paabʼanel
13-19 RE ABRIL
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | GÉNESIS 31
«Laj Jacob ut laj Labán keʼxkʼubʼ li sumwank chirix li tuqtuukilal»
it-1 986
Galeed
Naq laj Jacob ut laj Labán keʼxtuqubʼ ru li xchʼaʼajkilalebʼ, keʼxbʼaanu jun li sumwank chiribʼilebʼ ribʼ. Joʼkan naq, laj Jacob kixxaqabʼ jun li pek ut kixye rehebʼ li «rechʼalal» naq teʼxtuubʼ li pek, maare joʼ jun li meex bʼarwiʼ keʼwaʼak saʼ xbʼeen. Naq ak keʼxtuubʼ li pek, laj Labán kixkʼabʼaʼi li naʼajej aʼin «Jegar-sahadutá» saʼ arameo (sirio), abʼan laj Jacob kixkʼabʼaʼi «Galed» saʼ hebreo. Laj Labán kixye: «Li tubʼtuukil pek [heb. gal] aʼin nachʼolobʼank li yaal [heb. ʽedh] chiqix anaqwan» (Gé 31:44-48, Li Santil Hu, Sociedad Bíblica de Guatemala, [SBG]). Li pek li keʼxtuubʼ joʼ ajwiʼ li pek li keʼxxaqabʼ kikʼanjelak joʼ jun eetalil choʼq rehebʼ li nekeʼnumeʼk aran. Joʼ naxye li raqal 49, li «Mispá» (jun li aatin saʼ hebreo li naraj xyeebʼal «Laj Kʼaakʼalehom») kikʼanjelak joʼ jun eetalil naq laj Jacob ut laj Labán keʼxkʼe ribʼ saʼ aatin re naq teʼwanq saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ li xjunkabʼal joʼ ajwiʼ saʼ xyanqebʼ (Gé 31:50-53). Moqon chik kiʼoksimank ajwiʼ li pek joʼ eetalil re xjultikankil li kikʼulmank (Jos 4:4-7; 24:25-27).
it-1 246 raqal 9
Laj Kʼaakʼalehom
Laj Jacob kixxaqabʼ jun tuubʼ li pek ut kixkʼabʼaʼi «Galed» (li naraj xyeebʼal «Jun tuubʼ li pek li kikʼanjelak joʼ eetalil») ut «Mispá» malaj Laj Kʼaakʼalehom, xbʼaan naq laj Labán kixye aʼin moqon: «Li Qaawaʼ taxaq chikʼaakʼalenq qe naq tqajekʼ qibʼ» (Gé 31:45-49, SBG). Li tubʼtuukil pek aʼin reetalil naq li Jehobʼa yook xkʼaakʼalenkil laj Jacob ut laj Labán re naq inkʼaʼ teʼxqʼet li sumwank chirix li tuqtuukilal.
Qasikʼaq li tertokil pek
it-2 1105 raqal 1
Terafim
Ebʼ li poyanam li keʼxtzʼil rix li kikʼulmank saʼ Mesopotamia ut li naʼajej nachʼ chixkʼatq naxkʼut naq wank xwankil ebʼ li pechʼbʼil yos terafim re xnawbʼal ani t-echaninq re chixjunil li kʼaru wank re li junkabʼal. Joʼ naxkʼut jun li perpokil pek li kitawmank saʼ Nuzi, wi junaq li ixq nakamk li xyuwaʼ ut nakanaak li xyosebʼ li xjunkabʼal rikʼin li xbʼeelom, naru trechani chixjunil li kʼaru wank re li xyuwaʼ li rixaqil (La Sabiduría del Antiguo Oriente, re laj J. B. Pritchard, 1966, perel 196, 197, ut kaaxukuut). Naq li xRaquel kirelqʼa li terafim, kixkʼoxla tana naq wank xkʼulubʼ xkʼambʼal xbʼaan naq li xyuwaʼ kixbʼalaqʼi laj Jacob, li xbʼeelom (Juntaqʼeeta rikʼin Gé 31:14-16). Saʼ xkʼabʼaʼ naq li terafim wank xwankil re xnawbʼal ani t-echaninq re li junkabʼlal, aʼin naxkʼut kʼaʼut naq numtajenaq li kixbʼaanu laj Labán re xtawbʼal wiʼ chik aʼin, toj reetal kixchʼutubʼ ebʼ li rech-alal ut kixtaqe laj Jacob chiru wuqubʼ kutan (Gé 31:19-30). Laj Jacob maakʼaʼ naxnaw chirix li kixbʼaanu li xRaquel (Gé 31:32), ut maabʼar natawmank naq laj Jacob kiraj xmaqʼbʼal li teʼrechani ebʼ li ralal xkʼajol laj Labán. Maakʼaʼ xwankil chiru laj Jacob ebʼ li pechʼbʼil yos, ut naq li xjunkabʼal kixqʼaxtesi chixjunil ebʼ li jalanil yos kixmuqebʼ rubʼel li nimla cheʼ li wank chixkʼatq Siquem, chi joʼkan kirisi saʼ xyanqebʼ li terafim (Gé 35:1-4).
