Ndembikilu Sambu na Bantu ya Kenyokwama

KETI nge kemonaka nde na luzingu na nge ya mvimba bangogo mingi kevutukaka mbala na mbala na bazulunalu? Keti nge melemba na kutangaka bangogo bonso mvita, nku, nkuba, nzala, mpi mpasi? Kansi, na kuyituka yonso, ngogo mosi kemonikaka ve na bansangu ya kemwangana. Ata yau kele ngogo mosi ya kemonisa kima mosi ya bantu kele na yau mfunu kibeni. Ngogo yango kele “ndembikilu.”

“Kulembika” kesongidila “kupesa ngolo mpi kivuvu na” ye “kukulumusa ntantu to mpasi ya” muntu. Ti mavwanga yonso ya inza memonaka na mvunkama ya 20, kivuvu ti kulembika ntantu kele na mfunu mingi kibeni. Ya kyeleka, bantu yankaka na kati na beto keyangalala mingi ti bima ya bau mezwaka kuluta kiteso ya bankaka na beto kuyindulaka ve ata kuyindula mpamba. Yau kele buna mingimingi sambu na kuyela ya siansi. Kansi siansi ti teknolozi melembikaka beto ve na kiteso ya kukatula bikuma yonso ya bampasi ya bantu. Bikuma yango kele inki?

Bamvunkama mingi meluta, muntu ya mayele Salomo tubilaka kikuma mosi ya ntete ya mpasi ya bantu ntangu yandi tubaka nde: “Muntu keyalaka muntu sambu na mpasi na yandi.” (Longi 8:​9, NW) Siansi ti teknolozi mekukaka ve na kusoba ngindu ya muntu ya kusosa kuyala mpangi na yandi muntu. Na mvunkama ya 20, yau menataka na diktatire ya kenyokulaka bantu na kati ya bansi ti na bamvita ya ketitisa bansi zole na zole.

Kubanda na 1914, bantu kuluta mafunda nkama mosi megondamaka na mvita. Yindula boma ya bantu sambu na ntalu yai​—⁠mafunda ya mabuta yina kele na mafwa yina kele na mfunu ya ndembikilu. Ye bamvita kenataka na mitindu yankaka ya bampasi katula lufwa ya nku. Na nsuka ya mvita ya zole ya inza, bantu yina metinaka babwala na bau vandaka kiteso ya mafunda 12 na Eropa. Na bamvula ya mekatuka kuluta, bantu kuluta difuku mosi na ndambu tinaka ntoto ya bitumba na Sudi-esti ya Azia. Bitumba na bansi ya Balkan mepusaka bantu kuluta mafuku zole ti ndambu na kutina banzo na bau​—⁠bantangu yankaka sambu na kutina “ngedisa ya bikanda.”

Na ntembe ve, barefizie kele na mfunu ya ndembikilu, mingimingi bayina kekulamaka na ngolo na kubasika na banzo na bau kaka ti bima yina bau lenda nata na ntu, na kuzabaka ve inki kisika bau kekwenda to inki makwisa kebumbila bau ti mabuta na bau. Bantu ya mutindu yina kele na kati ya bantu ya kuluta mawa ya kenyokwama; yina kele na mfunu ya ndembikilu.

Na bisika ya ntoto yina kele na ngemba mingi, mafuku kezinga na kimpika ya ngolo na ngidika ya mbongo ya inza yai. Ya kyeleka, bantu yankaka kele ti bima mingi ya kinsuni. Kansi, ntalu ya bantu kuluta mingi kesala ngolo konso kilumbu sambu na kuzinga. Bamingi kele na kusosa banzo ya mbote. Bamingi kele na kisalu ve. Zulunalu mosi ya Afrika ketuba na ntwala nde: “Inza kefinama na mpasi ya kukonda kisalu yina mebikaka kusalama ntete ve, kiteso ya bantu kuluta nkama ya mafuku 1,3 tayikama na kusosa kisalu mfinama na mvu 2020.” Na ntembe ve, bantu ya kele na mpasi ya mbongo kele na mfunu ya “ngolo mpi kivuvu”​—ndembikilu.

