Mutindu Biblia Me Kuminaka Beto

Yo ke yitukisa mpenza na kumona mutindu Biblia me kuminaka beto tii bubu yai. Bamvula 1 900 me luta banda bo me manisaka kusonika Biblia. Bo sadilaka bima ya ke bebaka sambu na kusonika yo, mu mbandu bampusu ya bambisi. Bo sonikaka yo na kisina na bandinga yina bantu fioti mpamba me zaba bubu yai. Diaka, bantu yina vandaka ti kiyeka mu mbandu bantotila mpi bamfumu ya mabundu salaka yonso sambu na kufwa Biblia.

INKI mutindu bo me taninaka mukanda yai na bamvula yina yonso sambu yo kuma bubu mukanda ya me zabanaka mingi na ntoto ya mvimba? Beto tadila mambu zole yina me salaka nde yo kumina beto bubu yai.

Kusala Bakopi Mingi ya Biblia Salaka Nde Bo Tanina Nsangu na Yo

Bantu ya Izraele ya ntangu ya ntama taninaka Masonuku ya ntete-ntete ya Biblia. Bo taninaka mbote-mbote barulo ya kisina mpi bo salaka bakopi na yo mingi. Mu mbandu, Nzambi lombaka bantotila ya Izraele na kusonika “nsiku yai na mukanda mosi, yina [bo] ta baka na mukanda ya Nsiku yina banganga-nzambi ya kele Balevi ke bumbaka.”—Kulonga 17:18.

Bantu ya Izraele mingi vandaka kuzola kutanga Masonuku sambu bo vandaka kundima nde yo kele Ndinga ya Nzambi. Yo yina, balongi ya bansiku yina bakaka mbote-mbote formasio, vandaka kutula dikebi ya mingi mpenza ntangu bo vandaka kusala bakopi ya Biblia. Esdrasi, longi mosi ya nsiku yina vandaka kuwa Nzambi boma “zabaka mbote-mbote Nsiku ya Moize, yina Yehowa Nzambi ya Izraele pesaka.” (Esdrasi 7:6) Nkutu Bamasorete disongidila bantu yina vandaka kusala bakopi ya Masonuku ya Kiebreo to “Ancien Testament” banda na bamvu 500 tii na bamvu 900 vandaka kutanga bisono yonso sambu bo sala ve bifu. Sambu bo salaka mbote-mbote bakopi ya Biblia, yo salaka nde nsangu na yo kusoba ve mpi Biblia kuvanda na lutaninu ata bambeni salaka yonso sambu na kufwa yo.

Mu mbandu, na mvu 168 ya ntwala ya ntangu na beto, Antiochus IV, ntotila ya Syrie sosaka kufwa bakopi yonso ya Masonuku ya Kiebreo yina yandi vandaka kumona na Palestine. Mukanda mosi ya istware ya Bayuda ke tuba nde: “Bo vandaka kupasula barulo yonso yina bo vandaka kuzwa mpi kuyoka yo na tiya.” Mukanda mosi (The Jewish Encyclopedia) ke tuba nde: “Basoda yina bo pesaka mukumba yai vandaka kusala yo ti nku yonso . . . Kana muntu kele ti mukanda mosi ya santu . . . bo vandaka kufwa yandi.” Kansi bo kukaka ve kufwa bakopi yonso ya Masonuku yina vandaka na maboko ya Bayuda yina vandaka kuzinga na Palestine mpi na maboko ya bantu yina vandaka kuzinga na bansi ya nkaka.

Ntangu bantu yina sonikaka Masonuku ya Kigreki ya Bukristu to “Nouveau Testament” manisaka kisalu na bo, bakopi ya mikanda, balusilu mpi masolo yina bo sonikaka na nsadisa ya mpeve santu kumaka mingi. Mu mbandu, Yoane sonikaka evanzile na yandi na Efezo to pene-pene na yo. Kansi, bo zwaka kitini ya evanzile yai na Ezipte mbanza yina kele ntama ti Efezo. Bantu ya mayele ke tubaka nde bo salaka yo bamvula kiteso ya 50 na nima ya ntangu yina Yoane sonikaka yo. Diambu yai ke monisa nde Bakristu yina vandaka kuzinga na bisika ya ntama vandaka ti bakopi ya masonuku ya santu yina bo katukaka kusonika ntama ve na ntangu yina.

