Konso Muntu Tasala Bakonti ti Nzambi
“Konso muntu na kati na beto ta samba [“tasala bakonti,” “NW”] na meso ya Nzambi.”—ROMA 14:12.
1. Inki bandilu kutulamaka na kimpwanza ya Adami ti Eva?
YEHOWA NZAMBI gangaka bibuti na beto ya ntete, Adami ti Eva, ti kimpwanza ya kusola. Ata bau vandaka na nsi ya bawanzyo, bau vandaka bigangwa ya ngangu ti ndenda ya kubaka banzengolo ya mayele. (Nkunga 8:4, 5) Kansi, kimpwanza yina ya Nzambi pesaka vandaka ve dipanda sambu na kuzenga inki kele mbote, inki kele mbi. Bau vandaka na bakonti ya kusala ti Ngangi na bau, ye mukumba yina meyalumukaka na bana na bau yonso.
2. Sesepi, Yehowa tasala inki bakonti, mpi sambu na inki?
2 Ntangu yai ya beto kele na kufinama na nsuka ya ngidika ya bima yai ya mbi, Yehowa tasala bakonti na zulu ya ntoto. (Fwanisa ti Roma 9:28.) Sesepi, bantu ya kukonda vumi tasala bakonti ti Yehowa sambu na mbebisa ya bimvwama ya ntoto, mbungula ya luzingu ya bantu, mpi mingimingi mbangika ya bansadi na yandi.—Kusonga 6:10; 11:18.
3. Inki bangyufula beto tatadila?
3 Na ntwala ya makwisa yai ya mawa, yau kele mfunu nde beto sala bisalu ya lunungu bonso ya Yehowa ti bantu na yandi ya ntangu ya ntama. Inki mutindu Masonuku lenda sadisa beto muntu na muntu, sambu na kusala bakonti ya mbote na ntwala ya Ngangi na beto? Inki bambandu lenda vanda na mfunu mingi, ye inki bambandu beto tazola ve kulanda?
Bawanzyo Kele na Bakonti ya Kusala
4. Inki mutindu beto kezaba nde Nzambi kesadisaka bawanzyo bakonti sambu na bisalu na bau?
4 Bigangwa ya Yehowa na zulu, bawanzyo, mutindu mosi ti beto, fwete sala bakonti. Na ntwala ya Mvula ya Ngolo na bilumbu ya Noa, bawanzyo yankaka na nkolama yonso bakaka nitu ya kinsuni sambu na kulala ti bankento. Bonso bantu ya vandaka na kimpwanza ya nsola, bigangwa yai ya kimpeve lendaka kubaka nzengolo yina, kansi bau vandaka ti bakonti ya kusala na Nzambi. Ntangu bawanzyo ya nkolama vutukaka na kisika na bau ya bampeve, Yehowa pesaka bau nzila ve na kubaka dyaka pozisio na bau ya kisina. Longoki Yude ketubila beto nde Nzambi “me tulaka bo na nsi ya ntoto, na mpimpa; yandi me kangaka bo miniololo ya mvula na mvula tii kuna na kilumbu yina ya nene ya yandi ta pesa bo ndola.”—Yude 6.
5. Inki kubwa Satana ti bademo na yandi mebwaka, ye inki mutindu bakonti tazengana sambu na mbendumuka na bau?
5 Bawanzyo ya nkolama yai, to bademo, mfumu na bau kele Satana Dyabulu. (Matayo 12:24-26) Wanzyo ya mbi yai bendumukaka kontre Ngangi na yandi mpi befulaka nswa ya Yehowa bonso nkwa-kimfumu yonso. Satana nataka bibuti na beto ya ntete na kati ya masumu, ye nsukansuka yau natilaka bau lufwa. (Kuyantika 3:1-7, 17-19) Ata Yehowa bikilaka Satana nswa ya kukota na bibansala ya zulu na nsungi mosi na nima, mukanda ya Biblia ya Kusonga yitaka kutuba nde na ntangu ya Nzambi tulaka, munkwa-mbi yai fwanaka kulosama na nzyunga ya ntoto. Banzikisa kemonisa nde dyambu yango salamaka bilumbu fyoti na nima ya 1914, mvula ya Yezu Kristu bakaka kiyeka ya Kimfumu. Nsukansuka, Dyabulu ti bademo na yandi takwenda na lufwa ya mvula na mvula. Dikambu ya kuzaba nkwa-kimfumu yonso tavanda mezengana, bakonti sambu na mbendumuka tasalama na ntangu yina, na lunungu yonso.—Yobi 1:6-12; 2:1-7; Kusonga 12:7-9; 20:10.
