Bambanza Ya Kutinina​—⁠Ngidika ya Nkenda ya Nzambi

“Konso muntu yina me fwa muntu na luzolo ve, . . . yandi lenda tinina [na bambanza yai sambanu, “NW”].”​—⁠KUTANGA 35:⁠15.

YEHOWA NZAMBI ketadilaka luzingu ya bantu bonso ya santu. Ebuna luzingu kele na menga. (Levi 17:​11, 14) Kaini, muntu ya ntete ya kubutukaka na zulu ya ntoto, kubakaka mfuka ya menga ntangu yandi kugondaka mpangi na yandi Abele. Yau yina, Nzambi kusongaka Kaini nde: “Menga ya mpangi na nge ke dila ngolo na meso na mono.” Menga yina ya kusimbaka na ntoto na ntangu yandi kugondaka, vandaka kupesa kimbangi ya pima, kansi ya ngolo, sambu na luzingu yina kusukaka na mbala mosi. Menga ya Abele vandaka kudila ngolo sambu Nzambi kuvutula mbela.​—⁠Kuyantika 4:​4-11.

² Luzitu ya Nzambi sambu na luzingu ya bantu kumonikaka mingimingi ntangu Noa ti dibuta na yandi kubasikaka na maswa bonso baguluki ya mvula ya ngolo. Na ntangu yina Yehowa kuyikaka na kati ya madya ya bantu misuni ya bambisi kansi menga ve. Yandi kutumaka mpi nde: “Menga ya myoyo na beno mono talomba yau. Mono talomba yau na maboko ya konso kigangwa ya kezinga; ye na diboko ya muntu, na diboko ya konso muntu yina ya kele mpangi na yandi, mono talomba moyo ya muntu. Konso muntu yina kebasisa menga ya muntu, muntu ya nkaka tabasisa menga na yandi mosi, sambu muntu kusalamaka na kifwani ya Nzambi.” (Kuyantika 9:​5, 6, NW) Yehowa vandaka kupesa nswa na bampangi ya muntu yina mefwa, na kufwa ngondi kana bau mekutana ti yandi.​—⁠Kutanga 35:⁠19.

³ Na nsiku yina kupesamaka na Izraele na nsadisa ya mbikudi Moize, busantu ya luzingu kutubilamaka mbala na mbala. Mu mbandu Nzambi kutumaka nde: “Kufwa muntu ve.” (Kubasika 20:13) Luzitu sambu na luzingu kumonikaka na yina Nsiku ya Moize kutubaka na yina metala kubulakana ti nkento yina kele na divumu. Nsiku vandaka kumonisa pwelele nde kana mwana na yandi ya nkento to ya bakala yina kele na divumu mefwa sambu bantu zole vandaka kunwana, bazuzi fwanaka kutadila bamvwandilu mpi kutala kana yau kusalamaka na luzolo ya mvimba, kansi ndola lendaka kuvanda “moyo sambu na moyo,” to luzingu sambu na luzingu. (Kubasika 21:​22-25) Ata mpila yina, keti ngondi ya Izraele lendaka kutina malanda ya nku na yandi?

Kitininu Sambu na Bangondi?

⁴ Na bansi ya nkaka na nganda ya Izraele, kitininu (kisika ya ngemba ya kutinina) kupesamaka sambu na bangondi to bantu ya nku ya nkaka. Yau kuvandaka bisika bonso tempelo ya nzambi ya nkento Artemis na Efezo ya ntama. Na yina metadila bisika ya mutindu mosi, yau mesonama nde: “Bisika ya nkaka kuvandaka kuyedisa ntalu ya bantu ya imbi; ebuna yau kukumaka mfunu mingi na kufyotuna ntalu ya bitininu. Na Atene, nsiku vandaka kuzaba kaka ndambu mpamba ya bitininu bonso bisika ya kutinina (mu mbandu tempelo ya Theseus sambu na bampika); na ntangu ya Tiberius, bimvuka ya bantu ya imbi na batempelo kukumaka kigonsa na mpila nde nswa ya Kitininu kundimamaka kaka sambu na ntalu mosi ya fyoti ya bambanza (na mvu 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Buku ya II, lutiti 256) Na nima, banzo-nzambi ya Kikristu kukumaka kisika ya kitininu, kansi yau kuvandaka ngindu ya kukatula kimfumu ya bamfumu ya luyalu sambu na kupesa yau na banganga-nzambi; yau vandaka mpi kusala kontre luyalu ya lunungu. Nsukansuka, lusadilu na yau ya imbi kunataka lufwa ya ngidika ya mutindu yina.