Mutindu bo vandaka kukabula Ndinga ya Nzambi mingi salaka nde bantu kukuka ve kufwa yo bamvula mingi na nima ya lufwa ya Kristu. Mu mbandu, na Februari 23 ya mvu 303 ya ntangu na beto, Dioclétien, ntotila mosi ya luyalu ya Roma tubaka nde yandi vandaka kutala mutindu basoda na yandi vandaka kubuka baporte ya nzo-nzambi mosi mpi kuyoka bakopi ya Masonuku. Dioclétien yindulaka nde yandi ta fwa dibundu ya Bukristu kana yandi me fwa mikanda na yo yonso ya santu. Na kilumbu yina landaka, yandi tulaka nsiku nde na luyalu ya Roma ya mvimba, bo fwete yoka bakopi yonso ya Biblia na meso ya bantu. Kansi, bo kukaka ve kuyoka bakopi yonso mpi bantu salaka diaka bakopi na yo ya nkaka. Nkutu, bitini ya nene ya bakopi zole ya Biblia na Kigreki kele tii bubu yai. Ziku bo salaka yo ntama ve na nima ya ntangu yina ya Dioclétien vandaka kuniokula Bakristu. Kitini mosi kele na Rome mpi ya nkaka kele na biblioteke mosi (British Library) ya Londres, na Angleterre.

Ata bo me zwaka ntete ve bamaniskri ya kisina ya Biblia, bakopi na yo mingi ya mvimba to ya bitini yina bo sonikaka na maboko kele tii bubu yai. Bakopi ya nkaka kele ya ntama kibeni. Keti nsangu yina vandaka na bamaniskri ya kisina sobaka ntangu bo vandaka kusala bakopi na yo? William Henry Green, muntu mosi ya ke longukaka Biblia, tubaka mambu yai sambu na Masonuku ya Kiebreo: “Beto lenda tuba na masonga yonso nde kele ve ti mukanda mosi ya ntama yina bo me salaka bakopi na yo mbote-mbote bonso Biblia.” Frederic Kenyon, muntu mosi ya ke talaka mambu ya bamaniskri ya Biblia, sonikaka mambu yai sambu na Masonuku ya Kigreki: “Ntangu fioti mpamba lutaka banda bo sonikaka bamaniskri ya kisina tii ntangu bo salaka bakopi ya kuluta ntama yina beto kele na yo bubu yai mpi yo me salaka nde badute yina beto vandaka na yo nde nsangu ya Biblia me sobaka kuvanda diaka ve. Beto kele mpenza ti bikuma ya mbote ya kundima nde mikanda ya Nouveau Testament me kuminaka beto ya mvimba mpi kaka mutindu bo sonikaka yo.” Yandi sonikaka diaka nde: “Beto lenda tuba ti kundima yonso nde nsangu ya Biblia me sobaka ve. . . . Kansi beto lenda tuba ve mambu yai sambu na mikanda yonso ya nkaka ya ntama.”

Kubalula Biblia

Diambu ya zole ya me salaka nde Biblia kukuma mukanda ya me zabanaka mingi mpenza kele mutindu bo me balulaka yo na bandinga mingi. Yo ke wakana ti luzolo ya Nzambi. Yandi ke zolaka nde bantu ya makanda yonso mpi bandinga yonso kuzaba yandi mpi bo sambila yandi “na mpeve mpi na kieleka.”—Yoane 4:23, 24; Mika 4:2.

