Kukwisa ya Yezu to Kumonana ya Yezu?
“Inki tavanda kidimbu ya kumonana na nge ti ya nsuka ya ngidika ya bima?”—MATAYO 24:3, NW.
1. Inki kiyeka bangyufula vandaka na yau na kisalu ya Yezu?
MUTINDU Yezu vandaka kusadila bangyufula na mayele yonso nataka bawi na yandi na kuyindula, ti na kutadila mambu ti bivuvu ya mpa. (Marko 12:35-37; Luka 6:9; 9:20; 20:3, 4) Beto lenda pesa mpi matondo sambu yandi pesaka mpi bamvutu na bangyufula. Bamvutu na yandi temunaka bakyeleka yina beto lendaka kuzaba to kubakisa ve na mutindu yankaka.—Marko 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Na inki ngyufula beto ketula dikebi ntangu yai?
2 Na Matayo 24:3, beto kemona mosi na kati ya bangyufula ya kuluta mfunu ya Yezu pesaka mvutu. Nsuka ya luzingu na yandi na zulu ya ntoto mefinama, Yezu kebisaka ntete nde yau lombamaka nde tempelo ya Yeruzalemi kupanzana, na kumonisa nsuka ya ngidika ya Bayuda. Nkenda ya Matayo keyika nde: “Ntangu yai, Yezu vandaka me vanda na zulu ya ngumba ya Banti ya Olive. Balonguki na yandi kwisaka kuyula yandi ntangu bo vandaka kaka bo mosi mpamba nde: ‘Tubila beto, mambu yina yonso ta bwa nki ntangu? Nki [“tavanda kidimbu ya kumonana (“kwisa,” Luwawanu Yampa) na nge ti ya nsuka ya ngidika ya bima,” NW]?’ ”—Matayo 24:3.
3, 4. Inki luswaswanu ya mfunu kele na yina metala mitindu Bambalula ya Biblia kebalula ngogo ya lufulu ya Matayo 24:3?
3 Mafunda ya batangi ya Biblia kesosaka kuzaba, ‘Sambu na inki balongoki yulaka ngyufula yina, ye inki mutindu mvutu ya Yezu lenda tadila mono?’ Na mvutu na yandi, Yezu tubilaka nitu ya matiti yina kemonisaka nde nsungi ya mvula “mekuma pene-pene.” (Matayo 24:32, 33) Yau yina, mabundu mingi kelongaka nde bantumwa vandaka kulomba kidimbu ya “kukwisa” ya Yezu, kidimbu ya kupesa nzikisa nde kuvutuka na yandi mefinama. Bau kekwikilaka nde “kukwisa” tavanda ntangu ya metulamaka sambu yandi nata Bakristu na zulu, na nima yandi tula nsuka ya inza. Keti nge kekwikila nde yau kele mutindu yina?
4 Na kisika ya kubalula nde “kukwisa,” Bambalula ya Biblia mingi, kumosi ti Traduction du monde nouveau, kesadilaka ngogo “kumonana.” Keti yau lenda vanda nde kima ya balongoki yulaka ti yina ya Yezu vutulaka mvutu kele ya kuswaswana ti yina mabundu kelongaka? Inki kibeni kuyulamaka? Mpi inki mvutu Yezu pesaka?
Inki Bau Vandaka Kuyula?
5, 6. Beto lenda sukisa nde ngindu ya bantumwa vandaka inki ntangu bau yulaka ngyufula yina beto ketanga na Matayo 24:3?
5 Na kutadilaka mambu yina Yezu tubaka sambu na tempelo, mbala yankaka balongoki tulaka mabanza na bau na ngidika ya Bayuda ntangu bau yulaka ‘kidimbu ya kumonana [to, “kukwisa”] na yandi ye nsuka ya ngidika ya bima [sansa ya ntete “nsungi”].’—Fwanisa ti ngogo “ntoto” na 1 Korinto 10:11 mpi Galatia 1:4.