Mwana ya Nzambi Kele na Bakonti ya Kusala
6. Inki mutindu Yezu ketadilaka bakonti ya yandi kele na yau na meso ya Tata na yandi?
6 Mbandu ya kitoko ya inki mutindu Mwana ya Nzambi, Yezu Kristu, bikisaka! Bonso muntu ya kukuka kiteso mosi ti Adami, Yezu sepelaka na kusala luzolo ya Nzambi. Yandi vandaka na kyese ya kusala bakonti na yina metala kulanda nsiku ya Yehowa. Sambu na yandi, muyimbi-bankunga bikulaka mbotembote nde: “Nzambi na mono, mono ke zolaka mingi kusala mambu ya nge zola! Malongi na nge kele na ntima na mono.”—Nkunga 40:9; Baebreo 10:6-9.
7. Ntangu yandi vandaka kusamba na kilumbu yina yitaka lufwa na yandi, sambu na inki Yezu lendaka kutuba bangogo yina mesonamaka na Yoane 17:4, 5?
7 Nkatu kulanda luteleminu ya lumengu yina yandi monaka, Yezu salaka luzolo ya Nzambi mpi bikalaka ya kwikama tii na lufwa na zulu ya nti ya mpasi. Na nsadisa na yau, yandi futaka ntalu ya nkudulu sambu na kusumba bantu na malanda ya disumu ya Adami ya kenataka lufwa. (Matayo 20:28) Yau yina, na kilumbu yina yitaka lufwa na yandi, Yezu lendaka kusamba ti kutula ntima yonso nde: “Mono me songaka lukumu na nge awa na nsi-ntoto; mono me manisa kisalu ya nge me pesaka mono na kusala. Tata, ntangu yai pesa mono lukumu bonso yina ya mono vandaka na yo ntete ntangu mono vandaka ti nge, pana ntoto vandaka me salama ntete ve.” (Yoane 17:4, 5) Yezu lendaka kutuba bangogo yina na Tata na yandi ya zulu sambu yandi vandaka nunga na kusala bakonti ya mbote mpi ndimamaka na Nzambi.
8. (a) Inki mutindu Polo monisaka nde muntu na muntu fwete sala bakonti ti Yehowa Nzambi? (b) Inki tasadisa beto na kuzwa kundimama na Nzambi?
8 Na luswaswanu ti muntu ya kukuka Yezu, beto kele ya konda kukuka. Kansi, beto kele na bakonti ya kusala ti Nzambi. Ntumwa Polo tubaka nde: “Kansi nge, sambu na nki nge ke [sambisaka] mpangi na nge? Mpi nge, sambu na nki nge ke vwenzaka mpangi na nge? Beto yonso beto ta telama na meso ya Nzambi sambu yandi sambisa beto. Sambu Mukanda ya Nzambi ke tuba nde: ‘Mfumu Nzambi ke tuba nde: “Kana ya kieleka mono ke na moyo, tuba nde konso muntu ta fukama na makulu na mono, konso muntu mpi ta pesa mono lukumu.” ’ Yo yina konso muntu na kati na beto ta samba [“tasala bakonti,” NW] na meso ya Nzambi.” (Roma 14:10-12) Sambu na kusadisa beto na kusala buna mpi kuzwa kundimama ya Yehowa, yandi mepesaka beto na zola yonso kansansa ti Ndinga na yandi ya kupemama, Biblia, sambu na kutwadisa beto na mambu ya beto ketuba mpi kesala. (Roma 2:14, 15; 2 Timoteo 3:16, 17) Kubaka mambote yonso ya lusadisu ya kimpeve ya Yehowa mpi kulanda kansansa na beto ya kulongama na Biblia tasadisa beto na kuzwa kundimama na Nzambi. (Matayo 24:45-47) Mpeve santu ya Yehowa, to ngolo ya kisalu, kele nto yankaka ya ngolo ti lutwadisu. Kana beto kesala na kuwakana ti lutwadisu ya mpeve mpi ya kansansa na beto ya kulongama na Biblia, beto kemonisa nde beto ‘kebuya ve Nzambi,’ muntu ya beto fwete sadila bakonti sambu na bisalu na beto yonso.—1 Tesalonika 4:3-8; 1 Piere 3:16, 21.