Mbalula ya ntete ya Masonuku ya Kiebreo kele mbalula ya La Septante ya Kigreki. Bo balulaka yo sambu na Bayuda yina vandaka kutuba Kigreki, bayina vandaka kuzinga na nganda ya Palestine. Bo manisaka kubalula yo bamvula kiteso ya 200 na ntwala nde Yezu kuyantika kulonga awa na ntoto. Bo balulaka Biblia ya mvimba (ti Masonuku ya Kigreki ya Bukristu mpi) na bandinga mingi bamvula mingi na nima ya ntangu yina bo manisaka kusonika yo. Kansi na nima, bantotila mpi nkutu banganga-nzambi yina lendaka kusadila kiyeka na bo sambu bantu kuzwa Biblia, salaka ve mutindu yina. Bo vandaka kuzola nde bandimi na bo kubikala na mudidi ya kimpeve mutindu bo vandaka kubuya nde bo balula ve Ndinga ya Nzambi na bandinga yina bantu mingi vandaka kutuba.

Kansi bantu ya kikesa tulaka luzingu na bo na kigonsa sambu na kubalula Biblia na ndinga yina bantu mingi vandaka kutuba ata bamfumu ya Dibundu mpi ya Leta vandaka kubuya. Mu mbandu na 1530, William Tyndale, muntu mosi ya Angleterre yina longukaka na Oxford, balulaka mikanda tanu ya ntete ya Masonuku ya Kiebreo yina bo ke bingaka Pantateki. Ata bo vandaka kutelemina yandi ngolo, yandi vandaka muntu ya ntete ya balulaka Biblia ya Kiebreo na Kingelesi. Tyndale vandaka mpi muntu ya ntete ya Angleterre yina sadilaka zina Yehowa na Biblia yina yandi balulaka. Casiodoro de Reina, muntu ya mayele ya ke longukaka mambu ya Biblia na Espagne tulaka mpi luzingu na yandi na kigonsa ntangu yandi vandaka kubalula mosi ya Babiblia ya ntete na Kiespaniole. Bantu ya Katolika vandaka kutelemina yandi yo yina yandi kwendaka na Angleterre, na nima na Allemagne, na France, na Hollande mpi nsuka-nsuka na Suisse sambu na kumanisa kisalu na yandi.a

Bubu yai, bo ke landa kubalula Biblia na bandinga mingi mpenza mpi bo ke basisa bakopi na yo mingi kibeni. Mutindu bantu me kukaka ve kufwa Biblia mpi mutindu yo me zabanaka mingi mpenza, ke ndimisa kieleka ya mambu yai ya ntumwa Piere sonikaka na nsadisa ya mpeve santu: “Matiti ke yumaka, mpi kintuntu ke bwaka, kansi ndinga ya Yehowa ke bikalaka kimakulu.”—1 Piere 1:24, 25

[Noti na nsi ya lutiti]

[Lupangu/​Bifwanisu]

MONO FWETE TANGA NKI MBALULA YA BIBLIA?

Bandinga mingi kele ti bambalula ya Biblia mingi. Bambalula ya nkaka ke sadilaka bangogo ya ntama mpi ya mpasi. Bo me balulaka Babiblia ya nkaka zulu-zulu kaka sambu bantu kutanga yo kukonda mpasi na kisika ya kubalula yo mbote-mbote. Kansi, bo me balulaka mpi Babiblia ya nkaka na kulanda ngogo mosi-mosi ya Masonuku ya kisina.

Kimvuka mosi ya bantu yina zolaka ve nde bazina na bo kuzabana, balulaka na Kingelesi Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa yina Bambangi ya Yehowa basisaka. Bo balulaka yo katuka na bandinga ya kisina. Na nima, bo sadilaka mbalula yai ya Kingelesi sambu na kubalula Biblia na bandinga 60 ya nkaka. Kansi, bantu yina balulaka na bandinga yai vandaka kufwanisa yo konso ntangu ti Masonuku ya ndinga ya kisina. Bantu ya ke balulaka Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa ke vandaka ti lukanu ya kubalula bangogo mosi-mosi kaka mutindu yo kele na Masonuku ya kisina kana yo ke basisa ngindu pwelele. Bo ke salaka bikesa sambu bantu ya ke tanga yo bubu yai kubakisa mbote kaka mutindu bantu ya vandaka kutanga Masonuku ya kisina vandaka kubakisa yo na ntangu ya ntama.

