Nsiku na Ntwala ya Kristu

“Mono ke zolaka bansiku na nge mingi! Mono ke yindulaka yo kilumbu ya mvimba.”​—NKUNGA 119:97.

1. Inki keyalaka kutambula ya bigangwa ya zulu?

KUBANDA kimwana na yandi, ziku Yobi vandaka kutala bambwetete na zulu ti ngituka yonso. Mbala yankaka bibuti na yandi longaka yandi bazina ya bimvuka ya nene ya bambwetete ti mambu ya bau vandaka kuzaba na yina metala bansiku yina keyalaka kutambula ya bimvuka ya bambwetete na zulu. Na kutuba ya mbote, bantu na ntangu ya ntama vandaka kusadila kubaluka ya ntangu yonso ya ngidika ya nene yai ya bambwetete sambu na kuzaba nsoba ya bansungi. Kansi, ntangu yonso ya yandi vandaka kutala yau na ngituka, Yobi zabaka ve inki ngolo ya nene vandaka kusimba bambwetete yina kumosi. Yau yina yandi fwanaka ve ata fyoti na kupesa mvutu ntangu Yehowa yulaka yandi nde: “Keti nge zaba bansiku yina ya bambwetete ke landaka kuna na zulu?” (Yobi 38:​31-33) Ee, kele ti bansiku yina keyalaka bambwetete​—bansiku ya sikisiki mpi ya kulunga yina bantu ya siansi ya bubu yai kekukaka ve kubakisa mbotembote.

2. Sambu na inki yau lenda tubama nde lugangu yonso keyalamaka na bansiku?

² Yehowa kele Mupesi-nsiku ya Kuluta Nene na luyalanganu. Bisalu na yandi yonso keyalamaka na nsiku. Mwana na yandi ya zolwa, “mwana ya ntete ya lugangu yonso,” vandaka lemfukila na kwikama yonso nsiku ya Tata na yandi, ntama na ntwala bigangwa yina kemonanaka kusalama! (Kolosai 1:​15, NW) Bawanzyo mpi ketwadisamaka na nsiku. (Nkunga 103:20) Ata bambisi mpi keyalamaka na nsiku ntangu bau kelemfukaka na mayele na bau ya kubutukila yina Ngangi na bau yitaka kutula na kati na bau.​—Bingana 30:​24-28; Yeremia 8:7.

3. (a) Sambu na inki bantu kele ti mfunu ya bansiku? (b) Na nsadisa ya inki Yehowa yalaka dikanda ya Izraele?

³ Ebuna bantu? Ata beto bakaka na lusakumunu yonso makabu bonso ngangu, bikalulu ya mbote, ti kimpeve, beto kele kaka ti mfunu ya nsiku ya Nzambi sambu na kutwadisa beto na kusadila bingangu yai. Bibuti na beto ya ntete, Adami na Eva, vandaka ya kukuka, na mpila nde bau vandaka na mfunu ya bansiku mingi ve. Zola ya Tata na bau ya zulu fwanaka kupesa bau kikuma ya mbote ya kulemfuka na kyese yonso. Kansi bau kolamaka. (Kuyantika 1:​26-28; 2:​15-17; 3:​6-19) Mbutu vandaka nde bana na bau vandaka bigangwa ya kufuluka na masumu, yina vandaka na mfunu ya bansiku yankaka ya kuluta mingi sambu na kuzwa lutwadisu. Ya bilumbu vandaka kuluta, Yehowa lungisaka nsatu yina na zola yonso. Yandi pesaka Noa bansiku ya pwelele yina lombamaka nde yandi longa na dibuta na yandi. (Kuyantika 9:​1-7) Bamvunkama mingi na nima, na nzila ya Moize, Nzambi pesaka na dikanda ya mpa ya Izraele Nsiku ya kutendula ya kusonama. Yai vandaka mbala ya ntete ya Yehowa yalaka dikanda ya mvimba na nsadisa ya nsiku ya Nzambi. Kufimpa Nsiku yina tasadisa beto na kubakisa kisalu ya mfunu ya nsiku ya Nzambi kesalaka na luzingu ya Bakristu bubu yai.