Li Jehobʼa namuhelank qe
Naq laj Jacob kiwulak saʼ li tenamit Harán, kikʼuleʼk chiʼus xbʼaan laj Labán, li rikan, ut moqon chik kixkʼe li xLea ut li xRaquel choʼq rixaqil. Abʼanan, saʼ xnumikebʼ li kutan, kixbʼalaqʼi re naq yal tkʼanjelaq chiru, joʼkan naq lajeebʼ sut kixjal li xtojbʼal (Gén. 31:41, 42). Laj Jacob kixkuy li rahilal aʼin xbʼaan naq naxnaw naq li Jehobʼa ttenqʼanq re. Ut joʼkan tzʼaqal kikʼulmank, naq kisutqʼiik Canaán «qʼaxal kitamk li xketomq. Kiwank ajwiʼ naabʼal li xkameey, li xbʼuur, joʼ ajwiʼ ebʼ laj kʼanjel chiru joʼ winq joʼ ixq» (Gén. 30:43, SBG). Qʼaxal kixbʼanyoxi re li Jehobʼa naq kixye re: «Moko inkʼulubʼ ta xkʼulbʼal laawusilal ut laachaabʼilal li xakʼut chiwu laaʼin aj kʼanjelin chawu! Xbʼaan naq kaʼajwiʼ linxuqʼ wan chaq we naq kinnumeʼk junxil saʼ li nimaʼ Jordán, ut anaqwan wiibʼ siir kabʼal wank we» (Gén. 32:10, SBG).
20-26 RE ABRIL
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | GÉNESIS 32, 33
«Ma yookat xkʼebʼal aaqʼe re naq li Jehobʼa tatrosobʼtesi?»
Ma nakaakʼe aaqʼe chi xsikʼbʼal li Jehobʼa?
Saʼ li Santil Hu natawmank naabʼal li eetalil chirix li keʼxkʼe xqʼe chi xsikʼbʼal li Jehobʼa. Jun rehebʼ aʼan laj Jacob, kaw kiyalok rikʼin jun xʼánjel li Yos toj naq kisaqewk. Joʼkan naq kikʼabʼaʼiik choʼq Israel («Aj yalonel rikʼin li Yos») xbʼaan naq kiyalok rikʼin li Yos, aʼin naraj xyeebʼal naq «kixkuy», «kaw kiyalok» ut «kixyal xqʼe». Kiʼosobʼtesiik xbʼaan li ánjel xbʼaan naq kixkʼe xqʼe chi yalok (Génesis 32:24-30, xyaalal, La Biblia. Traducción del Nuevo Mundo, [TNM]).
it-1 501
Yeq, yeqank
Laj Jacob yeq roq. Wank tana 97 chihabʼ re, naq kixkʼul jun li nimla naʼlebʼ naq kiyalok rikʼin jun li xʼánjel li Yos chiru jun qʼoqyink. Kixqʼax ru ut inkʼaʼ kixkanabʼ chi xik li ánjel toj reetal naq kiʼosobʼtesiik xbʼaan. Naq yookebʼ chi yalok, li ánjel kixbʼoqʼ li xbʼaqel li raʼ laj Jacob joʼkan naq yeq roq kikanaak (Gé 32:24-32, SBG; Os 12:2-4). Aʼin tixjultika chiru li kixye li ánjel re: «Xayal laametzʼew rikʼin li Yos ut rikʼinebʼ li winq, ut xatqʼaxok u», abʼan inkʼaʼ kixqʼax ru jun li xʼánjel li Yos li kaw xmetzʼew. Li Yos bʼan kixkanabʼ naq tyaloq rikʼin li xʼánjel ut chi joʼkan kixkʼut naq oxloqʼ chiru ut naraj xkʼulbʼal li rosobʼtesihom li Yos.
it-1 1263
Israel
1. Aʼin li kʼabʼaʼej kixkʼe li Yos re laj Jacob naq wank tana 97 chihabʼ re. Laj Jacob kiyalok rikʼin jun li ánjel saʼ li qʼoqyink naq kinumeʼk saʼ xtaqʼahil li tzuul re Jaboq naq xkoho xtawbʼal laj Esaú. Saʼ xkʼabʼaʼ naq kixyal xqʼe chi yalok kijaleʼk xkʼabʼaʼ choʼq Israel, aʼin kixkʼutbʼesi naq kiʼosobʼtesiik xbʼaan li Yos. Laj Jacob kixkʼabʼaʼi li naʼajej aʼin choʼq Peniel malaj Penuel re xjultikankil li kikʼulmank (Gé 32:22-31; chaawil JACOB ajl 1). Moqon, li Yos kixye wiʼ chik re saʼ Betel naq kixjal li xkʼabʼaʼ ut chalen chaq saʼ li kutan aʼan toj naq kikamk kikʼabʼaʼiik choʼq Israel (Gé 35:10, 15; 50:2, TNM; 1Cr 1:34). Abʼanan, li kʼabʼaʼej Israel li natawmank numenaq 2,500 sut saʼ li Santil Hu, rajlal sut naʼaatinak chirix li tenamit bʼarwiʼ chalenaqebʼ li ralal xkʼajol laj Jacob (Éx 5:1, 2).
Qasikʼaq li tertokil pek
Aatinaqo «saʼ usilal» ut us toowanq rikʼinebʼ li junchʼol
Wi tuulano ut naqaye li wank saʼ qachʼool, moko chʼaʼajkaq ta chiqu wank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ li junchʼol. Abʼan, wi yal naqaj wank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ, tchʼaʼajkoʼq chiqu xyeebʼal li naqakʼoxla. Naq naqabʼaanu li usilal naq nokootenqʼank, nokoosihink malaj sa naqakʼulebʼ li junchʼol, aʼin tooxtenqʼa chi xyeebʼal li naqakʼoxla. Wi joʼkan ajwiʼ nokoonaʼlebʼak naq wank qachʼaʼajkilal rikʼin junaq li poyanam, «taachalq xxutaan» ut aʼin tixbʼaanu naq tixkʼut li xchaabʼilal xnaʼlebʼ ut moko chʼaʼajkaq ta chiqu aatinak rikʼin ut xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal (Rom. 12:20, 21, SBG).
Chʼolchʼo chiru laj Jacob naq us xkʼutbʼal li usilal. Naq kiril naq laj Esaú, li xlut, yook xjosqʼil, kiʼelelik xbʼaan naq kixxuwa naq tkamsiiq. Abʼan kisutqʼiik naq kinumeʼk naabʼal chihabʼ. Laj Esaú xkoho xtawbʼal laj Jacob rochbʼen 400 chi winq. Saʼ li hoonal aʼan, laj Jacob kixpatzʼ xtenqʼ re li Jehobʼa ut kixtaqla ajwiʼ naabʼal li ketomq re laj Esaú. Li maatan aʼin kixqʼunobʼresi xchʼool laj Esaú joʼkan naq saʼ junpaat kixqʼalu chaq laj Jacob (Gén. 27:41-44; 32:6, 11, 13-15; 33:4, 10).
it-1 700
Li Xyos laj Israel
Kijalmank li xkʼabʼaʼ laj Jacob choʼq Israel xbʼaan naq kiyalok rikʼin li xʼánjel li Jehobʼa saʼ Peniel, moqon chik kixkʼam wiʼ chik ribʼ saʼ usilal rikʼin laj Esaú. Kiwank saʼ li naʼajej Sucot ut moqon chik saʼ Siquem. Saʼ Siquem kixloqʼ jun li chʼochʼ rikʼinebʼ li ralal xkʼajol laj Hamor ut aran kixxaqabʼ li xmuhebʼaal (Gé 32:24-30; 33:1-4, 17-19). «Chirix chik aʼan kixwaklesi jun li artal, ut “El, xYos laj Israel” kixkʼe choʼq xkʼabʼaʼ», li naraj xyeebʼal: «Li Yos aʼan li Xyos laj Israel» (Gé 33:20, SBG). Naq kiroksi li akʼ kʼabʼaʼej Israel rikʼin li xkʼabʼaʼ li altar, laj Jacob kiraj xkʼutbʼesinkil naq naxkʼulubʼa ut naroxloqʼi li kʼabʼaʼej aʼin joʼ ajwiʼ naq li Yos nabʼeresink re, xbʼaan naq aʼan kixbʼaanu naq tsutqʼiiq saʼ li naʼajej yeechiʼinbʼil chaq rehebʼ. Jun sut ajwiʼ natawmank aʼin saʼ li Santil Hu.