Bantu ya mayele ya ke longukaka bandinga, tadilaka bambalula ya Biblia ya bilumbu yai (ti Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa mpi) sambu na kuzaba kana bo me balulaka yo ve mbote to kana bo me tulaka bangogo ya nkaka ya bo me zola. Jason David BeDuhn, longi mosi ya nene ya ke longukaka mambu ya mabundu na iniversite mosi na nordi ya États-Unis (Université de l’Arizona), kele mpi na kati ya bantu yango. Na 2003, yandi basisaka mukanda mosi ya kele ti balutiti 200 ya ke tubila Babiblia uvwa na kati ya “Babiblia yina bantu ya ke tubaka Kingelesi ke sadilaka mingi.”b Yandi tadilaka baverse mingi ya Biblia yina bantu mingi ke ndimaka ve mutindu bo balulaka yo, sambu mbala mingi “bantu ke balulaka yo na kulanda bangindu na bo.” Yandi vandaka kufwanisa konso verse ya Babiblia yina ya Kingelesi ti Masonuku ya Kigreki sambu na kutala kana bo me sobaka bangindu na yo. Inki yandi tubaka na nsuka?

BeDuhn bakisaka nde bantu ya mayele ya ke longukaka mambu ya Biblia mpi bantu mingi ya nkaka ke tubaka nde Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa kele ve mutindu mosi ti Babiblia ya nkaka sambu bantu yina balulaka yo landaka malongi ya dibundu na bo. Kansi, yandi ke tuba diaka nde: “Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa kele ve mutindu mosi ti Babiblia ya nkaka sambu bo me balulaka yo mbote-mbote mpi kaka mutindu yo kele na bandinga ya kisina.” Ata BeDuhn ke ndimaka ve mpila bo me balulaka bangogo ya nkaka na Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa, yandi ke tuba nde bo balulaka Biblia yai mbote-mbote kuluta Babiblia yonso ya nkaka yina yandi fwanisaka ti yo. Yandi ke tuba nde yo kele Biblia mosi ya “mbote kibeni.”

Benjamin Kedar Muyuda mosi ya mayele ya Israël ya ke longukaka mikanda yina bo sonikaka na Kiebreo tubaka mpi mambu ya mutindu mosi sambu na Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa. Na 1989 yandi tubaka nde: “Mutindu bo balulaka Biblia yai ke monisa nde bantu ya salaka yo salaka mpenza bikesa sambu na kubakisa Masonuku ya kisina mpi kubalula yo mbote-mbote. . . . Mono me monaka ntete ve na Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa bangindu yina bo yikaka sambu na kusoba nsangu ya Biblia.”

Kudiyula nde: ‘Mono ke tangaka Biblia ti nki lukanu? Keti mono ke zolaka kutanga Biblia yina kele ve mpasi na kutanga kansi ya bo me balulaka ve mbote-mbote? To keti mono ke zolaka kutanga Biblia yina bangindu na yo ke wakana ti Masonuku ya kisina yina bo sonikaka na nzila ya mpeve santu?’ (2 Piere 1:20, 21) Biblia ya nge ta pona, ta monisa lukanu yina nge ke vandaka ti yo.

[Noti na nsi ya lutiti]

[Kifwanisu]

“Biblia—Mbalula ya Nsi-Ntoto ya Mpa” kele na bandinga mingi

[Kifwanisu]

Bamaniskri ya Bamasorete

Kitini ya kopi yina kele ti Luka 12:7, “. . . beno wa boma ve; beno kele na mfunu mingi kuluta tu-bandeke mingi”

[Kifwanisu]

Kifwanisu ya ntete ya lutiti: National Library of Russia, St. Petersburg; ya zole mpi ya tatu: Bibelmuseum, Münster; ya kele na nima: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin