Kuyela na bo ya bilumbu yai

BANKAMA ya bamvula meluta dezia banda nkenda ya Bambangi ya Yehowa ya bilumbu yai kuyantikaka. Na luyantiku ya bamvula 1870, kimvuka mosi ya fyoti ya bantu yina vandaka kulonguka Biblia kuyantikaka na Allegheny, Pennsylvania, U.S.A., yina kele bubu yai kitini ya Pittsburgh. Charles Taze Russell vandaka muntu ya ntete na kutwadisa kimvuka yango. Na Yuli 1879, nimero ya ntete ya zulunalu Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (Nzozulu ya Nkengi ya Sioni mpi Mupesi nsangu ya kuvanda ya Kristu) kubasikaka na Kingelesi. Na 1880, mwa bimvuka ya mabundu kumwanganaka kubanda na kakimvuka yango yina mosi ya Kulonguka ya Biblia tii na bambanza yina vandaka na nzyunga. Na 1881, bo salaka Zion’s Watch Tower Tract Society, mpi na mvu 1884, yo kumaka organizasio to Société, ti Russel bonso prezida. Na nima, bo balulaka zina ya kimvuka yina na Watch Tower Bible and Tract Society. Bantu mingi vandaka kuta kimbangi nzo na nzo na kukabulaka mikanda yina ketendulaka Biblia. Na 1888, bantu makumi tanu vandaka kusala kisalu yai ntangu yonso​—⁠bubu yai mwayene ya bantu yina kesala kisalu yango ntangu yonso na inza ya mvimba meluta 700 000.

Na mvu 1909, kisalu yango kumaka kusalama na inza ya mvimba, mpi bo nataka Nto-Kimvuka ya la Société na kisika yina yo kele bubu yai, na Brooklyn, New York. Bo vandaka kubasisa basermo na bazulunalu, mpi na 1913, malongi yina vandaka kubasika na bandinga iya na bazulunalu 3 000 ya États-Unis, Canada, mpi ya Eropa. Bankama ya mafuku ya bantu vandaka kukabula mikanda, tumikanda, mpi batrakiti.

Na mvu 1912, kisalu yantikaka na “Photo-drame de la Création.” Yo vandaka songa bifwanisu ya ketambula yina vandaka ya kuvukisa ti ndinga. Yo vandaka kusonga mambu yina kusalamaka banda na lugangu tii na nsuka ya Luyalu ya Mvu Funda ya Kristu. Bo yantikaka kusonga yo na 1914, mpi konso kilumbu bantu kiteso ya 35 000 vandaka kutala yo. Na ntangu yina, yo vandaka filme ya ntete yina vandaka kusonga bifwanisu ya ketambula mpi ketuba.

MVU 1914

Ntangu mosi ya mpasi vandaka kufinama. Na mvu 1876, longoki ya Biblia, Charles Taze Russell basisaka disolo mosi yina vandaka na ntu-dyambu “Bantangu ya Mimpani: Inki Ntangu Yo Tamana?” na zulunalu Bible Examiner, yina bo vandaka kubasisa na Brooklyn, New York; na lutiti 27 ya nimero na yo ya Oktobri, yo vandaka kutuba nde: “Bantangu nsambwadi ya mimpani tamana na 1914 ya T.B.” Bambalula yankaka ya Biblia kebingaka Bantangu ya Mimpani nde “ntangu ya bo metudilaka makanda.” (Luka 21:​24, NW) Ata mambu yonso yina kulunganaka ve mutindu bo vandaka kukinga yo na 1914, ntembe kele ve nde yo monisaka nsuka ya Bantangu ya Mimpani, mpi yo vandaka mvu mosi ya ntendula ya nene. Balongoki mingi ya Nkenda mpi bantendudi kendimaka nde mvu 1914 kubalulaka makambu mingi kibeni na nkenda ya bantu. Mambu yai ya bo ketubila awa na nsi kemonisa yo:

“Mvula ya nsuka ya kuluta ‘mbote’ na nkenda ya bantu kuvandaka mvu 1913 yina kuyitaka Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba.”​—⁠Disolo mosi ya zulunalu Times-Herald, Washington, D.C., ya Marsi 13, 1949.

“Bantu ya kelongukaka nkenda ya bantu kelanda na kumona nde nsungi ya bamvula 75, ya kebanda na 1914 tii na 1989, kele nsungi mosi ya kuswaswana, ya bantu lenda vila ve, ya kefwanana ve ti nsungi yankaka sambu yo kele nsungi mosi ya bansi mingi na inza vandaka kunwana bamvita, kumanisa yo to mpi kuyilama sambu na kuyantika kunwana.”​—⁠The New York Times, Mayi 7, 1995.