⁵ Na kati ya bantu ya Izraele, bangondi ya luzolo ya mvimba vandaka kupesama ve kitininu. Ata nganga-Nzambi ya Levi yina vandaka kusala na mesa ya kimenga vandaka kunatama na kisika ya lufwa kana yandi mekota na dyambu ya kugonda. (Kubasika 21:​12-14) Dyaka, Nsiku vandaka kulolula ve kukonda dikebi bonso kikuma ya kukonda kufwila muntu. Mu mbandu, yau vandaka kulomba nde muntu kusala lupangu na zulu ya ludi ya inzo na yandi ya mpa. Kana ve, mfuka ya menga vandaka na zulu ya inzo kana muntu mebwa na ludi ye yandi kufwa. (Kulonga 22:⁠8) Kuluta dyaka, kana munkwa ngombe yina vandaka na kikalulu ya kulwadisa bantu mezabisama, kansi yandi kutula ve mbisi na yandi na lupangu, ebuna yau kufwa muntu, mfuka ya menga vandaka kubwa na zulu ya munkwa ngombe, ye yau lendaka kulomba mpi lufwa na yandi. (Kubasika 21:​28-32) Banzikisa ya nkaka ya dikebi ya ngolo ya Nzambi sambu na luzingu kemonana na dyambu yai: Kana muntu mebula muyibi ye yandi mefwa, yandi vandaka na mfuka ya menga kana mambu yango kusalamaka na mwini, ntangu mosi ya muyibi lendaka kumonana mpi kuzabana. (Kubasika 22:​2, 3) Yau kemonana pwelele nde bansiku ya bukatikati ya Nzambi vandaka kupesa ve nzila na ngondi ya luzolo ya mvimba na kutina ndola ya lufwa.

⁶ Ntangu bau vandaka kugonda muntu na Izraele ya ntama, mbela vandaka kuvutulama sambu na menga ya muntu yina kugondamaka. Nsiku ya ‘luzingu sambu na luzingu’ vandaka kulungama ntangu “mvutudi-mbela ya menga” vandaka kufwa ngondi. (Kutanga 35:​19, NW) Mvutudi-mbela kuvandaka mpangi ya bakala ya kuluta kufinama ya muntu yina kugondamaka. Kansi, inki beto lenda kutuba sambu na ngondi yina vandaka kufwa muntu na luzolo ya mvimba ve?

Ngidika ya Nkenda ya Yehowa

⁷ Sambu na bayina ya vandaka kufwa muntu na kidiba to na luzolo ve, Nzambi kubongisaka bambanza ya kutinina. Na yina metala yau, Moize kuzabisamaka nde: “Tubila diaka bantu ya Israele nde: ‘Ntangu beno me sabuka nzadi ya Yordani imene, beno me kota na nsi ya Kanana, beno fweti sola babwala ya nkaka yina ya muntu fweti tinina kana yandi fwa muntu na luzolo ve. Mpidina yandi lenda tina bampangi ya muntu yina me fwa, bo mpi lenda kufwa yandi ve kana bo me sambisa yandi ntete ve. Beno tasola babwala sambanu, tatu na ndambu ya este ya Yordani, tatu na nsi ya Kanana. Konso muntu yina me fwa muntu na luzolo ve, . . . yandi lenda tinina [na] babwala yai.’ ”​—⁠Kutanga 35:​9-15.

