Moyo Kekumaka Inki na Lufwa?
“Dilongi yina ketubaka nde moyo kefwaka ve mpi nde yau kelandaka na kuzinga na nima ya lufwa ya muntu ti kupola ya nitu na yandi, lufulu na yau kele na filozofi ti teolozi ya Kikristu.”—“NEW CATHOLIC ENCYCLOPEDIA.”
1. Inki Ansiklopedi mosi kendima na yina metala kuzinga ya moyo na nima ya lufwa?
KANSI kaka mukanda yai mosi kendima nde “dilongi yina ya ketuba nde moyo kezingaka na nima ya lufwa, kemonanaka ve pwelele na Biblia.” Ebuna, inki si Biblia kelongaka mpenza na yina metala mambu yina kekuminaka moyo na lufwa?
Bafwa Kezabaka Kima Ve
2, 3. Inki kele nkadilu ya bafwa, mpi inki bamvese kesonga yau?
2 Nkadilu ya bafwa bau ketendula yau pwelele na Longi 9:5, 10, kisika beto ketanga nde: “Bantu ya kufwa kuzaba kima ve. . . . Na nsi ya bafwa . . . kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.” Na yau, lufwa kele kukonda luzingu. Muyimbi-bankunga sonikaka nde na ntangu muntu kefwaka, ‘yandi ke vutuka na ntoto; na kilumbu yo yina bangindu na yandi yonso ke suka.’—Nkunga 146:4.
3 Mpidina, bafwa kezabaka kima ve, bau kenikanaka ve. Ntangu Nzambi pesaka ndola na Adami, Yandi tubaka nde: “Nge kele ntoto [“putulu,” NW], nge ta vutuka mpi na ntoto.” (Kuyantika 3:19) Na ntwala Nzambi kusala yandi na putulu ya ntoto mpi kupesa yandi luzingu, Adami vandaka zinga ve. Na ntangu yandi fwaka, Adami vutukaka na nkadilu yina. Ndola na yandi vandaka lufwa—kansi kusoba kisika ve.
Moyo Lenda Fwa
4, 5. Pesa bambandu ya Biblia yina kemonisa nde moyo lenda kufwa?
4 Ntangu Adami kufwaka, moyo na yandi kumaka inki? Tala, yibuka nde na kati ya Biblia, ngogo “moyo” ketendulaka mbala mingi muntu. Ebuna na ntangu beto ketuba nde Adami kufwaka, beto ketuba nde moyo yina vandaka kubingama nde Adami kufwaka. Muntu yina kekwikilaka nde moyo kefwaka ve lenda tuba nde yandi mewaka kwa yandi ntete ve dyambu yai. Kansi, Biblia ketuba nde: “Moyo yina kesumuka—yau yina tafwa.” (Ezekiele 18:4, NW) Levi 21:1 (NW) ketubila “moyo ya kufwa” (“mvumbi,” Bible na Kituba). Ebuna Banazirea bau vandaka tubila bau nde bau fwete pusana ve penepene na “konso moyo yina ya kufwa” (“nitu ya kufwa,” Lamsa).—Kutanga 6:6, NW.
5 Kisika yankaka ya bau ketubila moyo na mutindu yina kele na 1 Bantotila 19:4. (NW) Ntangu Elia vandaka na mawa ya mingi yandi “yantikaka kulomba nde moyo na yandi kufwa.” Yonasi mpi “[“vandaka lomba kaka nde moyo na yandi kufwa, ebuna yandi vandaka lemba ve na kutuba nde,” NW]: ‘Kuluta mbote mono kufwa, mono zola zinga diaka ve.’ ” (Yonasi 4:8) Mpi Yezu sadilaka bangogo yai nde ‘kufwa moyo,’ ebuna The Bible in Basic English kebalula yau nde “kugonda.” (Marko 3:4) Na yau, lufwa ya moyo ketendula kaka lufwa ya muntu.
“Kubasika” ti ‘Kuvutuka’
6. Ntangu Biblia ketuba nde moyo ya Rashele vandaka “kubasika,” inki yau kezola kutuba?
6 Ebuna inki beto tatuba sambu na lufwa ya mawa ya Rashele, yina kubwilaka yandi na ntangu yandi butaka mwana na yandi ya zole? Na Kuyantika 35:18, beto ketanga nde: “Rashele vandaka penepene na kufwa. Ntangu yandi zolaka kufwa kimakulu [Ntangu moyo na yandi vandaka kubasika,” NW], yandi bingaka mwana Bene-Oni, kansi Yakobi pesaka yandi zina Benyamini.” Keti mvese yai ketendula nde Rashele vandaka ti kima mosi na kati na yandi yina basikaka na lufwa na yandi? Ve. Zaba nde, ngogo “moyo” lenda tendula mpi luzingu yina muntu kele na yau. Ebuna na mbandu yai, “moyo” ya Rashele ketendula kaka “luzingu” na yandi. Yau yina Babiblia yankaka kebalulaka ntela yai “moyo na yandi vandaka kubasika” nde “luzingu na yandi vandaka kulumuka” (Knox), “yandi pemaka kupema ya nsuka” (Traduction Œcuménique de la Bible), mpi “luzingu na yandi basikaka yandi” (Bible in Basic English). Kele ve ata ti kima mosi yina kesonga nde kuvandaka ti kitini mosi ya diswekamu ya Rashele yina kuzingaka dyaka na lufwa na yandi.