Makanda Salaka Bakonti
9. Bantu ya Edomi vandaka banani, ye inki bwilaka bau sambu na mutindu na bau ya kutadila Izraele?
9 Yehowa kebinga makanda na kusala bakonti. (Yeremia 25:12-14; Sofonia 3:6, 7) Baka mbandu ya kimfumu ya Edomi, yina vandaka na sudi ya Mer Morte mpi na nordi ya Golfe ya Aqaba. Bantu ya Edomi vandaka bantu ya Semi, ti kimpangi ya mfinama ti bantu ya Izraele. Ata nkaka ya bantu ya Edomi vandaka ntekolo ya Abrahami, Esau, bau pimisaka bantu ya Izraele nswa ya kulutila na Edomi “na nzila ya nene” ntangu bau vandaka kukwenda na Ntoto ya Lusilu. (Kutanga 20:14-21) Na bamvunkama ya vandaka kuluta, kimbeni ya Edomi kukumaka lumengu mosi ya ngolo sambu na Izraele. Na nsukansuka, yau lombaka nde bantu ya Edomi kusala bakonti sambu bau tumaka bantu ya Babilone na kufwa Yeruzalemi na 607 N.T.B. (Nkunga 137:7) Na mvunkama ya sambanu N.T.B., basoda ya Babilone, na nsi ya luyalu ya Ntotila Nabonide, botulaka Edomi, mpi yau bikalaka mayumbu, mutindu Yehowa kusilaka.—Yeremia 49:20; Abdiasi 9-11.
10. Inki mutindu bantu ya Moabi salaka na ntwala ya bantu ya Izraele, ye inki mutindu Nzambi bingaka Moabi na kusala bakonti?
10 Moabi, mambu bwilaka yandi mpi mutindu mosi. Kimfumu ya Moabi vandaka na nordi ya Edomi ye na esti ya Mer Morte. Na ntwala bantu ya Izraele kukota na Ntoto ya Lusilu, bantu ya Moabi yambaka bau ve, ziku na kupesaka bau mampa ti masa, kaka sambu na kuzwa luta ya mbongo. (Kulonga 23:3, 4) Ntotila ya Moabi Balaki bingaka profete Balami sambu na kusinga Izraele, ye bankento ya Moabi kusadilamaka sambu na kupukumuna babakala ya Izraele na kusala mansoni mpi lusambu ya biteki. (Kutanga 22:2-8; 25:1-9) Kansi, Yehowa kumonaka kumenga yina ya bantu ya Moabi. Mutindu yau bikulamaka, Moabi kupanzanaka na maboko ya bantu ya Babilone. (Yeremia 9:25, 26; Sofonia 2:8-11) Ee, Nzambi sadisaka Moabi bakonti.
11. Moabi ti Amoni kumaka bonso inki bambanza, ye inki bambikudulu ya Biblia kemonisa na yina metala ngidika ya bima ya mbi ya ntangu yai?
11 Kaka Moabi mpamba ve, kansi yau lombamaka mpi nde Amoni kusala bakonti ti Nzambi. Yehowa yitaka kutuba nde: “Moabi ti Amoni ta fwa mutindu fwaka bantu ya babwala yai Sodome ti Gomore. Moabi ti Amoni ta mena matiti ya mbi, yo ta vanda bisika ya kubaka mungwa, yo ta bikala mayumbu tii kuna.” (Sofonia 2:9) Bansi ya Moabi ti ya Amoni kupanzanaka, kaka mutindu Nzambi fwaka bambanza yai Sodome ti Gomore. Kimvuka mosi ya kelongukaka ntoto (Geological Society of London) kemonisa nde, bansosa ketubaka nde bisika ya mayumbu ya Sodome ti Gomore kele na simu ya esti ya Mer Morte. Nzikisa yonso ya kutudila ntima yina tamonanaka na dyambu yina tavanda kaka sambu na kukotila bambikudulu ya Biblia yina kemonisa nde, ngidika ya mbi ya bima ya bubu yai tabingama mpi na kusala bakonti na meso ya Yehowa Nzambi.—2 Piere 3:6-12.