6 Na ntangu yina, bantumwa vandaka kaka ti mbakisa mosi ya nkufi ya malongi ya Yezu. Na ntwala bau yindulaka nde “me bika kaka fioti Kimfumu ya Nzambi ke kwisa kumonika.” (Luka 19:11; Matayo 16:21-23; Marko 10:35-40) Nkutu mpi na nima ya disolo na Ngumba ya Banti ya Olive, kansi na ntwala bau kupakulama ti mpeve santu, bau yulaka kana Yezu vandaka kuvutula Kimfumu na Izraele na ntangu yina.—Bisalu 1:6.
7. Sambu na inki bantumwa lendaka kuyula Yezu na yina metala kisalu na yandi ya makwisa?
7 Kansi, bau zabaka mpenza nde yandi takwenda, sambu yandi katukaka na kutuba nde: “Mwini kele kaka na kati na beno, kansi sambu na mwa-ntangu fioti kaka. Beno tambula ntangu beno ke na mwini.” (Yoane 12:35; Luka 19:12-27) Ebuna, yau lenda vanda nde bau kudiyulaka nde, ‘Kana Yezu takwenda, inki mutindu beto tabakisa kuvutuka na yandi?’ Ntangu yandi monikaka bonso Mesia, bantu mingi zabaka yandi ve. Mvula mosi na ndambu na nima, bangyufula landanaka kaka na kuzaba kana yandi talungisa yonso yina lombamaka nde Mesia fwete sala. (Matayo 11:2, 3) Yau yina, bantumwa vandaka na kikuma ya kusosa kuzaba makwisa. Kansi, dyaka, keti bau vandaka kuyula kidimbu ya kuzaba kana yandi takwisa sesepi to kima yankaka?
8. Yau kemonika nde bantumwa ti Yezu vandaka kutuba inki ndinga?
8 Yindula nde nge vandaka ndeke, nge kewidikila disolo na Ngumba ya Banti ya Olive. (Fwanisa ti Longi 10:20.) Ziku nge zolaka kuwa Yezu ti bantumwa ketuba Kibreo. (Marko 14:70; Yoane 5:2; 19:17, 20; Bisalu 21:40) Kansi, ziku bau zabaka mpi Kigreki.
Kima ya Matayo Sonikaka—Na Kigreki
9. Mikanda mingi ya Matayo ya bilumbu yai kebalulamaka na lufulu ya inki?
9 Mikanda ya ntama ya mvunkama ya zole T.B. kemonisa nde Matayo sonikaka ntete Evanzile na yandi na Kiebreo. Na ntembe ve, na nima yandi sonikaka yau na Kigreki. Bansonokono mingi ya Kigreki mezingaka tii na ntangu na beto mpi yau kesadilamaka sambu na kubalula Biblia na bandinga na beto ya bubu yai. Inki Matayo sonikaka na Kigreki na yina metala disolo yina na Ngumba ya Banti ya Olive? Inki yandi sonikaka sambu na “kukwisa” to “kumonana” yina balongoki yulaka mpi yina ya Yezu tendulaka?
10. (a) Inki ngogo ya Kigreki ya ketendula “kukwisa” Matayo sadilaka mbala na mbala, ye inki ntendula yau lenda baka? (b) Inki bangogo yankaka ya Kigreki lenda baka dikebi?
10 Na bakapu ya ntete 23 ya Matayo, beto kemona, mbala kuluta 80, kisongi-dyambu ya Kigreki erʹkho·mai, yina kelutaka kubalulama “kukwisa.” Yau kevandaka mbala mingi na ngindu ya kufinama to kukwisa na, bonso na Yoane 1:47: “Yesu monaka Natanaele ke kwisa na yandi.” Na kulandaka mutindu yau kesadilama, kisongi-dyambu erʹkho·mai lenda songidila “kukuma,” “kukwenda,” “kukota,” “kukuma na nsuka,” to “kuvanda na nzila.” (Matayo 2:8, 11; 8:28; Yoane 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Bisalu 8:40; 13:51) Kansi na Matayo 24:3, 27, 37, 39, Matayo sadilaka ngogo ya kuswaswana, zina pa·rou·siʹa, ya kemonikaka ve kisika yankaka na Baevanzile. Biblia yonso kele ya kupemama na Nzambi, ebuna sambu na inki yandi pusaka Matayo na kupona ngogo ya Kigreki yai na bamvese yai, ntangu yandi vandaka kusonika Evanzile na yandi na Kigreki? Yau ketendula inki, ye sambu na inki beto fwete zola kuzaba yau?