Nsiku ya Moize​—Lukanu na Yau

4. Sambu na inki yau vandaka mpasi na bana ya Abrahami ya solamaka na kubuta Nkuna yina silamaka?

⁴ Ntumwa Polo, longoki ya nene ya Nsiku, yulaka nde: “Sambu na nki Nzambi pesaka mpi Bansiku?” (Galatia 3:19) Sambu na kupesa mvutu, beto fwete yibuka nde Yehowa silaka na nduku na yandi Abrahami nde dikanda yina tabutuka na divumu na yandi tabuta Nkuna yina tanata balusakumunu ya nene na makanda yonso. (Kuyantika 22:18) Kansi na dyambu yai kuvandaka ti mpasi: bana ya Abrahami yina solamaka, bantu ya Izraele, bau yonso vandaka ve bantu ya vandaka kuzola Yehowa. Na nima ya bantangu, bamingi kwisaka kumonana bantu ya ntu-ngolo, bambendumuki​—bankaka vandaka bantu ya lenda yalama ve! (Kubasika 32:9; Kulonga 9:7) Bantu ya mutindu yina vandaka na kati ya dikanda ya Nzambi kaka sambu bau butukaka na kati na yau, kansi yau vandaka nsola na bau ve.

5. (a) Inki Yehowa longaka bantu ya Izraele na nsadisa ya Nsiku ya Moize? (b) Inki mutindu Nsiku salamaka ti lukanu ya kuyidika ndyatilu ya bayina talanda yau?

⁵ Inki mutindu bantu ya mutindu yina lendaka kubuta mpi kubaka mambote ya Nkuna yina silamaka? Na kisika ya kubanda kutwadisa bau bonso barobo, Yehowa longaka bau na nsadisa ya nsiku. (Nkunga 119:​33-35; Yezaya 48:17) Na kutuba ya mbote, ngogo ya Kiebreo sambu na “nsiku” toh·rahʹ, ketendula “ndongolo.” Yau longaka inki? Ntetentete, yau longaka bantu ya Izraele mfunu ya kuvanda ti Mesia, yina fwanaka katula bau na nkadilu na bau ya masumu. (Galatia 3:24) Nsiku longaka mpi nkadilu ya kubanga ti kulemfukila Nzambi. Na kuwakana ti lusilu ya Abrahami, yau lombaka nde bantu ya Izraele kusala bonso Bambangi ya Yehowa na makanda yonso yankaka. Ebuna yau lombaka nde Nsiku kulonga bau nzila ya ndyatilu ya kuluta kuzanguka, ya kuluta mbote yina kemonisa mbote nkadilu ya Yehowa; yau zolaka sadisa bantu ya Izraele na kuyambula bisalu ya mbi ya makanda ya nzyunga.​—Levi 18:​24, 25; Yezaya 43:​10-12.

6. (a) Nsiku ya Moize vandaka ti kiteso ya bansiku ikwa, ye sambu na inki ntalu yina lenda tadilama ve bonso ya kuluta mingi? (Tala noti na nsi ya lutiti.) (b) Inki luswasukusu beto lenda baka na kulonguka ya Nsiku ya Moize?

⁶ Ebuna, mfunu ya kuyituka kele ve kana Nsiku ya Moize vandaka na bansiku mingi​—kiteso ya bansiku 600.a Nsiku ya kusonama yai vandaka kuyidika mambu yonso ya vandaka kutadila lusambu, luyalu, bikalulu ya mbote, lunungu, nkutu mpi madya ti bunkete. Kansi, keti yau kemonisa nde Nsiku vandaka kaka kimvuka ya bansiku ya mpasi ti bantuma ya ngolo? Mpila yina ve ata fyoti! Kulonguka ya Nsiku yina kepesa mbakisa ya mbote na bumuntu ya zola ya Yehowa. Tala mwa bambandu.

Nsiku ya Kemonisa Pwelele Mawa mpi Nkenda

7, 8. (a) Inki mutindu Nsiku vandaka tubila mingi mawa ti nkenda? (b) Inki mutindu Yehowa sadilaka Nsiku ti mawa yonso na dyambu ya Davidi?