12. Ata yau lombamaka nde Izraele kusala bakonti na Nzambi sambu na masumu na yandi, inki yitaka kutubama sambu na nsâdila ya Bayuda?
12 Ata Izraele zwaka lemvo ya mingi na ntwala ya Yehowa, yau fwanaka kusala bakonti na Nzambi sambu na masumu na yau. Ntangu Yezu Kristu kwisaka na dikanda ya Izraele, ntalu ya kuluta mingi buyaka yandi. Kaka ndambu to nsâdila tulaka lukwikilu na yandi mpi kumaka balandi na yandi. Polo sadilaka ndambu ya bambikudulu sambu na nsâdila ya Bayuda yai, ntangu yandi sonikaka nde: “Yezaya mpi tubaka sambu na bantu ya Israele nde: ‘Ata ntalu ya bantu ya Israele kukuma mingi bonso bambuma ya zelo na lweka ya nzadi-mungwa, kaka mwa-ndambu [“nsâdila,” NW] na kati na bo ta guluka; sambu mambu [bakonti] yina ya Mfumu Nzambi silaka na kusala, yandi ta lungisa yo yonso na mbala mosi awa na nsi-ntoto.’ Yo kele mutindu Yezaya tubaka ntete: ‘Kana [“Yehowa ya mikangu,” NW] bikilaka beto ve ndambu ya bantu, beto zolaka kukituka bonso bantu ya bwala Sodome, beto zolaka kufwanana na bantu ya bwala Gomore.’ ” (Roma 9:27-29; Yezaya 1:9; 10:22, 23) Ntumwa tangaka mbandu ya bantu 7000 yina fukiminaka ve Baale na ntangu ya Eliya ye tubaka na nima nde: “Mutindu mosi mpi na ntangu yai, bantu fioti kaka me bika [nsâdila] yina ya Nzambi solaka na ntima na yandi ya mbote.” (Roma 11:5) Nsâdila yango vandaka kimvuka ya bantu yina vandaka muntu na muntu ti bakonti ya kusala ti Nzambi.
Bambandu ya Bakonti ya Muntu na Muntu ti Nzambi
13. Inki kukuminaka Kaini ntangu Nzambi bingaka yandi na kusala bakonti sambu na kugondama ya mpangi na yandi Abele?
13 Biblia ketanga bambandu mingi ya bakonti ya muntu yandi mosi ti Yehowa Nzambi. Baka mbandu ya mwana ya ntete ya Adami, Kaini. Yandi ti mpangi na yandi Abele pesaka bimenga na Yehowa. Kimenga ya Abele ndimamaka na Nzambi, kansi yina ya Kaini ndimamaka ve. Ntangu Nzambi bingaka yandi na kusala bakonti sambu yandi fwaka mpangi na yandi, Kaini vutulaka nkatu mawa na Nzambi nde: “Keti mono muntu ke talaka [mpangi na mono]?” Sambu na disumu na yandi, Kaini kwendaka kuyungana na “kuzinga na ndambu ya este ya ntoto ya Edeni.” Yandi monisaka ve mbalula ya ntima ya masonga sambu na nku na yandi, yandi bokutaka kaka sambu na ndola ya fwanaka sambu na yandi.—Kuyantika 4:3-16.
14. Inki dyambu ya bakonti ya muntu na muntu monanaka na mbandu ya nganga-Nzambi ya nene Eli ti bana na yandi?
14 Bakonti ya muntu na muntu fwete sala ti Nzambi monanaka mpi na mbandu ya nganga-Nzambi ya nene Eli. Bana na yandi, Ofni ti Pinasi, vandaka kusala bonso banganga-Nzambi kansi nsoniki ya nkenda Josèphe ketuba nde bau “vandaka kufundama sambu na kukonda lunungu na ntwala ya bantu, mpi kukonda vumi na ntwala ya Nzambi, mpi kukonda kubuya mitindu yonso ya mambi.” “Bana ya mpamba” yai ndimaka ve Yehowa, kudipesaka na ndyatilu ya buzoba, mpi fundamaka sambu na kafumba ya mansoni. (1 Samuele 1:3; 2:12-17, 22-25) Bonso tata na bau mpi nganga-Nzambi ya nene ya Izraele, Eli vandaka ti mukumba ya kupesa bau ndongi, kansi yandi nganinaka bau ti mawete yonso. Eli landaka ‘kuzitisa bana na yandi mingi kansi [Yehowa] ve.’ (1 Samuele 2:29) Ndola kwisaka na zulu ya nzo ya Eli. Bana yonso zole fwaka kilumbu mosi ti tata na bau, mpi nsukansuka kinganga-Nzambi ya nzo na bau sukaka kimakulu. Bakonti kusalamaka na mutindu yina.—1 Samuele 3:13, 14; 4:11, 17, 18.