7. Na inki mutindu moyo ya mwana-bakala ya fwola mosi “vutukilaka yandi”?
7 Yau kele kiteso mosi ti lufutumuku ya mwana-bakala ya fwola mosi, yina bau mesonikaka na 1 Bantotila kapu 17. Na mvese 22, (NW) beto ketanga nde Eliya sambilaka mwana-bakala yango, “Yehowa waka ndinga ya Elia, ebuna moyo ya mwana vutukaka na kati na yandi ye yandi yantikaka kuzinga.” Awa dyaka, ngogo “moyo” ketendula “luzingu.” Yau yina, New American Standard Bible ketuba nde: “Luzingu ya mwana vutukilaka yandi, ye yandi zingaka diaka.” Ee, kuvandaka luzingu, kima yankaka ve ya kifwani, kuvutukaka na mwana yina ya bakala. Dyambu yai kewakana ti mambu yina Elia tubaka na mama ya mwana: “Tala, mwana na nge [muntu ya mvimba] ke na moyo [“na luzingu,” NW]!”—1 Bantotila 17:23.
Ngindu ya “Luzingu ya Katikati”
8. Bantu mingi yina ketubaka nde bau kele Bakristu, bau kekwikilaka nde inki tasalama na lufutumuku?
8 Bantu mingi yina ketubaka nde bau kele Bakristu kekwikilaka nde na makwisa lufutumuku tavanda. Na ntangu yango, banitu tavukisama ti myoyo yina kefwaka ve. Na nima, bafutumuki tabaka lufutu na bau—yau tavanda nsendo sambu na bantu yina zingaka luzingu ya mbote to ndola sambu na bantu ya mbi.
9. Ntela yai nde “luzingu ya katikati,” ketendula inki, mpi bantu yankaka ketubaka nde moyo kekumaka inki na nsungi yai?
9 Ngindu yai kemonana bonso yau ke mpasi ve. Kansi bantu yina kekwikilaka nde moyo kefwaka ve kemonaka mpasi na kutendula kana moyo kekumaka inki na nima ya lufwa ti na ntwala lufutumuku kusalama. Ya kyeleka, “luzingu ya katikati” yai, mpila bau kebingaka yau mbala mingi, mebasisaka bangindu ya mpila na mpila tuka bamvu-nkama mingi. Bankaka ketubaka nde na nsungi yai moyo kevandaka na kombelo, kisika yau lenda gedisama na masumu ya fyotifyoti ya lenda lolulama sambu yau kuma ya kufwana na kuzinga na zulu.a
10. Sambu na inki kukwikila nde myoyo kezingaka dyaka na kombelo na nima ya lufwa kewakana ve ti Masonuku, mpi inki mutindu mambu yina kuminaka Lazare kendimisa dyambu yai?
10 Kansi, mutindu beto monaka, moyo kele kwa yau muntu. Kana muntu mefwa, moyo mefwa. Na yau, na nima ya lufwa muntu keyindulaka dyaka ve. Ntembe kele ve nde na ntangu Lazare kufwaka, Yezu Kristu tubaka ve nde yandi vandaka na kombelo, na Malimbi, to na “luzingu ya katikati” yankaka. Kansi, Yezu tubaka kaka nde: “Lazare me lala mpongi.” (Yoane 11:11) Yau kemonana pwelele nde Yezu, yina vandaka zaba kyeleka na yina metala mutindu moyo kekumaka na lufwa, kwikilaka nde Lazare vandaka zaba kima ve, vandaka kuzinga ve.
Mpeve Kele Inki?
11. Sambu na inki ngogo “mpeve” lenda ve kutendula kitini ya muntu ya kukonda nitu yina kezingaka na nima ya lufwa?
11 Biblia ketuba nde kana muntu mefwa, “mpeve na yandi kebasika, yandi kevutuka na ntoto na yandi.” (Nkunga 146:4, NW) Keti yau ketendula nde mpeve mosi ya kukonda nitu kebasikaka kimuntukimuntu mpi kezingaka na nima ya lufwa ya muntu? Yau lenda vanda mpidina ve, sambu muyimbi-bankunga ketuba dyaka nde: “Na kilumbu yo yina, bangindu na yandi me suka” (“kuyindula na yandi yonso mesuka,” New English Bible). Ebuna, mpeve kele inki, mpi inki mutindu yau ‘kebasikaka’ na kati ya muntu na ntangu ya lufwa na yandi?