⁷ Nsiku vandaka kutubila mingi mawa ti nkenda, mingimingi sambu na bantu ya mpamba to ya kukonda lusadisu. Bamifwidi ti bansyona vandaka kutangama sambu na lutaninu. (Kubasika 22:​22-24) Bambisi ya kisalu vandaka kutaninama sambu yau kufwa ve. Bima ya mfunu ya muntu vandaka zitisama. (Kulonga 24:10; 25:4) Ata Nsiku vandaka kutuma ndola sambu na ngondi, yau lombaka nde nkenda kumonisama na lufwa ya kisumbula. (Kutanga 35:11) Yau kemonana nde bazuzi ya Izraele vandaka ti kimpwanza ya kusila ndola ya muntu ya mbi fwete baka, na kulandaka nkadilu na yandi.​—Fwanisa ti Kubasika 22:7 ye Levi 6:​1-7.

⁸ Yehowa pesaka mbandu na bazuzi na kusadilaka Nsiku na ngolo yonso, kansi ti mawa kisika yau melombama. Na Ntotila Davidi, yina salaka bizumba ti kugonda, yandi monisaka mawa. Yau kele ve nde yandi bakaka ndola ve, sambu Yehowa taninaka yandi ve na malanda ya mbi yina basikaka na disumu na yandi. Kansi, sambu na ngwakana ya Kimfumu mpi sambu Davidi butukaka muntu ya mawa mpi vandaka na nkadilu ya mudindu ya kubalula ntima, Nzambi fwaka yandi ve.—1 Samuele 24:​4-7; 2 Samuele 7:16; Nkunga 51:​1-4; Yakobo 2:13.

9. Inki vandaka kisalu ya zola na Nsiku ya Moize?

⁹ Dyaka, Nsiku ya Moize tubilaka mingi zola. Yindula, insi mosi bubu yai ti bansiku yina ketuma mpenza zola! Nsiku ya Moize sukaka ve kaka na kubuya kugonda; kansi yau tumaka nde: “Zola mpangi na nge bonso nge mosi.” (Levi 19:18) Yau sukaka ve kaka na kubuya kumwesa nzenza mpasi; kansi yau tumaka nde: “Zola yandi bonso nge mosi, sambu beno mpi beno vandaka banzenza na nsi ya Ezipte.” (Levi 19:34) Yau sukaka ve kaka na kubuya bizumba; kansi yau tumaka babakala na kupesa kyese na bankento na bau! (Kulonga 24:5) Na mukanda ya kulonga mpamba, bangogo ya Kiebreo yina kemonisa kikalulu ya zola mesadilama kiteso ya mbala 20. Yehowa silaka zola na yandi mosi na bantu ya Izraele​—na ntangu ya ntama, ya sesepi, mpi ya makwisa. (Kulonga 4:37; 7:​12-14) Ya kyeleka, ntuma ya kuluta nene na Nsiku ya Moize vandaka nde: “Beno zola Mfumu Nzambi, Nzambi na beno, konso muntu na ntima na yandi yonso [na moyo na yandi yonso] ti na ngolo na yandi yonso.” (Kulonga 6:5) Yezu tubaka nde Nsiku yonso kele na kati ya ntuma yai, mpi na ntuma ya kuzola nkweno. (Levi 19:18; Matayo 22:​37-40) Mpila ya kuyituka kele ve kana muyimbi-bankunga sonikaka nde: “Mono ke zolaka bansiku na nge mingi! Mono ke yindulaka yo kilumbu ya mvimba.”​—Nkunga 119:97.

Nsadilu ya Mbi ya Nsiku

10. Inki mutindu Bayuda, na ntalu ya kuluta mingi, tadilaka Nsiku ya Moize?

¹⁰ Ebuna, mawa ya inki mutindu na kumona nde bantu ya Izraele kondaka ntonda sambu na Nsiku ya Moize! Bantu lemfukaka ve na Nsiku, buyaka yau, nkutu bau vilaka yau. Bau bebisaka lusambu ya kugedila ti bisalu ya mvindu ya lusambu ya bansi yankaka. (2 Bantotila 17:​16, 17; Nkunga 106:​13, 35-38) Bau mpi yekulaka Nsiku na mitindu yankaka.

11, 12. (a) Inki mutindu bimvuka ya bamfumu ya mabundu salaka mbi na nima ya bilumbu ya Esdrasi? (Tala lupangu.) (b) Sambu na inki ba rabbi ya ntama monaka nde yau vandaka mfunu na “kutula lupangu na lweka ya Nsiku”?