11. (a) Inki kele sansa ya pa·rou·siʹa? (b) Inki mutindu bambandu yina kekatuka na mikanda ya Josèphe kemonisa mbakisa na beto ya pa·rou·siʹa? (Tala noti na nsi ya lutiti.)
11 Na dikebi yonso, pa·rou·siʹa ketendula “kumonana.” Diksionere ya ntendula ya bangogo ya Kuwakana ya Mpa ya Vine (Expository Dictionary of New Testament Words) ketuba nde: “PAROUSIA, . . . na sansa ya ntete, kumonana, para, kumosi ti, ye ousia, kuvanda (ngogo ya kisina eimi, kukala [kele]), kepesa ngindu yonso zole ya kukuma ti kumonana na ntangu ya kelanda. Mu mbandu, na mukanda mosi ya papirusi, mwana-nkento mosi kezodila nde parousia na yandi kuvanda na kisika yina mambu ya bima na yandi ketubama.” Bantendudi yankaka ya bangogo ketendula nde pa·rou·siʹa kele ti ngindu ya ‘vizite ya mfumu.’ Na yau, yau kele kaka ve ntangu ya kukuma, kansi kumonana yina talanda banda pana tii kuna. Na kyese yonso, yai kele mutindu nsoniki ya bankenda ya Muyuda Josèphe, yina zingaka ntangu mosi ti bantumwa, sadilaka ngogo pa·rou·siʹa.a
12. Inki mutindu Biblia yau mosi kesadisa beto na kundimisa ntendula ya pa·rou·siʹa?
12 Ntendula “kumonana” kele pwelele na mikanda ya ntama, kansi Bakristu ketula dikebi ntetentete na mutindu Ndinga ya Nzambi kesadila pa·rou·siʹa. Kuna mpi mvutu kele mutindu mosi—kumonana. Beto kemona yau na bambandu yina kele na mikanda ya Polo. Mu mbandu, yandi sonikilaka bantu ya Filipi nde: “Kaka mutindu beno lemfukaka ntangu yonso, kaka ve na ntangu ya kumonana na mono, kansi kuluta dyaka na ntangu yai ya konda kumonana na mono, landa kusala sambu na luguluku na beno.” Yandi tubilaka mpi kuvukana ti bau na mpila nde bau lenda sepela “na nsungi yonso ya kumonana [pa·rou·siʹa] na [yandi] dyaka ti [bau].” (Filipi 1:25, 26, NW; 2:12, NW) Bambalula yankaka ketuba nde: “kuvanda na mono dyaka ti beno” (Weymouth; New International Version); “mono kele na beno diaka” (Luwawanu Yampa); ye “kana mono kwisa dyaka kuna na beno.” (Bible na Kituba) Na 2 Korinto 10:10, 11 (NW), Polo keswaswanisa “kumonana na yandi kimuntukimuntu” ti “kukonda kumonana.” Na bambandu yai, yau kele kibeni pwelele nde yandi vandaka ve kutubila kufinama to kukuma na yandi; yandi sadilaka pa·rou·siʹa na sansa ya kumonana.b (Fwanisa ti 1 Korinto 16:17.) Inki beto lenda tuba sambu na pa·rou·siʹa ya Yezu? Keti yau kele ti sansa ya “kukwisa,” to yau kemonisa kumonana na ntangu mingi?
13, 14. (a) Sambu na inki beto lenda tuba nde pa·rou·siʹa kesalaka bantangu mingi? (b) Inki fwete tubama sambu na nda ya pa·rou·siʹa ya Yezu?
13 Bakristu ya kupakulama na bilumbu ya Polo vandaka kutula dikebi na pa·rou·siʹa ya Yezu. Kansi, Polo kebisaka bau nde ‘muntu lenda kukusa beno ve.’ Ntete “muntu ya kefwaka nsiku” (NW) fwete monika, muntu yango memonikaka bamfumu ya Kikristu. Polo sonikaka nde “[“kumonana ya muntu ya kefwaka nsiku tavanda,” NW] na ngolo ya Satana, ebuna yandi ta sala mambu ya kuyituka ya mutindu na mutindu ti ya luvunu.” (2 Tesalonika 2:2, 3, 9) Yau kele pwelele nde, pa·rou·siʹa, to kumonana, ya “muntu ya kefwaka nsiku” vandaka ve kaka kukuma ya ntangu fyoti; kansi yau fwanaka kulanda na nsungi mosi ya nda, nsungi ya bidimbu ya luvunu zolaka kusalama. Sambu na inki dyambu yai kele mfunu?
14 Tadila mvese yina meyita na ntwala: “Muntu ya kefwaka nsiku tasongama, muntu ya Mfumu Yezu tafwa na mpeve ya munoko na yandi mpi takatula kimakulu na nsonga ya kumonana na yandi.” Kaka mutindu kumonana ya “muntu ya kefwaka nsiku” tabaka nsungi mosi ya ntangu, kumonana ya Yezu fwanaka kusala mpi nsungi mosi ya ntangu mpi kusuka ti lufwa ya “mwana ya mbungulu” yina kefwaka nsiku.—2 Tesalonika 2:8, NW.
Bangogo ya Ndinga Kiebreo
15, 16. (a) Inki ngogo kesadilamaka mingi na bambalula mingi ya Matayo na Kiebreo? (b) Inki mutindu bohʼ mesadilama na Masonuku?
15 Mutindu beto tubaka, Matayo sonikaka Evanzile na yandi ntete na Kiebreo. Ebuna, inki ngogo ya Kiebreo yandi sadilaka na Matayo 24:3, 27, 37, 39? Mikanda ya Matayo ya kebalulamaka na Kiebreo ya bubu yai, kele ti bangogo ya kisongi-dyambu bohʼ, na ngyufula ya bantumwa ti na mvutu ya Yezu. Yau lendaka kunata beto na lutangu ya mutindu yai: “Inki tavanda kidimbu ya [bohʼ] na nge ti ya nsuka ya ngidika ya bima?” ti “Mutindu vandaka bilumbu ya Noa, [bohʼ] ya Mwana-muntu tavanda mutindu mosi.” Bohʼ ketendula inki?
16 Ata yau kele ti basansa mingi, kisongi-dyambu ya Kiebreo bohʼ ketendulaka ntetentete “kukwisa.” Diksionere ya Teyolozi mosi (Theological Dictionary of the Old Testament) ketuba nde: ‘Bohʼ, yina kemonika mbala 2532, kele kisongi-dyambu mosi ya luta kusadilama na Masonuku ya Kiebreo ye kele kisongi-dyambu ya ntete ya kesongaka muvuma.’ (Kuyantika 7:1, 13; Kubasika 12:25; 28:35; 2 Samuele 19:30; 2 Bantotila 10:21; Nkunga 65:2; Yezaya 1:23; Ezekiele 11:16; Daniele 9:13; Amosi 8:11) Kana Yezu ti batumwa sadilaka ngogo ya kele ti bantendula mingimingi mutindu yai, beto lendaka kubunda na kusosa sansa na yau. Kansi keti bau sadilaka yau?
17. (a) Sambu na inki yau lenda vanda nde bambalula na Kiebreo ya Matayo kemonisaka ve kibeni kima ya Yezu ti bantumwa tubaka? (b) Na inki mikanda yankaka beto lenda mona kidimbu ya ngogo yina ya Yezu ti bantumwa lendaka kusadila, ye sambu na inki kikuma yankaka mukanda yina kele mfunu sambu na beto? (Tala noti na nsi ya lutiti.)