⁸ Ntangu bantu ya Izraele kukotaka na Ntoto ya Lusilu, bau kulemfukaka mpi kusalaka bambanza ya kutinina sambanu. Tatu na kati ya bambanza yai​—⁠Kedesi, Sikemi, Ebroni​—⁠kuvandaka na Westi ya Nzadi Yordani. Na Esti ya Yordani kuvandaka bambanza ya kutinina yai: Besere, Ramoti, Golani. Bambanza yai sambanu kuvandaka ya kutula na kisika ya mbote, na mikidi ya bau vandaka kuyidika ntangu yonso. Na lweka ya mikidi yina na bisika mosi ya mbote, kuvandaka ti mabaya ya kusonika ngogo “kutina.” Mabaya yai vandaka kumonisa wapi ndambu mbanza ya kutinina kele, ebuna muntu yina vandaka kufwa muntu na luzolo ve, vandaka kutina na yina vandaka penepene. Kuna yandi vandaka na lutaninu sambu na mvutudi-mbela ya menga.​—⁠Yozue 20:​2-9.

⁹ Sambu na inki Nzambi kuyidikaka bambanza ya kutinina? Yau kubongisamaka sambu ntoto kubebisama ve ti menga ya bantu ya kukonda kusala dikambu, mpila yina, mfuka ya menga lendaka kukwisa ve na zulu ya bantu. (Kulonga 19:10) Bambanza yina kusalamaka sambu na mambote ya nani? Nsiku vandaka kutuba nde: “Sambu na bana ya Izraele, ti nzenza yina keluta, ti nzenza yina kezingaka na kati na bau, bambanza yai sambanu tasadisa bonso bitininu, sambu na muntu yonso yina mekufwa moyo mosi na luzolo ve.” (Kutanga 35:​15, NW) Yau yina, sambu na kuponapona ve mpi kusala ti lukanu ya lunungu na kumonisaka nkenda, Yehowa kusongaka bantu ya Izraele na kubikisa bambanza sambanu ya kutinina sambu na bangondi ya luzolo ve yina kuvandaka: (1) bana ya Izraele ya mbutuka, (2) banzenza yina vandaka kuluta, (3) banzenza yina vandaka kuzinga na kati na bau.

¹⁰ Yau kele mfunu na kumonisa nde ata muntu yina kuvandaka ngondi ya luzolo ve, yau vandaka kulomba nde yandi kufwa sambu nsiku ya Nzambi vandaka kutuba nde: “Konso muntu yina kebasisa menga ya muntu, muntu ya nkaka tabasisa menga na yandi mosi.” Yau yina, yau kuvandaka kaka ngidika ya nkenda ya Yehowa Nzambi kana ngondi ya luzolo ve lendaka kutina na mosi na kati ya bambanza ya kutinina. Yau kemonana nde na kimvuka bantu yonso vandaka na mawa sambu na konso muntu yina vandaka kutina mvutudi-mbela ya menga, sambu bau yonso vandaka kuzaba nde bau lendaka kusala kifu ya mutindu yina mpi kuvanda na mfunu ya kutina ye mfunu ya nkenda.

Kutina Sambu na Kubumbana

¹¹ Kingana mosi lenda kusadisa nge na kuyedisa kundima na nge ya ngidika ya nkenda ya Nzambi sambu na kutina. Sala bonso nde nge vandaka na kuzenga bankuni na Izraele ya ntama. Na kintulumukina, disoka kubasika na nti na yau mpi yau kufwa muntu ya nkaka yina kesala na lweka na nge. Inki nge lendaka kusala? Nsiku kuvandaka kibeni lusadisu sambu na mambu ya mutindu yina. Nkatu ntembe, nge zolaka kuvanda na mfunu ya ngidika yai ya Nzambi kusalaka nde: “Kana muntu kufwa muntu ya nkaka na luzolo ve, muntu yango mpi vandaka mbeni na yandi ve, yandi lenda tina na babwala yina sambu bo fwa yandi ve. Kana bonso bantu zole me kwenda na mfinda na kuzenga bankuni, ebuna ntangu bo ke zenga bankuni, disoka ya muntu mosi kubwila muntu ya nkaka ebuna muntu yango kufwa, muntu yina vandaka kuzenga lenda tina na babwala yai tatu sambu bo fwa yandi ve.” (Kulonga 19:​4, 5) Kansi, ata kana nge kotaka na mbanza ya kutinina, mukumba yonso ya dyambu yina kusalamaka zolaka ve kukatuka na zulu na nge.