12. Ngogo ya Kiebreo ti ya Kigreki yina bau mebalulaka nde “mpeve” na kati ya Biblia, ketendula inki?
12 Na kati ya Biblia, bangogo ya bau mebalulaka nde “mpeve” (na Kiebreo, ruʹach; na Kigreki, pneuʹma) ketendula ntetentete “pema.” Yau yina, na kisika ya kutuba nde “mpeve na yandi kebasika,” mbalula ya R. A. Knox kesadila ntela yai: “Pema kebasikaka na nitu na yandi.” (Nkunga 145:4, Knox) Kansi, ngogo “mpeve” ketendula kaka ve kupema. Mu mbandu, sambu na kutendula kufwa ya bantu ti ya bambisi na mvula ya ngolo, Kuyantika 7:22 (NW) ketuba nde: “Bima yonso yina vandaka na pema ya ngolo [to mpeve; na Kiebreo, ruʹach] ya luzingu yina vandaka kusala na mabulu ya mbombo na yau, disongidila bima yonso yina vandaka na ntoto ya kukauka, kufwaka.” Na yau, “mpeve” lenda tendula ngolo ya luzingu yina kesalaka na bigangwa yonso ya kezinga, bantu ti bambisi, mpi kima kesimbaka yau kele kupema.
13. Na inki mutindu mpeve kefwanana na kura?
13 Beto baka mbandu: Kura ketambusaka masini. Kana kura mezengana, masini tasala dyaka ve. Kura kekwendaka ve kudizingila na mutindu na yau. Mutindu mosi, kana muntu mefwa, mpeve na yandi meyambula kupesa ngolo na baselile ya nitu na yandi. Yau kebasikaka ve na nitu sambu na kwenda kuzinga kisika yankaka.—Nkunga 104:29.
14, 15. Inki mutindu mpeve kevutukaka na Nzambi na lufwa?
14 Ebuna, sambu na inki Longi 12:7 (NW) ketuba nde kana muntu mefwa, “mpeve kevutukaka na Nzambi ya kyeleka yina pesaka yau”? Keti yau kezola kutuba nde mpeve kezengisaka matuti kimuntukimuntu sambu na kwenda kukuta Nzambi? Ata kima mosi ve kendimisa yau. Yibuka nde, mpeve kele ngolo ya luzingu. Kana ngolo ya luzingu yai mefwa, kaka Nzambi muntu kele na ndenda ya kuvutula yau. Buna, mpeve “kevutukaka na Nzambi ya kyeleka,” disongidila nde Nzambi kaka muntu tazenga kana muntu yango tazinga dyaka na makwisa to ve.
15 Kaka Nzambi muntu lenda vutula mpeve, to ngolo ya luzingu, na kupesaka dyaka muntu yango luzingu. (Nkunga 104:30) Kansi, keti Nzambi kekana na kusala mutindu yina?
[Noti na nsi ya lutiti]
a Mukanda mosi (New Catholic Encyclopedia), ketuba nde: “Na kimvuka, Bamimpe ketubaka pwelele nde kombelo kele.” Kansi, mukanda yai ketuba dyaka nde “dilongi ya Katolika ya kombelo, bau bakaka yau na nsiku ya bambuta, na Masonuku ya Santu ve.”
[Lupangu ya kele na lutiti] 23]
Kuyibuka Luzingu Ya Kuyitaka
KANA kele ve ti kima kezingaka na nima ya lufwa ya nitu, ebuna inki beto tatuba na yina metala bantu yina ketubaka nde bau keyibukaka mambu ya luzingu yina yitaka?
Nikhilananda, ntendudi mosi ya Hindu ketuba nde ‘mambu ya bantu kemonaka na nima ya lufwa mpila ya kutendula yau na ngangu lenda vanda ve.’ Na diskure na yandi yina vandaka na ntu-dyambu, “Bambandu ya Lukwikilu na Luzingu ya Mvula na Mvula na Mabundu,” teolozie Hans Küng ketuba nde: “Ata disolo mosi ve—mingimingi yina bana ketaka to ya kekatukaka na bansi yina kekwikilaka na lubutuluku—ya kuzaba dyaka mambu yonso ya luzingu ya kuyitaka lenda basisa banzikisa ya kyeleka.” Yandi keyika nde: “[Bansosi] mingi yina [kesalaka ngolo na kuzaba mambu yai na nzila ya siansi] kendimaka nde masolo yina bau ketaka kepesa ve lufulu ya nzikisa mosi mpenza ya kendimisa nde muntu kezingaka na ntoto mbala zole.”
A kana nge keyindula nde nge keyibukaka mambu ya luzingu ya nge yitaka kuzinga? Mambu mingi lenda pusa nge na kuvanda na mawi ya mutindu yina. Mambu mingi ya beto kezabaka kebumbanaka na kisika mosi ya kinkoko ya ntu na beto ya beto kesadilaka ve nswalu to mbala mosi. Kana mambu yango yina ya beto mevilaka meyantika kubasika, bantu yankaka kemonaka yau bonso nzikisa ya mambu ya luzingu ya ntama. Kansi, kyeleka kele nde beto kezabaka ve mambu yankaka ya kyeleka ya luzingu katula yai ya beto kezinga na ntangu yai. Bantu mingi yina kezingaka awa na ntoto kuzaba kwa bau ve ata fyoti nde bau yitaka kuzinga; bau keyindulaka mpi ve nde bau lendaka yita kuzinga na ntwala.