17 Yibuka nde Bambalula ya Biblia ya Kiebreo ya bubu yai kele bambalula yina lenda kumonisa ve sikisiki mambu ya Matayo sonikaka na Kiebreo. Kyeleka kele nde Yezu lendaka kusadila ngogo mosi ya kuswaswana ti bohʼ, ngogo ya kepesa sansa mosi ti pa·rou·siʹa. Beto kemona yau na mukanda ya 1995 ya Profesere George Howard, Hebrew Gospel of Matthew, (Evanzile ya Matayo na Kiebreo). Mukanda yango ketubila mingi bantembe ya munganga ya Muyuda, Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut, kusonikaka sambu na Bakristu na mvunkama ya 14. Na kati ya mukanda yina vandaka ti Evanzile ya Matayo na Kiebreo. Nzikisa kemonika pwelele nde mukanda yina ya Matayo vandaka ve mbalula ya Latin to ya Kigreki ya ntangu ya Shem-Tob, yau vandaka ya nkulu mpenza mpi na kisina, yau sonamaka na Kiebreo.c Yau yina, yau lenda nata beto mfinama na kima yina tubamaka na Ngumba ya Banti ya Olive.
18. Inki ngogo ya mfunu ya Kiebreo Shem-Tob kesadila, ye yau ketendula inki?
18 Na Matayo 24:3, 27, 39, Matayo ya Shem-Tob kesadila ve kisongi-dyambu bohʼ. Kansi, yau kesadila zina ya mekatuka na yau, bi·ʼahʹ. Na Masonuku ya Kiebreo, zina yina kemonika kaka na Ezekiele 8:5, kisika yau ketendula “munoko.” Na kisika ya kupesa ngindu ya kukwisa, bi·ʼahʹ na kisika yina kepesa ngindu ya kikotilu ya nzo; ntangu nge mekota na kyelo, nge mekuma na kati ya nzo. Dyaka, mikanda ya Mer Morte yankaka katula Biblia, kesadilaka mbala mingi bi·ʼahʹ na kumonisa kukuma to luyantiku ya kisalu ya kinganga-nzambi. (Tala 1 Bansangu 24:3-19; Luka 1:5, 8, 23.) Mpi, mbalula ya 1986 ya Biblia Peshitta ya Kisiriake (to, Kiarameye) na ndinga ya Kiebreo sadilaka ngogo bi·ʼahʹ na Matayo 24:3, 27, 37, 39. Yau yina, bikuma kele ya kemonisa nde na ntangu ya ntama, yau lenda vanda nde zina bi·ʼahʹ vandaka na sansa mosi ya kuswaswana ti kisongi-dyambu bohʼ ya mesadilama na Biblia. Sambu na inki kutudila yau dikebi?
19. Kana Yezu ti bantumwa kusadilaka bi·ʼah,ʹ inki nsukisilu beto lenda baka?
19 Yau lenda vanda nde bantumwa na ngyufula na bau mpi Yezu na mvutu na yandi sadilaka zina yai bi·ʼah.ʹ Ata yau vandaka nde bantumwa na ngyufula na bau vandaka na ntu kaka ti ngindu ya kukuma ya Yezu na makwisa, yau lenda vanda nde Kristu sadilaka bi·ʼahʹ sambu na kutubila mambu mingi kuluta yina ya bau vandaka kuyindula. Yau lenda vanda nde Yezu vandaka kutubila kukuma na yandi sambu na kuyantika kisalu ya mpa; kukuma na yandi zolaka kuvanda luyantiku ya kisalu na yandi ya mpa. Yau zolaka kuvanda na sansa kiteso mosi ti pa·rou·siʹa, yina Matayo sadilaka na nima. Yau kemonana pwelele nde nsadilu ya mutindu yina ya ngogo bi·ʼahʹ fwanaka kusimba mambu ya Bambangi ya Yehowa kelongaka tuka ntama, nde “kidimbu” ya kutungama yina Yezu pesaka fwanaka kumonisa kumonana na yandi.
Kukinga Nsuka ya Kumonana na Yandi
20, 21. Inki beto lenda longuka na komantere ya Yezu sambu na bilumbu ya Noa?
