KETI NTOTO NA BETO TA FWA?
MASA YA BUNKETE
LUZINGU na ntoto zolaka kuvanda ve kana masa vandaka ve, mingi-mingi masa ya bunkete. Ya kieleka, bima yonso ya ke zingaka ke vandaka ti masa mingi na kati na yo. Banzadi, bamasa, bisika ya ntoto ke vandaka masa-masa mpi masa ya ke vandaka na nsi ya ntoto ke basisaka masa yina bantu mpi bambisi ke nwaka mpi masa ya beto ke sadilaka sambu na kulosila masamba.
Sambu na Nki Masa ya Bunkete Ke Vandaka Ve Mingi
Ntoto na beto me fuluka ti masa mingi. Kansi, mutidu kimvuka mosi ya Nations unies ke monisa yo (Organisation météorologique mondiale), “beto ke sadilaka kaka masa fioti mpamba mpi masa ya bukente ke vandaka fioti (0.5%).” Ata masa yai kele fioti, yo zolaka kulunga sambu na bantu mpi bima ya nkaka awa na ntoto kansi yo ke kuma mvindu mpi yo ke monana ve sambu mpusa na yo kele ya mingi mpi bima mingi ke bebisa yo. Bantu ya mayele ke tuba nde na bamvula 30 ya ke kwisa, bantu mingi mpenza (5 milliard) ta vanda ve ti masa ya bunkete ya me fwana.
Nzambi Salaka Ntoto na Beto Sambu yo Fwa Ve
Nzambi salaka Ntoto na mpila nde masa kumana ve. Diaka bima yai yonso: Zelu, bigangwa ya ke zingaka na masa mpi ntangu ke salaka nde masa kulanda kuvanda bunkete. Beto tadila mambu ya ke monisa nde ntoto na beto salamaka sambu yo fwa ve.
Ntoto ke katulaka bima yonso ya ke kumisaka masa mvindu. Na bisika yina ntoto kele masa-masa, banti ya nkaka ke walusaka mupepe ya bo ke bingaka azote, bima ya bo ke bingaka phosphore mpi ba pesticide.
Bantu ya mayele me longukaka mambu ya ke salaka nde masa kulanda kuvanda bunkete na ntoto. Masa ya ke kulumukaka nswalu ke katulaka bamvindu mpi bamikrobe (bactérie) ke fwaka bamvindu yango.
Bankola (moule) ya ke vandaka na masa lenda katula bima ya mvindu ya ke bebisaka masa na nima bilumbu fioti mpamba mpi bantangu ya nkaka yo lenda sala yo mbote-mbote kuluta banti ya ke kensulaka masa.
Ntoto ke vandaka kaka ti masa sambu masa ya ke bwaka na ntoto ke vutukaka diaka na zulu ntangu nsemo ya ntangu ke bulaka na zulu na yo (cycle de l’eau). Diambu yai mpi mambu mingi ya nkaka ke salaka nde masa ya kele na ntoto kumana ve.
Mambu ya Bantu Ke Salaka Sambu na Kutanina Masa
Kana beto ke losa ve mafuta ya bakamio to bima ya nkaka ya kigonsa bisika yonso, yo ta sala nde masa ya beto ke nwa kuvanda bunkete.
Bantu ya mayele ke tubaka nde beto fwete yonika ve masa mpamba-mpamba. Sambu na kukumisa ve masa mvindu, bo ke lombaka bantu na kulosa ve mafuta ya bakamio bisika yonso, mpi na kulosa ve bankisi ya bo me sadila ve na kabine ya bo ke sadilaka ti masa, to kulosa ve bima ya lenda vanda ndikila na batiyo ya masa.
Ba-enzeniere me basisa bametode ya lenda sadisa na kukatula mungwa na bamasa ya ke vandaka mungwa-mungwa. Bo me basisa yo sambu bo ke zola nde masa ya bunkete kukuma mingi.
Kansi yo ke lomba mambu mingi ya nkaka. Kukatula mungwa na bamasa ya ke vandaka mungwa kele ve ngindu ya mbote sambu yo ta lomba mbongo mpi bikesa mingi. Na rapore mosi ya 2021 yina vandaka kutubila mutindu ya kutanina masa ya beto ke nwaka, kimvuka mosi ya Nations unies tubaka nde: “Na ntoto ya mvimba, bantu fwete sala diaka bikesa mbala zole kuluta.”
Mambu ya Ke Monisa nde Ntoto Ta Fwa Ve—Inki Biblia Ke Tuba?
“Nzambi . . . ke bendaka matonsi ya masa; yo ke kangamaka mpi ke kumaka mvula yina ke katukaka na lubungi na yandi; na nima matuti ke nokisaka yo na ntoto, yo ke nokilaka bantu.”—Yobi 36:26-28.
Nzambi salaka nde masa ya ke kulumuka na ntoto kuvutuka diaka na zulu sambu masa ya ke vandaka na ntoto kumana ve.—Longi 1:7.
Yindula fioti: Sambu Nzambi salaka ntoto ti makuki ya kukumisa masa bunkete, keti yo me fwana ve na kundima nde yandi kele ti mpusa mpi ngolo ya kukatula mambu yonso ya mbi ya bantu me salaka yina ke bebisaka masa? Tala disolo “Nzambi Me Silaka nde Ntoto na Beto Ta Fwa Ve,” na lutiti 15.