KETI NGE ZABAKA YO?

Inki mpasi Erode monaka ntangu yandi vandaka kutunga diaka tempelo ya Yeruzalemi?

Salomo tungaka tempelo ya Yeruzalemi na zulu ya ngumba mpi tungaka bibaka ya nkaka na ndambu ya esti mpi na ndambu ya westi ya ngumba sambu na kusala bima bonso bimatilu na lweka ya tempelo. Erode zolaka nde tempelo kuvanda kitoko kuluta yina Salomo salaka. Yo yina, yandi yantikaka kuyidika yo mpi kukumisa yo nene.

Bantu ya Erode yina vandaka kutunga kumisaka kitini ya ntoto yina vandaka na ndambu ya nordi ya tempelo nene sambu na kusala bima bonso bimatilu. Na ndambu ya sudi, bo salaka estrade ya bametre 32. Sambu na kusala kisalu yai, bo tungaka makunzi mingi ya matadi mpi kibaka mosi ya nene. Na bisika ya nkaka, kibaka yango vandaka nda bametre 50.

Erode pesaka ve Bayuda makasi mpi yandi kangaka bo ve nzila ya kusala kisalu na tempelo mpi na kupesa makabu. Josèphe, Muyuda mosi ya vandaka kulonguka mambu ya me lutaka, tubaka nde Erode sadisaka banganga-Nzambi ya Bayuda na kulonguka kisalu ya kupasula matadi mpi ya kisharpantie sambu bantu ya nkaka kukota ve na kisika ya santu.

Erode fwaka na ntwala nde kisalu yai kumana. Na mvu 30 T.B., bisalu ya kuyidika tempelo vandaka me sala dezia bamvula 46. (Yoane 2:20) Agripa II, ntekolo ya Erode, muntu manisaka kisalu yai na kati-kati ya mvu-nkama ya ntete ya T.B.

Sambu na nki bantu ya Malta yindulaka nde ntumwa Polo vandaka muntu yina ke fwaka bantu?

Ziku, malongi ya dibundu ya Bagreki vandaka ti bupusi na bantu ya nkaka ya Malta. Beto tadila mambu yina salamaka ntangu maswa yina Polo salaka nzietelo pasuka-pasukaka na kisanga ya Malta bonso mukanda ya Bisalu ke monisa yo. Ntangu Polo tulaka kita ya bankuni na tiya sambu nde bantu ya yandi salaka ti bo nzietelo kuyotila, kiwuta mosi kangamaka yandi na diboko. Bantu ya kisanga yai tubaka nde: “Ya kieleka, muntu yai kele muntu ya ke fwaka bantu, sambu ata yandi gulukaka na nzadi-mungwa, Lunungu me pesa yandi ve nzila ya kulanda na kuzinga.”​—Bisalu 28:4.

Ngogo ya Kigreki ya bo me sadila awa sambu na “Lunungu” kele “di’ke.” Na mutindu ya nkaka, ngogo yai lenda tendula lunungu. Kansi na bankenda ya Bagreki, Dike vandaka zina ya nzambi-nkento ya lunungu. Bo vandaka kutuba nde Dike vandaka kutala mambu ya bantu mpi kuzabisa Zeusi mambu ya kukonda lunungu yina bantu vandaka kusala na kinsweki sambu bantu ya ke sala mambu yango kubaka ndola. Mukanda mosi ke tuba nde ziku bantu ya Malta monaka nde: “Ata Polo gulukaka na nzadi, Dike nzambi ya nkento kangaka yandi . . . na nzila ya kiwuta.” Bantu sobaka mabanza na bo ntangu bo zabaka nde Polo vandaka ve muntu ya ke fwaka bantu.