“Ya kyeleka, ntoto ya mvimba kunikanaka sambu na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, kansi beto kezaba ve sambu na nki. Na ntwala mvita kuyantika, bantu vandaka kuyindula nde kubika fyoti bo takota na inza mosi ya kukuka. Ngemba mpi kimvwama kuvandaka. Na nima, mavwanga kukotaka na mambu yonso. Tuka ntangu yina, kana mvita mosi memana, yankaka kuyantika. . . . Na mvu-nkama yai bo mefwa bantu mingi mpenza kuluta bamvu-nkama yonso ya bantu mezingaka.”​—⁠Dr. Walker Percy, American Medical News, Novembri 21, 1977.

Bamvula kuluta 50 na nima ya 1914, mbuta ya luyalu ya Allemagne na zina ya Konrad Adenauer sonikaka nde: “Banda na mvu 1914, bantu kezingaka diaka ve na lutaninu ti ngemba.”​—⁠The West Parker, Cleveland, Ohio, ya Yanuari 20, 1966.

Prezida ya ntete ya la Société, C. T. Russell, kufwaka na 1916. Ebuna Joseph F. Rutherford kuyingaka yandi na mvula yina kulandaka. Mambu mingi kubalukaka. Bo yantikaka kubasisa Nzozulu ya Nkengi kumosi ti L’Âge d’Or. (Bubu yai bo kebingaka yo Réveillez-vous! Yo kebasikaka na bakopi kuluta 20 000 000 na bandinga kuluta 80.) Bo monisaka mfunu ya kuta mingi kimbangi nzo na nzo. Sambu na kusonga luswaswanu yina vandaka na kati na bo ti mabundu yankaka ya Kikristu, Bakristu yai kubakaka zina ya Bambangi ya Yehowa na mvu 1931. Zina yai bo bakaka yo na mukanda ya Yezaya 43:​10-12.

Banda na mvu 1920 tii na 1930, bo yantikaka kusadila mingi radio. Na 1933, la Société vandaka kusadila banzo ya radio 403 sambu na kumwanga masolo ya Biblia. Na nima, bo vandaka kusadila dyaka ve mingi radio, na kisika na yo bo yantikaka kudipesa mingi na kutala bantu na banzo na bo. Bambangi vandaka kutambula ti fono mpi ti badiskure ya Biblia yina vandaka na bakaseti. Ebuna bo vandaka kulonguka Biblia na banzo ti bantu yonso yina vandaka kusepela na kyeleka ya Biblia.

BO NUNGAKA NA NTWALA YA KINZONZI

Banda na mvu 1930 tii na mvu 1940, bo kangaka Bambangi mingi sambu bo vandaka kusala kisalu yai, mpi batribinale mingi ya kusambisaka makambu vandaka kusala ngolo na kumonisa nde bo fwete bikisila muntu na muntu kimpwanza ya kutuba, ya kubasisa mikanda, ya kusala lukutakanu, mpi ya kusamba. Na États-Unis, na batribinale ya fyoti, yo monanaka nde Bambangi kunungaka makambu 43 na ntwala ya nzo ya Kinzonzi ya Nene ya États-Unis. Na batribinale ya kuluta nene ya bansi yankaka mpi bo nungisaka bo. Sambu na yina metala batribinale yai ya bo nungaka, Profesere mosi na zina C. S. Braden, kutubaka mutindu yai na mukanda na yandi (These Also Believe) sambu na Bambangi: “Bo salaka kisalu mosi ya nene ya demokrasi na mpila bo nwanaka sambu na kukotila banswa ya bantu, sambu kunwana yina bo nwanaka kusalaka nde bimvuka ya fyoti yonso ya Amerika kubakila banswa yango mambote.”