¹¹ Mbi yankaka ya kuluta mbi salamaka na bayina vandaka kubula ntulu nde bau vandaka kulonga mpi kulundisa Nsiku. Yau salamaka na nima ya lufwa ya longi ya nsiku ya kwikama Esdrasi na mvunkama ya tanu N.T.B. Esdrasi nwanaka ngolo ti bupusi ya mbi ya makanda yankaka mpi tubilaka mingi kutanga ti kulonga Nsiku. (Esdrasi 7:10; Nehemia 8:​5-8) Bankaka na kati ya balongi ya Nsiku tubaka nde bau kelanda bitambi ya Esdrasi ye bau gangaka kima yina bingamaka nde “Sinagoga ya Nene.” Ntubilu na bau mosi vandaka nde: “Tula lupangu na lweka ya Nsiku.” Balongi yai vandaka kuyindula nde Nsiku kele bonso masamba ya mbalu. Sambu muntu kusala mbi ve na masamba yango na kukululaka bansiku na yau, bau gangaka bansiku yankaka, “Nsiku ya Munoko,” sambu na kukangisa bantu bau finama ve ata kufinama mpamba na bifu ya mutindu yina.

¹² Bankaka lenda tula ntembe nde bantwadisi ya Bayuda salaka mbote na kuyindula mutindu yai. Na nima ya bilumbu ya Esdrasi, Bayuda yalamaka na kiyeka ya nzenza, mingimingi Grese. Sambu na kunwanisa bupusi ya filozofi mpi nsadilu ya Grese, bimvuka ya bamfumu ya mabundu basikaka na kati ya Bayuda. (Tala lupangu, lutiti 18.) Na nima, yankaka na kati ya bibuka yai salaka kimbanda ti kinganga-Nzambi ya Balevi mpi botulaka kisika na bau bonso balongi ya Nsiku. (Fwanisa ti Malashi 2:7.) Na bamvu 200 N.T.B., nsiku ya munoko bandaka kumeka kutwadisa luzingu ya Bayuda. Ntete yau lombaka ve nde bansiku yai kusonama, yau bakamaka mpi ve bonso bansiku ya kiteso mosi ti Nsiku ya kusonama. Kansi, malembemalembe, mabanza ya muntu pesamaka kisika ya kuluta mabanza ya Nzambi, na mpila nde nsukansuka, “lupangu” bebisaka “masamba” ya yau zolaka kutanina.

Mbebisa ya Kifarizie

13. Inki mutindu bamfumu yankaka ya mabundu ya Bayuda mekaka kunungisa dibanza na bau ya kusala bansiku mingi?

¹³ Ba rabbi vandaka kuyindula nde sambu Torah, to Nsiku ya Moize, vandaka ya kukuka, yau fwete vanda ti mvutu sambu na ngyufula yonso yina lenda basika. Yina vandaka ve nzila ya lusambu ata fyoti. Na kutuba ya mbote, yau pesaka ba rabbi nswa ya kusadila ngangu ya mabanza ya bantu, na kumonisaka nde Ndinga ya Nzambi vandaka lufulu ya bansiku na mambu ya mitindu yonso​—yankaka ketadila bantu, yankaka mambu ya mpambampamba.

14. (a) Inki mutindu bamfumu ya mabundu ya Bayuda kumisaka nda, na kiteso ya kewakana ti Masonuku ve, ngindu ya Masonuku ya kukabwana ti makanda? (b) Inki monisaka nde bansiku ya ba rabbi nungaka ve na kukatula bantu na bupusi ya bumpani?

¹⁴ Mbala na mbala, bamfumu ya mabundu bakaka bangindu ya Masonuku mpi kukumisaka yau nda ya kuluta. Mu mbandu, Nsiku ya Moize longaka kukabwana ti makanda, kansi ba rabbi longaka na kuwa nzanzi, ya kukonda mayele, na bima yonso yina kele ya Bayuda ve. Bau longaka nde Muyuda lenda bikisa ve kitwisi na yandi na lupangu ya Mumpani, sambu Mimpani “kele bantu yina lenda lala ti mbisi.” Nkento ya Muyuda vandaka na nswa ve ya kusadisa nkento ya Mumpani yina kele na misongo, sambu kana ve yandi “tasadisa lubutuku ya mwana sambu na lusambu ya biteki.” Sambu bau vandaka kutula ntima ve ata fyoti na nsaka ya kutandula mikuwa ya Bagreki, ba rabbi buyisaka bansaka yonso ya kutandula mikuwa. Nkenda kepesa nzikisa nde yai yonso salaka kima ya ngolo ve sambu na kutanina Bayuda na lukwikilu ya Mimpani. Na kutuba ya mbote, Bafarize bau mosi kumaka kulonga dilongi ya bumpani ya Bagreki ya moyo ya konda kufwa!—Ezekiele 18:4.