¹² Ata bau kuyambaka nge mbote, yau zolaka kulomba nde nge kutuba mambu ya kubwilaka nge na bankuluntu ya kuvandaka na kyelo ya mbanza ya kutinina. Na nima ya kukota na mbanza, bau zolaka kuvutula nge na kusamba na ntwala ya bankuluntu yina vandaka kumonisa dibundu ya Izraele na byelo ya mbanza yina vandaka kusambisa mambu yonso yina vandaka kubwa na bitini yina ya nge fwaka muntu. Kuna nge zolaka kuvanda na dibaku ya kupesa nzikisa nde nge salaka yau na luzolo ve.

Ntangu Bangondi Vandaka Kusambisama

¹³ Na ntangu ya kusamba na ntwala ya bankuluntu na kyelo ya mbanza ya kusambisa, ntembe kele ve nde nge zolaka kumona nde bau vandaka kutadila mingimingi bikalulu na nge ya ntwala. Bankuluntu zolaka kutesa mbotembote kinkundi na nge ti muntu ya nge fwaka. Keti nge mengaka muntu yina, nge bumbanaka na kukingaka yandi, ebuna na luzolo ya mvimba nge fwaka yandi? Kana nde yau kuvandaka mutindu yina, bankuluntu fwanaka kupesa nge na maboko ya mvutudi-mbela ya menga, ye nge zolaka kufwa. Bantu ya kiyeka ya mutindu yina fwanaka kuzaba ntuma ya Nsiku yai nde: “Muntu ya ke fwaka bantu, beno katula yandi na ntoto ya Israele, mpidina beno ta zinga mbote.” (Kulonga 19:​11-13) Na kufwanisaka ti kusambisa ya bubu yai, bankuluntu Bakristu fwete kuzaba Masonuku mbote, na kusalaka na kuwakana ti yau, na kutadilaka mpi mvwandilu ti bikalulu ya ntama ya nsumuki.

¹⁴ Na kusosaka kuzaba na ntima ya mbote, bankuluntu ya mbanza zolaka kusosa na kuzaba kana nge vandaka kukanina muntu yina mefwa. (Kubasika 21:​12, 13) Keti nge fwaka yandi na kisika ya kinsweki? (Kulonga 27:24) Keti nge vandaka ti makasi ya mingi sambu na muntu yango na mpila nde na mayele na nge ya imbi nge sosaka mutindu ya kufwa yandi? Kana nde ee, nge zolaka kuvanda muntu ya kufwa. (Kubasika 21:14) Mingimingi, bankuluntu zolaka kusosa na kuzaba kana na ntwala kimbeni, to kumenga, kuvandaka na kati na nge ti muntu ya nge fwaka. (Kulonga 19:​4, 6, 7; Yozue 20:⁠5) Baka nde na nsuka, bankuluntu kumona nde nge kele kwa nge ti dikambu ve mpi bau kuvutula nge na kati ya mbanza ya kutinina. Matondo ya inki mutindu nge tavanda na yau sambu na mawa ya bau mewila nge!

Luzingu na Kati ya Mbanza ya Kutinina

¹⁵ Yau vandaka kulomba nde ngondi ya luzolo ve kubikala na kati ya mbanza ya kutinina to na kati ya kitamina ya bametre 500 na nganda ya lupangu ya mbanza. (Kutanga 35:​2-4) Kana yandi meluta kitamina yina, yandi lendaka kukutana ti mvutudi-mbela ya menga. Na mvwandilu yina, mvutudi-mbela lendaka kufwa ngondi nkatu kubaka ndola. Kansi ngondi kuvandaka ve na ndola to na boloko. Bonso muntu ya mbanza ya kutinina, yandi vandaka kulonguka kinkita, vandaka nsadi, mpi vandaka kusala bonso muntu ya mfunu ya kimvuka ya bantu.

¹⁶ Bilumbu ikwa yau vandaka kulomba nde ngondi ya luzolo ve kuzinga na kati ya mbanza ya kutinina? Ntangu ya nkaka luzingu na yandi ya mvimba ya kubikalaka. Na konso mutindu yina, Nsiku vandaka kutuba nde: “Yandi fweti bikala kaka na bwala yina ya yandi kwendaka kubumbana tii kuna [nganga-Nzambi ya nene, NW] kufwa, ebuna yandi lenda vutuka na bwala na yandi.” (Kutanga 35:​26-28) Sambu na inki lufwa ya nganga-Nzambi ya nene vandaka kubikisa ngondi ya mefwa muntu na luzolo ve na kubasika na mbanza ya kutinina? Beto tala, nganga-Nzambi ya nene kuvandaka na kati ya bantu ya nene ya insi. Lufwa na yandi kuvandaka dikambu ya nene yina lendaka kuzabana na kati ya makanda yonso ya Izraele. Bantu yonso yina metinaka lendaka kubasika na bambanza ya kutinina mpi kuvutuka na babwala na bau nkatu kigonsa ya kukutana ti mvutudi-mbela ya menga. Sambu na inki? Sambu Nsiku ya Nzambi kutumaka nde nswa ya mvutudi-mbela, nswa ya kufwa ngondi, vandaka kumana na lufwa ya nganga-Nzambi ya nene, ye muntu yonso vandaka kuzaba yau. Kana mpangi ya muntu yango kumeka kuvutula mbela ya lufwa na nima ya ntangu yina, yandi vandaka kubakama bonso ngondi mpi vandaka kubaka ndola ya bangondi.

Malanda Yina Kebikalaka

¹⁷ Inki malanda lendaka kubasika na bansiku ya vandaka kupesama na zulu ya ngondi ya luzolo ve? Yau kuvandaka ngibusa nde yandi kufwaka muntu. Yau kemonana nde, na nima, luzingu ya muntu vandaka kukuma ya santu mpenza na meso na yandi. Dyaka, yandi lendaka kuvila ve ata fyoti nde bau kufwilaka yandi nkenda. Sambu bau kufwilaka yandi nkenda, yau lombamaka mpi nde yandi kufwila bantu ya nkaka nkenda. Ngidika ya bambanza ya kutinina ti bansiku na yau vandaka mpi kupesa mambote na bantu yonso. Na inki mutindu? Ya kyeleka yau vandaka kulonga bau nde bau lendaka ve kuvanda ya kukonda dikebi na yina metala luzingu ya muntu. Na yau Bakristu lenda kulonguka mfunu ya kutina nkadilu ya kukonda dikebi yina ya lenda kunata kisumbula ya lufwa. Dyaka mpi, ngidika ya nkenda ya Nzambi ya bambanza ya kutinina fwete kupusa beto na kumonisa nkenda kisika yau melombama.​—⁠Yakobo 2:⁠13.

¹⁸ Ngidika ya Yehowa Nzambi sambu na bambanza ya kutinina kuvandaka mpi mfunu na mitindu ya nkaka. Bantu vandaka ve kusala kimvuka na kulandaka ngondi sambu na kufwa yandi na ntwala yandi kusambisama, kansi bau vandaka kumona yandi bonso muntu yina megonda ve na luzolo, nkutu mpi bau vandaka kusadisa yandi sambu na kuguluka. Kuluta dyaka, ngidika ya bambanza ya kutinina vandaka ya kuswaswana ngolo ti ngidika ya bubu yai ya kukotisa bangondi na kati ya boloko, kisika bantu kekabilaka bau mbongo ye mbala mingi bangondi kekumaka dyaka imbi kuluta sambu bau kekwendaka kuvukana ti bantu ya imbi mingi kuluta dyaka. Na ngidika ya mbanza ya kutinina, mfunu kuvandaka ve ya kutunga, kusungimina, mpi kukengila bibaka ya lutaninu, bitini ya bibende ya boloko bisika bantu ya boloko kesosaka kubasika. Na kutuba ya mbote, ngondi vandaka kusosa “boloko” mpi vandaka kubikala na kati na yau bantangu mingi. Yau vandaka kulomba mpi nde yandi kuvanda muntu ya kisalu, bau vandaka kusala bima sambu na mambote ya bantu ya nkaka.