PROGRAME YA MALONGI YA SIPESIALI

J. F. Rutherford kufwaka na 1942, ebuna N. H. Knorr kuyingaka yandi na kisika ya prezida. Na ntangu yina bo basisaka dibanza ya kusala manaka ya kulonga bantu. Na 1943, bo salaka nzo-nkanda ya kulonga bamisionere, yina bo bingaka Nzo-Nkanda ya Gileade. Kubanda na ntangu yina, bamisionere ya nzo-nkanda yina bo ketindaka bo na bansi mingi ya ntoto ya mvimba. Bo kangulaka mabundu ya mpa na bansi yina vandaka ntete ve ata na dibundu mosi, bubu yai ntalu ya bafiliale ya bo metulaka na ntoto ya mvimba meluta 100. Bo kesalaka mbala na mbala programe ya malongi ya sipesiali sambu na kulonga bankuluntu ya mabundu, bansadi ya luzolo ya mbote ya bafiliale, mpi bantu yina mekudipesaka na kisalu ya ntangu yonso (bonso bapasudi-nzila) na kati ya kisalu ya kuta kimbangi. Bo meyidikaka baprograme mingi ya malongi sambu na kulonga baministre na santre ya malongi yina bo mekangulaka na Patterson, New York.

N. H. Knorr kufwaka na 1977. Na yina metala organizasio, mosi na kati ya bansoba ya nsuka ya kusalamaka na ntwala ya lufwa na yandi kuvandaka ya kuyika bantu yankaka na Nto-Kimvuka, yina ntu-mbanza na yo kevandaka na Brooklyn. Na 1976, bo kabulaka mikumba ya kutwadisa na bakomite ya mutindu na mutindu, yina bampangi ya Nto-Kimvuka ketwadisaka, bo yonso kele baministre ya kele ti eksperiansi ya bamvula mingi.

BINYEMINU YA MIKANDA

Nkenda ya Bambangi ya Yehowa ya bilumbu yai kele ti mambu ya kuyituka. Bo yantikaka ti kakimvuka mosi ya fyoti ya bantu yina vandaka kulonguka Biblia na Pennsylvanie na 1870, kansi na mvu 2000 Bambangi ya Yehowa kukumaka na mabundu 90 000 na inza ya mvimba. Ntete, bakompani ya mumbongo vandaka kunyemina bo mikanda yonso, ebuna na 1920, Bambangi kubasisaka mikanda mingi ya bo nyemaka na banzo ya kunyemina yina bo vandaka kufutila. Kansi tuka 1927 tii bubu, bo kenyemaka mikanda na bo na nzo mosi ya baetaze nana na Brooklyn, New York. Nzo yai kele ya Watchtower Bible and Tract Society of New York. Ebuna, bubu yai bo mekumisaka yo nene, bo metungaka dyaka banzo yankaka mingi ya kunyemina mikanda ti ya babiro. Banzo yankaka mingi yina kele penepene ti Brooklyn, bo meyidikaka yo sambu na kupesa bisika ya kulala na baministre yina kemonisaka luzolo ya mbote na kupesa maboko na kisalu yina ya kesalamaka na banzo yina ya kubasisa mikanda. Katula bisalu yai, kele ti bisalu yankaka ya ferme ti ya kunyema mikanda kesalamaka na penepene ti Wallkill, na nordi ya New York. Kuna bo kenyemaka Nzozulu ya Nkengi ti Réveillez-vous! mpi bo kebasisaka madya sambu na bansadi yina kesalaka na banzo yina ya kuswaswana. Konso nsadi yina kesalaka na bisika yai yonso, bo kepesaka yandi mwa mbongo konso ngonda sambu yo sadisa yandi na kusala badepanse ya makambu ya kukonda kukana yina lenda kumina yandi.

BALUKUTAKANU YA BANSI MINGI

Na Mvu 1893, lukutakanu ya ntete ya kuluta nene kusalamaka na Chicago, na Illinois, U.S.A. Bantu 360 kuvandaka na lukutakanu yai, ebuna 70 kubakaka mbotika. Lukutakanu ya nsuka ya kuluta nene ya bansi mingi kusalamaka na New York, na mvu 1958. Bo salaka yo na bisika zole, Yankee Stadium ti Polo Grounds. Bantu 253 922 kuvandaka na lukutakanu yango. Bantu ya mpa ya kubakaka mbotika kuvandaka 7 136. Banda pana, balukutakanu ya bansi mingi mekumaka kusalama na bansi mingi. Na kutuba ya mbote, ntangu balukutakanu ya mutindu yina kesalamaka, yo kelombaka kusadisa mafunda ya balukutakanu na bansi mingi na ntoto ya mvimba.

[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 8]

Kisalu mosi ya mfunu sambu na bimpwanza ya bantu

[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]

“Nzozulu ya Nkengi,” vandaka kubasika ntete bakopi 6 000 na ndinga mosi, kansi bubu yai yo mekumaka kubasika bakopi kuluta 22 000 000 na bandinga kuluta 132

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Kubaluka ya mambu na nkenda ya bantu

[Kifwanisu ya lutiti ya mvimba na lutiti 10]