15. Inki mutindu bamfumu ya mabundu ya Bayuda bebisaka nsiku ya lugedisu ti ya konda kukwela na dibuta?

¹⁵ Bafarize bebisaka mpi bansiku ya lugedisu. Yau tubamaka nde, Bafarize lendaka sukula ntangu kana dibaku pesamaka na bau. Nsiku na bau longaka nde kusukinina “na kwenda kunena” lunga kumisa muntu mvindu! Kuyobisa maboko kumaka nsiku ya ngolo, ti bansiku ya ketendula inki diboko kuyobisa ntete mpi inki mutindu kuyobisa yau. Bankento vandaka kutadilama bonso bantu ya konda kugedila. Na lufulu ya ntuma ya Masonuku na “kufinama ve” na ngwisana ya kinsuni (ntuma yai mpi vandaka kupimisa kukwela na dibuta), ba rabbi tulaka nsiku nde bakala lenda tambula ve na nima ya nkento na yandi, yandi fwete solula ti yandi ve na kisika ya zandu.​—Levi 18:6.

16, 17. Inki mutindu nsiku ya munoko kumisaka nda ntuma ya kuzitisa Kisabatu konso mposo, ye mbutu vandaka inki?

¹⁶ Kima kibeni ya ngolo kele luvwezo ya kimpeve yina nsiku ya munoko monisaka na nsiku ya Kisabatu. Ntuma ya Nzambi pesaka Izraele vandaka nkufi: Kusala ve konso kisalu yina na kilumbu ya nsambwadi ya mposo. (Kubasika 20:​8-11) Kansi, nsiku ya munoko kumisaka nsiku yai nda na kuyikaka mitindu kiteso ya 39 ya bisalu yina lendaka kusalama ve, na kati na yau kukanga ti kukangula dizita, kukotisa sindani mbala zole na kutunga, kusonika bisono zole ya Kiebreo, mpi buna na buna. Ebuna, mutindu mosi mosi vandaka ti bansiku ya kukonda nsuka. Inki dizita buyisamaka ye inki yau pesamaka nswa? Nsiku ya munoko vandaka kupesa mvutu bisakasaka. Kubelula konso maladi kwisaka kumonana bonso kisalu ya nsiku. Mu mbandu, yau vandaka nsiku na kuyidika mukuwa ya mwana-dimeme ya kubukana na Kisabatu. Muntu ya vandaka ti mpasi na meno, lendaka kusadila vinegre sambu na kutula ntomo na madya na yandi, kansi yandi lendaka ve kutula yau na meno na yandi. Sambu na kubelula dinu na yandi!

¹⁷ Mutindu yau zikamaka na nsi ya bansiku ya bantu, nsiku ya Kisabatu vidisaka disongidila na yau ya kimpeve, sambu yau kumaka dyambu ya ntalu ya kuluta mingi ya Bayuda. Ntangu Yezu Kristu, “Mfumu ya kisabatu,” salaka bimpa ya kuyituka, ya kusepelisa ntima na Kisabatu, balongi ya bansiku ti Bafarize waka kyese ve. Bau kudiyangisaka kaka na kumona nde yandi vandaka kuvila bansiku na bau.​—Matayo 12:​8, 10-14.