20 Kulonguka na beto ya kumonana ya Yezu fwete vanda ti bupusi ya ngolo na luzingu na beto ti na bivuvu na beto. Yezu syamisaka balandi na yandi na kutomatala ntangu yonso. Yandi pesaka kidimbu sambu kumonana na yandi kuzabana, ata bamingi tabakisa kima ve: “Mambu yina bwaka na ntangu ya Noa, yo ta bwa mpi mutindu mosi ntangu Mwana-muntu ta kwisa [“kumonana ya Mwana ya muntu,” NW]. Na bilumbu yina, ntangu masa vandaka me fuluka mingi ntete ve na ntoto, bantu vandaka kudia, kunwa, kukwelana tii na kilumbu yina ya Noa kotaka na maswa. Bo vandaka kuzaba kima ve tii kuna masa fulukaka mingi na ntoto yonso; masa yina nataka bo yonso na lufwa. Ntangu Mwana-muntu ta kwisa [“monana,” NW] yo ta vanda mutindu mosi.”—Matayo 24:37-39.
21 Na bilumbu ya Noa, bantu mingi ya mbandu yina landaka bisalu na bau ya bilumbu yonso. Yezu bikulaka nde yau tavanda mutindu mosi na “kumonana ya Mwana ya muntu.” Bantu yina vandaka na nzyunga ya Noa mbala yankaka yindulaka nde kima mosi ve tasalama. Kansi, nge kezaba mambu ya bwaka. Bilumbu yina ya salaka ntangu mingi, nataka nsuka, “masa fulukaka mingi na ntoto yonso, ebuna yo fwaka bo yonso.” Luka kemonisa nkenda ya mutindu mosi, na nkenda yango Yezu fwanisaka “ntangu ya Noa” ti “ntangu ya Mwana-muntu.” Yandi kebisaka nde: “Kilumbu yina ya Nzambi ta songa Mwana-muntu . . . ta vanda mutindu mosi.”—Luka 17:26-30.
22. Sambu na inki beto fwete tula dikebi mingimingi na mbikudulu ya Yezu na Matayo kapu 24?
22 Mambu yai yonso kele na ntendula ya kuswaswana sambu na beto, sambu beto kezinga na ntangu mosi ya beto kemona mambu ya Yezu bikulaka—bamvita, bandikunu ya ntoto, bipupa, nzala, ye kunyokula balongoki na yandi. (Matayo 24:7-9; Luka 21:10-12) Mambu yai memonikaka pwelele kubanda na bitumba ya balulaka mambu ya nkenda yina bau kebingaka ti kikuma ya mbote nde Mvita ya I ya Inza, ata bantu yankaka kemonaka yau bonso mambu ya kesalamaka ntangu yonso na nkenda. Kansi, Bakristu ya kyeleka, kemonaka ntendula ya mambu yai ya mfunu, kaka mutindu bantu ya mayele kelongukaka nitu ya matiti ya nti, mpi kezabaka nde nsungi ya mvula mefinama. Yezu longisilaka nde: “Mutindu mosi beno mpi, kana beno mona nde mambu yina ke bwa, beno fweti zaba nde Kimfumu ya Nzambi me kuma penepene.”—Luka 21:31.
23. Na nani bangogo ya Yezu na Matayo kapu 24 kele ti ntendula ya kuswaswana, ye sambu na inki?
23 Mingimingi na kati ya mvutu na yandi na zulu ya Ngumba ya Banti ya Olive, Yezu tubilaka balandi na yandi. Bau vandaka bantu ya fwanaka kuvukana na kisalu ya lugulusu ya kusamuna nsangu ya mbote na ntoto ya mvimba na ntwala nsuka kwisa. Bau vandaka bantu yina lendaka kuswasukisa “kima ya mvindu yina kenataka mbungulu . . . metelama na kisika ya santu.” Bau vandaka bantu yina fwanaka kundima “kutina” na ntwala ya mpasi ya nene. Mpi bau fwanaka kuvanda bayina mambu yai ya landaka tadilaka: “Kana bilumbu yina zengamaka nkufi ve, nsuni mosi ve zolaka kuguluka; kansi sambu na bansolami, bilumbu yina tazengama nkufi.” (Matayo 24:9, 14-22, NW) Kansi, bangogo ya ndembikilu yai ketendula inki, ye sambu na inki yau lenda tubama nde yau kepesa lufulu sambu beto vanda na kyese ya mingi, kutula ntima, mpi kikesa ntangu yai? Dilongi ya Matayo 24:22 ya kelanda ta pesa bamvutu.