27 RE ABRIL TOJ 3 RE MAYO
XCHAQʼALIL RU LI RAATIN LI YOS | GÉNESIS 34, 35
«Rochbʼeninkil li inkʼaʼ usebʼ xnaʼlebʼ nokooxkʼe saʼ rahilal»
w97 1/2 30 raqal 4
Siquem, jun li tenamit saʼ xtaqʼahil li tzuul
Chanru keʼril li xDina ebʼ li saaj al re li tenamit Siquem naq kokʼaj xsaʼ naxik tana xjunes aran? Li ralal jun laj jolominel «kiril lix Dina, kixkʼam, kiwark rikʼin ut kixmux li xtuqʼixqilal». Kʼaʼut naq li xDina kixkʼe ribʼ saʼ chʼaʼajkilal naq kirochbʼenihebʼ li ixqaʼal re Canaán li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ? Ma yal kiraj wank saʼ xyanqebʼ li rechtuqʼixqilal? Ma yal jip saʼ xxik ut yal naxtaqla ribʼ joʼ keʼxbʼaanu wiibʼ oxibʼ li ras? Chaawil li naxye Génesis ut yal xtawbʼal ru li xkʼaʼuxebʼ ut li xxutaanebʼ li keʼrekʼa laj Jacob ut li xLea xbʼaan li chʼaʼajkilal li kichalk saʼ xbʼeenebʼ xbʼaan naq li xDina kokʼaj xsaʼ naxik Siquem (Génesis 34:1-31, SBG; 49:5-7; chaawil ajwiʼ Laj Kʼaakʼalehom, 15 re junio 1985, perel 31, maakʼaʼ saʼ Qʼeqchiʼ).
lv 103 raqal 14
«Chetzʼeqtaana li Koʼbʼeetak ut li Yumbʼeetak»
Naq li xDina kixnaw ru laj Siquem, maare moko kixkʼoxla ta xmuxbʼal ribʼ rikʼin. Abʼanan saʼ jun kutan laj Siquem kixchap li xDina ut «kixmux li xtuqʼixqilal», li xDina moko kiruuk ta xkolbʼal ribʼ chiru li winq aʼin. Moko maak ta chiru laj Siquem li kixbʼaanu xbʼaan naq joʼkan xnaʼlebʼebʼ li keʼwank chaq laj Canaan. Usta moqon chik xko «xchʼool chirix lix Dina» abʼan maakʼaʼ chik aj e (chaawil Génesis 34:1-4, SBG). Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ kixsikʼ chiʼus ebʼ li ramiiw, li xDina kixkʼe ribʼ saʼ chʼaʼajkilal ut kixkʼe ajwiʼ saʼ xutaan ut saʼ rahilal chixjunil li xjunkabʼal (Génesis 34:7, 25-31; Gálatas 6:7, 8).
w09 1/9 21 raqal 1, 2
Ma qʼaxal sa xkʼebʼal reqaj li rahilal li naqakʼul?
Wankebʼ li poyanam nekeʼxkʼoxla naq xkʼebʼal reqaj li nekeʼxkʼul trisi li xrahilebʼ xchʼool. Abʼan, ma yaal aʼin? Qakʼehaq reetal li keʼxbʼaanu li ralal laj Jacob, jun laj kʼanjel chiru li Yos saʼ li najter tenamit hebreo. Naq laj Siquem kixmux ru li xtuqʼixqilal li xDina, li Santil Hu naxye naq «keʼpoʼk li xchʼoolebʼ. Kʼajoʼ naq keʼchalk xjosqʼil» (Génesis 34:1-7, SBG). Re xkʼebʼal reqaj aʼin, laj Simeón ut laj Leví keʼxsikʼ chanru teʼxbʼalaqʼi laj Siquem ut li xjunkabʼal. Joʼkan naq keʼxkamsi laj Siquem joʼ ajwiʼ chixjunil li winq re li tenamit (Génesis 34:13-27).