Dilongi ya Kekatuka na Bifu ya Bafarize

18. Inki vandaka malanda ya nsiku ya munoko ti binkulu ya yikamaka na zulu ya Nsiku ya Moize? Pesa mbandu.

¹⁸ Na bunkufi, beto lenda tuba nde bansiku ya kuyikamaka yai ti binkulu kumaka bangika na Nsiku ya Moize kaka mutindu ba bernacle kekwisaka kukangama na mbombo ya maswa. Munkwa maswa kesalaka ngolo na kukulula bigangwa ya mavwanga yai na maswa na yandi sambu yau kekumisaka maswa kilo mpi kekatulaka mukubu ya ketaninaka yau sambu yau kubaka matadi ve. Mutindu mosi, nsiku ya munoko ti binkulu kumisaka nsiku kilo mpi bandaka kudya yau na nsinsi bonso matadi sambu na kufwa yau ti nsadilu ya mbi. Kansi, na kisika ya kukulula bansiku ya nda-nda ya mutindu yina, ba rabbi landaka kuyika yankaka mingi. Na ntangu Mesia kwisaka kulungisa Nsiku, “maswa” vandaka mefuluka ti “ba bernacle” na mpila nde yau vandaka mevanda kuvanda mpamba na zulu ya masa! (Fwanisa ti Bingana 16:25.) Na kisika ya kutanina ngwakana ya Nsiku, bamfumu ya mabundu yai salaka buzoba ya kufwa yau. Kansi, sambu na inki “lupangu” na bau ya bansiku nungaka ve?

19. (a) Sambu na inki “lupangu na lweka ya Nsiku” nungaka ve? (b) Inki kemonisa nde bamfumu ya mabundu ya Bayuda kondaka lukwikilu ya kyeleka?

¹⁹ Bamfumu ya dibundu ya Bayuda vilaka nde bitumba ti mbebisa kesalamaka na kati ya ntima kansi na kati ya mukanda ya nda-nda ya bansiku ve. (Yeremia 4:14) Nsabi na kununga kele zola​—ola sambu na Yehowa, bansiku na yandi, ye minsiku na yandi ya lunungu. Zola ya mutindu yina kebutaka lumengu ya mutindu mosi ya mambu yina Yehowa kemengaka. (Nkunga 97:10; 119:104) Bantu yina ntima kele ya kufuluka ti zola kebikalaka ya kwikama na bansiku ya Yehowa na inza yai ya kubeba. Bamfumu ya mabundu ya Bayuda vandaka ti dibaku ya nene ya kulonga bantu sambu na kuyedisa mpi kupusa na zola ya mutindu yina. Sambu na inki bau nungaka ve na kusala buna? Na ntembe ve, bau kondaka lukwikilu. (Matayo 23:23) Kana bau kwikilaka mpenza na ngolo ya mpeve ya Yehowa yina kesalaka na ntima ya bantu ya kwikama, bau zolaka ve kumona mfunu ya kulangidila luzingu ya bankaka. (Yezaya 59:1; Ezekiele 34:4) Ya kukonda lukwikilu, bau longaka mpi lukwikilu ve; bau tulaka bizitu na zulu ya bantu ti bansiku ya bantu.​—Matayo 15:​3, 9; 23:4.

20, 21. (a) Inki malanda ya nsuka ya mabanza ya ngolo, ya kulanda binkulu, vandaka na yau na zulu ya lusambu ya Bayuda? (b) Inki beto kelonguka na yina salamaka na dibundu ya Bayuda?

²⁰ Bantwadisi yina ya Bayuda yedisaka zola ve. Binkulu na bau butaka dibundu mosi ya vandaka na nzala ya kudimonisa, ti bulemfu ya luvunu sambu na kudimonisa​—ntoto ya mbote sambu na kumenisa bumfarizi. (Matayo 23:​25-28) Bansiku na bau basisaka bikuma mingimingi ya kusambisila bankaka. Ebuna Bafarize ya lulendo, bantu ya kudimatisa, kudimonaka bantu ya lunungu na kusambisaka Yezu. Bau vidisaka lukanu ya ntete ya Nsiku ye buyaka Mesia mosi kaka ya kyeleka. Yau yina, yandi mpi songaka dikanda ya Bayuda nde: “Ntangu yai, bwala na beno ta bika yo mosi kaka.”​—Matayo 23:38; Galatia 3:​23, 24.

²¹ Inki dilongi beto kelonguka? Yau kele pwelele nde, mabanza ya ngolo, yina kesadilaka binkulu, keyedisaka ve lusambu ya kugedila ya Yehowa! Kansi, keti yau kezola tuba nde bansambidi ya Yehowa bubu yai lenda vanda ve na bansiku yankaka na nganda ya yina kele ya kutendula pwelele na kati ya Masonuku ya Santu? Ve. Na kubaka mvutu ya kulunga, beto tatala na mbala ya nima mutindu Yezu yingisaka Nsiku ya Moize ti Nsiku mosi ya mpa mpi ya kuluta kitoko.

Keti Nge Lenda Tendula?

◻ Inki mutindu lugangu yonso keyalamaka na nsiku ya Nzambi?