[Banoti na nsi ya lutiti]
a Bambandu ya kekatuka na Josèphe: Na Ngumba Sinai, bansemo ti banzazi “monisaka nde kumonana [pa·rou·siʹa] ya Nzambi vandaka pana.” Bimpa ya vandaka na nkela ya santu “monisaka kumonana [pa·rou·siʹa] ya Nzambi.” Na kumonisaka nsadi ya Elisa pusupusu ya kuzyungama, Nzambi “songaka na bansadi na yandi ngolo mpi kumonana [pa·rou·siʹa] na yandi.” Ntangu mfumu mosi ya Roma Petronius mekaka na kulembika mpasi ya Bayuda, Josèphe tubaka nde ‘Nzambi monisaka kumonana [pa·rou·siʹa] na yandi na Petronius’ na kutindaka mvula. Josèphe sadilaka ve pa·rou·siʹa sambu na kupusana ya mpamba to sambu na ntangu ya nkufi ya kukuma. Yau kesongidila kumonana ya kelanda, nkutu ya kemonika na meso ve. (Kubasika 20:18-21; 25:22; Levi 16:2; 2 Bantotila 6:15-17)—Fwanisa ti mukanda Antiquities of the Jews, Buku ya 3, kapu 5, paragrafe 2 [80]; kapu 8, paragrafe 5 [202]; Buku 9, kapu 4, paragrafe 3 [55]; Buku 18, kapu 8, paragrafe 6 [284].
b Na mukanda mosi (A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament), E. W. Bullinger monisaka nde pa·rou·siʹa ketendula ‘kuvanda to kubanda kumonana, na yau, kumonana, kukuma; kukwisa yina kele ti ngindu ya kuzinga ntangu yonso, kubanda ntangu ya kukuma tii kuna.’
c Nzikisa mosi kele nde yau kele ti ngogo ya Kiebreo “Zina,” ya kusonika na bumvimba to na bunkufi mbala 19. Profesere Howard kesonika nde: “Kutanga Zina ya Nzambi na mukanda ya Bukristu ya Muyuda, muntu ya ntembe, kusadilaka kele kima ya kutudila dikebi. Kana yai vandaka mbalula na Kiebreo ya mukanda ya Bukristu ya Kigreki to ya Latin, ngogo ya zolaka kumonika kuna kele adonai [Mfumu], kansi yau zolaka kuvanda ve kidimbu ya zina ya Nzambi YHWH ya lenda kufwanzana ve. . . . Sambu na yandi kuyikama ya zina ya kefwanzanaka ve kele ntendula ve. Nzikisa yango kemonisa na ngolo yonso nde Shem-Tob bakaka nsonokono na yandi ya Matayo ti Zina ya Nzambi ya kuyita kusonama na kati na yau ye yandi bumbaka yau, yandi zolaka ve kutulama na kigonsa na kukatula yau mpi kumonika muntu ya mbi.” Les Saintes Écritures—Traduction du monde nouvau (à références) kesadilaka Matayo ya kele na Shem-Tom (J2) bonso kikuma sambu na nsadilu ya zina ya Nzambi na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu.
Inki Mutindu Nge Tapesa Mvutu?
◻ Sambu na inki yau kele mfunu na kumona luswaswanu na mutindu Bambalula ya Biblia kebalula Matayo 24:3?
◻ Ntendula ya pa·rou·siʹa kele inki, ye sambu na inki kutudila yau dikebi?
◻ Inki mfwanana lenda vanda na Matayo 24:3 na Kigreki ti na Kiebreo?
◻ Inki dyambu na yina metala ntangu beto fwete zaba sambu na kubakisa Matayo kapu 24?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 4]
Ngumba ya Banti ya Olive, yina ketalana ti Yeruzalemi