15. Sambu na inki mwana ya Ntotila Saule, Yonatani, bakaka nsendo?
15 Mbandu ya kuswaswana kibeni kele yina ya Yonatani, mwana ya Ntotila Saule, kubikisaka. Ntangu Davidi fwaka Goliati imene, ntama mingi ve “Yonatani . . . yantikaka kuzola Davidi mingi; ntima na yandi kangamaka na Davidi,” ye bau salaka ngwakana ya kinduku. (1 Samuele 18:1, 3) Ziku, Yonatani swasukisaka nde mpeve ya Nzambi basikaka na Saule, kansi kikesa na yandi mosi sambu na lusambu ya kyeleka bikalaka nkatu kukita. (1 Samuele 16:14) Kundima ya Yonatani ndimaka kiyeka ya Nzambi pesaka Davidi bikaka kubeba ve. Yonatani bakisaka nde yandi vandaka na bakonti ya kusala ti Nzambi, ye Yehowa pesaka yandi nsendo sambu na nsadilu na yandi ya lukumu, na kusalaka nde dikanda ya divumu na yandi kuzinga bambandu na bambandu.—1 Bansangu 8:33-40.
Bakonti na Kati ya Dibundu ya Bukristu
16. Tito vandaka nani, ye sambu na inki yau lenda tubama nde yandi salaka bakonti ya mbote ti Nzambi?
16 Masonuku ya Kigreki ya Bukristu ketuba mambu ya mbote sambu na bankento ti babakala yina salaka bakonti ya mbote. Mu mbandu, kuvandaka ti Mukristu ya Greki zina na yandi Tito. Dibanza pesamaka nde yandi kuma Mukristu na nzyetolo ya ntete ya kimisionere ya Polo na Shipre. Sambu yau lenda vanda nde Bayuda ti baprozelite ya Shipre vandaka na Yeruzalemi na nsungi ya Pantekoti ya mvu 33 T.B., yau lenda vanda nde Bukristu kumaka na kisanga yai ntangu fyoti na nima. (Bisalu 11:19) Ata mpila yina, Tito kudimonisaka mosi na kati ya bankundi bansadi ya kwikama ya Polo. Yandi kwendaka nzila mosi ti Polo na Barnabasi na nzyetelo na Yeruzalemi mfinama na mvu 49 T.B., ntangu dikambu ya mfunu ya luyotisu kuzengamaka. Sambu Tito vandaka ya konda kuyotisama, kima yina yikaka kilo na dibanza ya Polo nde bantu ya mendima Bukristu lendaka ve kuvanda na nsi ya Nsiku ya Moize. (Galatia 2:1-3) Kisalu ya kitoko ya Tito kezikisama na kati ya Biblia, ye Polo nkutu sonikilaka yandi mukanda ya kupemama na Nzambi. (2 Korinto 7:6; Tito 1:1-4) Ntembe kele ve nde tii na nsuka ya luzingu na yandi na zulu ya ntoto, Tito landaka kusala bakonti ya mbote ti Nzambi.
17. Inki bakonti Timoteo salaka, ye inki mutindu mbandu na yandi lenda simba beto?
17 Timoteo vandaka muntu yankaka ya kikesa yina salaka bakonti ya kundimama na Yehowa Nzambi. Ata nkutu Timoteo vandaka ti mwa mitungisi ya mavimpi, yandi monisaka ‘lukwikilu ya kyeleka’ mpi ‘salaka mbote ti Polo sambu na Nsangu ya Mbote.’ Yau yina, ntumwa lendaka kusonga bankundi Bakristu na Filipi nde: “Kaka yandi mpamba [Timoteo] muntu ke na ngindu bonso [ya mono], kaka yandi muntu ke yindulaka beno na ntima ya kieleka.” (2 Timoteo 1:5; Filipi 2:20, 22; 1 Timoteo 5:23) Na ntwala ya balebakanu ya kimuntu ti mimekamu yankaka, beto mpi lenda vanda na lukwikilu ya kyeleka mpi lenda sala bakonti ya kundimama na Nzambi.