◻ Inki vandaka lukanu ya ntete ya Nsiku ya Moize?

◻ Inki kemonisa nde Nsiku ya Moize vandaka tubila mingi mawa ti nkenda?

◻ Sambu na inki bamfumu ya mabundu ya Bayuda yikaka bansiku mingimingi na Nsiku ya Moize, ye mbutu vandaka inki?

[Noti na nsi ya lutiti]

[Lupangu ya kele na lutiti 18]

Bamfumu Ya Mabundu Ya Bayuda

Balongi ya Nsiku: Bau vandaka kudimona bonso bayingi ya Esdrasi mpi bonso bantendudi ya Nsiku. Mukanda mosi (A History of the Jews) ketuba nde “balongi ya nsiku yonso vandaka ve kaka bantu ya kutoma, ye ngindu na bau ya kubasisa ntendula ya mudindu ya nsiku vandaka kusuka mbala mingi na bangindu ya kukonda sansa mpi bankandika ya buzoba. Nsiku ya bambuta kumisaka yau ngolo, ye ntama mingi ve yau kumaka kunyokula bantu.”

Hasidim: Zina ketendula “bantu ya bunzambi” to “basantu.” Yau zabanaka na mbala ya ntete bonso kalasa mfinama na 200 N.T.B., na politiki bau vandaka ngolo mingi, bau vandaka kudimona bonso bantu ya kupemama sambu na kunwanina kugedila ya Nsiku na ntwala ya bupusi ya ngolo ya Grese. Hasidim kabwanaka na bibuka tatu: Bafarize, Basaduse, ti Baesene.

Bafarize: Bantendudi yankaka kekwikilaka nde zina yango mebasika na bangogo ya kisina ya ketendula “Bantu ya Kukabwanaka” to “Bantu ya Kukabisaka.” Bau vandaka kudimona bonso bantu ya kupemama na bikesa na bau na kuvanda ya kukabwana ti Mimpani, kansi bau vandaka kumona kimpangi na bau bonso ya kukabwana ti​—⁠mpi ya kuluta​—⁠Bayuda yonso yina vandaka kuvila bumvimba ya nsiku ya munoko. Nsoniki ya nkenda mosi tubaka dyambu yai sambu na Bafarize: “Na kimvuka, bau vandaka kutadila bantu bonso bana, na kundimaka mpi na kutendulaka tubitini ya fyotifyoti ya bansiku ya bantu fwete sungimina.” Ntendudi yankaka nde: “Dibundu ya Bafarize gangaka kimvuka ya bansiku na mambu yonso, malanda ya lendaka kukonda ve vandaka nde bau pesaka lukumu na mambu ya mpambampamba na kukitulaka mambu ya mfunu mambu ya mpambampamba (Mat. 23:23).”

Basaduse: Kimvuka mosi yina vandaka kukangama ngolo ti muvuma ya Aristote mpi kinganga-Nzambi. Bau vandaka telamanina ngolo balongi ya Bansiku ti Bafarize, na kutubaka nde nsiku ya munoko vandaka ve na mbalu bonso Nsiku ya kusonika. Nzikisa ya kubela na bau na bitumba yai kemonika na Mishnah yau mosi: “Ndola ya kuluta ngolo mefwana na muntu yina kepesa malongi ya mbi [na kuzitisa] bangogo ya Balongi ya Bansiku kuluta muntu yina kepesa malongi ya mbi [na kuzitisa] bangogo ya Nsiku [ya kusonika].” Talmud, yina kele ti bakomantere mingi ya metadila nsiku ya munoko, kumaka na nima tii na kiteso ya kutuba nde: “Bangogo ya balongi ya Bansiku kele . . . mbalu ya kuluta bangogo ya Torah.”

Baesene: Kimvuka ya bantu ya kibansa yina kudigambulaka na bimvuka ya kukabwana. Mukanda mosi (The Interpreter’s Dictionary of the Bible) kemonisa nde ntangu yankaka Baesene vandaka kulutisa ndilu kuluta Bafarize. Bantangu yankaka bau vandaka kukituka Bafarize ya kuluta Bafarize bau mosi.”

[Kifwanisu ya kele na lutiti 17]

Mbala yankaka, bibuti ya Yobi longaka yandi bansiku yina keyalaka bimvuka ya bambwetete