¹⁹ Ya kyeleka, ngidika ya Yehowa ya kutungilaka bantu ya Izraele bambanza ya kutinina sambu na lutaninu ya bangondi yina vandaka kufwa muntu na luzolo ve kuvandaka mpenza ya nkenda. Ngidika ya mutindu yina vandaka mpenza kusyamisa luzitu ya luzingu. Kansi, keti bambanza ya ntama ya kutinina kele ti ntendula sambu na bantu ya kezinga na mvunkama ya 20? Keti beto lenda kuvanda na mfuka ya menga na ntwala ya Yehowa Nzambi nkatu kubakisa nde beto kele na mfunu ya nkenda na yandi? Keti kele ti ntendula ya bilumbu na beto sambu na yina metala bambanza ya kutinina ya Izraele?

[Study Questions]

1. Inki kele dibanza ya Nzambi na yina metala luzingu ti mfuka ya menga?

2. Inki mutindu luzitu ya Yehowa sambu na menga kutubilamaka mingimingi na nima ya mvula ya ngolo?

3. Inki mutindu Nsiku ya Moize kutubilaka mingimingi busantu ya luzingu?

4. Na nganda ya Izraele, inki bitininu kuvandaka na ntangu ya ntama?

5. Inki nzikisa beto kele na yau yina kemonisa nde Nsiku vandaka kundima ve kukonda dikebi bonso kikuma ya nkenda kana muntu mefwa?

6. Inki mutindu nsiku ya ‘luzingu sambu na luzingu’ kusadilamaka na Izraele ya ntama?

7. Inki ngidika Nzambi kusalaka sambu na bayina vandaka kufwa muntu na luzolo ve?

8. Bambanza ya kutinina kuvandaka inki kisika, ye inki mutindu bangondi ya luzolo ve vandaka kuzwa lusadisu sambu na kukuma na kati na yau?

9. Sambu na inki Yehowa kubongisaka bambanza ya kutinina, ye yau kubongisamaka sambu na mambote ya nani?

10. Sambu na inki yau lenda kutubilama nde bambanza ya kutinina kuvandaka lubongisu ya nkenda ya Yehowa kusalaka?

11. Na Izraele ya ntama, inki muntu lendaka kusala kana, na kintulumukina, yandi mefwa mpangi na yandi ya kisalu?

12. Inki mutindu mambu vandaka kulandana na nima kana ngondi ya luzolo ve mekuma na mbanza ya kutinina?

13, 14. Inki kele bima ya nkaka ya bankuluntu vandaka kusosa kuzaba ntangu bau vandaka kusambisa ngondi?

15. Inki bantuma vandaka kupesama na zulu ya ngondi ya luzolo ve?

16. (a) Yau vandaka kulomba nde ngondi ya luzolo ve kusala bilumbu ikwa na kati ya mbanza ya kutinina? (b) Sambu na inki lufwa ya nganga-Nzambi ya nene vandaka ntangu ya ngondi lendaka kubasika na mbanza ya kutinina?

17. Inki kuvandaka malanda ya nkaka ya vandaka kubasika na bansiku yina vandaka kupesama na ngondi ya luzolo ve?

18. Na inki mutindu ngidika ya Nzambi ya bambanza ya kutinina kuvandaka mfunu?

19. Inki bangyufula mebasika na yina metadila bambanza ya kutinina?

[Caption on page 1]

[Bangyufula]

[Caption on page 11]

[Ntendula ya Bifwanisu ya lutiti 11]

KEDESI, GOLANI, RAMOTI, SIKEMI, BESERE, EBRONI

Nzadi Yordani

Bambanza ya kutinina ya Izraele vandaka ya kutunga na bisika ya mbote

[Caption on page 1]

Inki Mutindu Nge Tavutula Mvutu?

◻ Inki mutindu Yehowa ketadilaka luzingu ya muntu?

◻ Inki bangidika ya nkenda Nzambi kusalaka sambu na ngondi ya luzolo ve?

◻ Inki mutindu ngondi vandaka kukota na mbanza ya kutinina, ntangu ikwa yandi vandaka kusala kuna?

◻ Inki kuvandaka malanda ya nkaka yina vandaka kubasika na bansiku yina vandaka na zulu ya ngondi ya luzolo ve?