18. Lidia vandaka nani, mpi inki mpeve yandi monisaka?
18 Lidia, nkatu ntembe, vandaka nkento mosi ya salaka bakonti ya kitoko ti Nzambi. Yandi ti nzo na yandi vandaka na kati ya bantu ya ntete na Eropa na kuyamba Bukristu sambu na kisalu ya Polo na Filipi mfinama na mvu 50 T.B. Ziku Lidia vandaka prozelite ya Muyuda yina butukaka na Tiatira, kansi yau lenda vanda nde Bayuda vandaka mingi ve ye sinagoga vandaka ve na Filipi. Yandi ti bankento yankaka ya kudipesa vandaka mekutana na masa, ntangu Polo tubaka ti bau. Mbutu vandaka nde, Lidia kumaka Mukristu yempi bondilaka Polo ti bayina vandaka ti yandi na kubikala ti yandi. (Bisalu 16:12-15) Nkadilu ya kuyamba banzenza yina Lidia monisaka mebikalaka kima ya keswaswanisaka Bakristu ya kyeleka.
19. Na inki bisalu ya mbote Dorkasi salaka bakonti na yandi mbote ti Nzambi?
19 Dorkasi vandaka nkento yankaka yina salaka bakonti ya kitoko ti Yehowa Nzambi. Ntangu yandi fwaka, Piere ndimaka ndomba ya balongoki yina vandaka zinga na Yope mpi kwendaka kuna. Bantu zole yina bingaka Piere “nataka yandi na suku yina [na zulu ya nzo ya etaze]. Bankento yonso ya bamifwidi kwisaka kutelama penepene na yandi. Bo vandaka kudila, bo vandaka mpi kusonga basimisi ti bakazaka yina ya Dorkasi vandaka kutunga ntangu yandi vandaka na moyo.” Dorkasi vutulamaka na luzingu. Kansi, keti yandi kele muntu ya kuyibuka kaka sambu na mpeve na yandi ya kukaba na zola? Ve, yandi vandaka “longoki” mpi na ntembe ve yandi salaka kisalu ya kukitula bantu balongoki. Kiteso mosi, Bakristu ya bankento bubu yai ‘kesalaka kaka mambu ya mbote, mpi ke zolaka kusadisa.’ Bau mpi kele na kyese ya kuvukana na kikesa na kusamuna nsangu ya mbote ya Kimfumu mpi kukitula bantu balongoki.—Bisalu 9:36-42; Matayo 24:14; 28:19, 20.
20. Inki bangyufula beto lenda kudiyula?
20 Biblia kemonisa pwelele nde makanda ti bantu tasala bakonti ti Nkwa-kimfumu Yehowa. (Sofonia 1:7) Kana beto kele ya kudipesa na Nzambi, beto lenda kudiyula sambu na yau, ‘Inki mutindu mono ketadilaka mikumba ti mabaku ya Nzambi mepesaka mono? Bakonti ya inki mutindu mono kele na kusalaka ti Nzambi mpi Yezu Kristu?’
Bamvutu na Nge Kele Inki?
◻ Inki mutindu nge lenda monisa nde bawanzyo ti Mwana ya Nzambi kele na bakonti ya kusala ti Nzambi?
◻ Inki bambandu ya Biblia kemonisa nde Makanda kele ti bakonti ya kusala na Nzambi?
◻ Inki Biblia ketuba na yina metala kusala bakonti ya muntu na muntu na ntwala ya Nzambi?
◻ Tanga ndambu ya bantu yina kele na Biblia mpi salaka bankonti ya mbote ti Yehowa Nzambi.
[Kifwanisu ya kele na lutiti 8]
Yezu Kristu salaka bakonti ya mbote na ntwala ya Tata na yandi ya zulu
[Kifwanisu ya kele na lutiti 13]
Bonso Dorkasi, bankento Bakristu bubu yai kesalaka bakonti ya mbote na ntwala ya Yehowa Nzambi
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya lutiti 13]
Lufwa ya Abele/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.