Ma keʼxtaw rusilal li rahilal aʼin? Naqanaw li kikʼulmank rikʼin li kixye laj Jacob rehebʼ li ralal: «Laaʼex xineekʼe saʼ jun nimla rahilal ut xikʼ ilbʼilaqin xbʼaanebʼ li poyanam aʼin, [...] ebʼ aʼan teʼxchʼutubʼ ribʼ re yalok wikʼin, tinsacheʼq laaʼin joʼwiʼ chixjunil linjunkabʼal» (Génesis 34:30, SBG). Joʼkan utan, laj Simeón ut laj Leví yal keʼxnimtresi ru li chʼaʼajkilal. Chalen aʼin, li xjunkabʼal laj Jacob junelik keʼxkol ribʼ chiruhebʼ li rechkabʼal li kʼajoʼ xjosqʼilebʼ. Joʼkan tana naq li Yos kixye re laj Jacob naq tqʼaxonq Betel (Génesis 35:1, 5).
Qasikʼaq li tertokil pek
it-1 642 raqal 5
Li xDébora
1. Aʼan kikʼiresink chaq re li xRebeca ut kirochbʼeni naq kixkanabʼ li rochoch laj Betuel li xyuwaʼ naq xkoho Palestina chi sumlaak rikʼin laj Isaac (Gé 24:59). Naq ak xkʼanjelak li xDébora chiru naabʼal chihabʼ saʼ li rochoch laj Isaac, kiqʼaxonk saʼ li rochoch laj Jacob, naq ak xkamk tana chik li xRebeca. Naq ak xnumeʼk tana 125 chihabʼ xsumlajikebʼ laj Isaac ut li xRebeca, kikamk li xDébora ut keʼxmuq rubʼel jun nimla cheʼ saʼ Betel. Li xkʼabʼaʼ li cheʼ (Alón-bacut, li naraj xyeebʼal «Li Cheʼ re Yaabʼak») naxkʼut naq kʼajoʼ raaro xbʼaan laj Jacob ut li xjunkabʼal (Gé 35:8, TNM).
w17.12 14 raqal 1-3
Xpatzʼom ebʼ laj ilol hu
Kʼaʼut naqanaw naq moko aajel ta ru wanq choʼq xbʼeen alalbʼej re naq tkanaaq choʼq xxeʼtoonil li Mesiiy najter qʼe kutan?
Wank sut xyeemank naq joʼkan, xbʼaan naq naxchap ribʼ rikʼin Hebreos 12:16, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators, bʼarwiʼ naxye naq laj Esaú inkʼaʼ kiroxloqʼi li «loqʼlaj maatan» ut «kixkʼayi yal rikʼin jun waʼal chi wa» li xbʼeen alalbʼejil re laj Jacob. Li raqal aʼin chanchan naq naraj xyeebʼal: naq laj Jacob kixkʼul li maatan joʼ «xbʼeen alalbʼej», kixkʼul ajwiʼ li maatan re naq twanq choʼq xxeʼtoonil li Sikʼbʼil Ru (Mat. 1:2, 16; Luc. 3:23, 34).
Abʼan, naq xtzʼilmank rix li xraqal li Santil Hu, kiʼilmank naq moko aajel ta ru wanq choʼq xbʼeen alalbʼej re naq twanq choʼq xxeʼtoonil li Sikʼbʼil Ru. Qilaq wiibʼ oxibʼaq li eetalil.
Li xbʼeen ralal laj Jacob (laj Israel) aʼan laj Rubén, xyum li xLea. Moqon chik, kiyoʼlaak laj José li ralal laj Jacob rikʼin li xRaquel li raaro xbʼaan. Laj José kikanaak choʼq xbʼeen alalbʼej naq laj Rubén kimaakobʼk (Gén. 29:31-35; 30:22-25; 35:22-26; 49:22-26; 1 Crón. 5:1, 2). Usta joʼkan kikʼulmank, li Sikʼbʼil Ru kichalk saʼ li xjunkabʼal laj Judá li xka ralal laj Jacob li kiwank rikʼin li xLea, ut inkʼaʼ rikʼin laj José chi moko rikʼin laj Rubén (Gén. 49:10).