Bonso mvutu na ntwala ya mvwandilu ya kukonda kivuvu, bankaka kelonguka luzingu ya kibandi. Ya kyeleka, yai kenataka kaka mpasi na bantu yina ya bau kekangaka, ye kumata ya bantalu ya nku keyika munyokudi. Ntama mingi ve, ntu-dyambu mosi na zulunalu The Star, ya Johannesburg, Afrika ya Sudi, tubaka nde: “Kilumbu ya nene na luzingu ya ‘insi ya kuluta kugonda na inza.’ ” Disolo yai tendulaka kilumbu mosi ya kuvila ve na kati mpi na nzyunga ya Johannesburg. Na kilumbu yango yina, bantu iya gondamaka mpi bakamio nana botulamaka. Bambala kumi na nsambwadi ya kuyibama ya bima tubilamaka na bwala mosi ya bantu yina kele ve ti mbongo mingi. Dyaka, kuvandaka ti ntalu mosi ya miyibi yina vandaka ti minduki na maboko. Na kutadila zulunalu yango, polise tendulaka kilumbu yai bonso kilumbu ya “kuluta pima.” Kana beto kutala mbote, bampangi ya bantu yina kufwaka ti bayina banzo na bau panzanaka mpi bavwatire na bau botulamaka kudiwaka ya kunyokwama ngolo. Bau kele na mfunu ya nsyamisa ti kivuvu​—ndembikilu.

Na bansi yankaka, kele ti bibuti ketekaka bana na bau na kindumba. Insi mosi ya Azia kisika bandengi kekwendaka kufuluka sambu na “ndenga ya mansoni,” yau ketubilama nde kuna bandumba kele mafuku zole, mingi na kati na bau kele bana ya kusumbamaka to ya kuyibamaka. Keti kele ti bantu ya kuluta kunyokwama kuluta bantu yai ya mawa? Na kutubilaka kinkita yai ya nsoni, zulunalu Time tubaka mambu ya comferanse mosi ya 1991 ya bimvuka ya bankento ya Sudi-esti ya Asia. Kuna yau monisamaka nde kiteso ya “mafuku 30 ya bankento metekamaka na inza ya mvimba kubanda na katikati ya mvu 1970.”

Ya kyeleka, yau kele ve nde bana fwete tekama na kindumba sambu na kumona mpasi. Bamingi kebulamaka to kelalamaka na kingolongolo na bibuti to bampangi na bau. Bana ya mutindu yina lenda vanda na bamputa ya mawi bantangu mingi. Ya kyeleka, bonso bantu ya mawa ya kenyokwama, bau kele na mfunu ya ndembikilu.

Longoki ya Ntama ya Dyambu ya Kunyokwama

Ntotila Salomo yitukaka sambu na yina metala kiteso ya kunyokwama ya bantu. Yandi sonikaka nde: “Mono balukaka na mpila nde mono mona bisalu yonso ya kunyokula yina kele na kusalama na nsi ya ntangu, ye, tala! mansanga ya bayina kele na kunyokwama, kansi bau kele na ndembiki ve; ye ngolo vandaka na lweka ya minyokudi na bau, na mpila nde bau vandaka ti ndembiki ve.”​—⁠Longi 4:​1, NW.

Kana ntotila ya mayele kumonaka bamvula 3000 meluta nde bantu ya kenyokwama vandaka na mfunu ya ndembiki, inki yandi lendaka kutuba bubu yai? Ata mpila yina, Salomo zabaka nde ata muntu mosi ve ya konda kukuka, yandi mosi na kati, lendaka kupesa ndembikilu ya kele mfunu sambu na bantu. Yau lombaka muntu mosi ya kuluta nene sambu na kubuka ngolo ya minyokudi. Keti muntu ya mutindu yina kele?

Na kati ya Biblia, Nkunga 72 ketubila ndembiki ya nene sambu na bantu yonso. Kele tata ya Salomo, Ntotila Davidi, muntu sonikaka nkunga yango. Bangogo na yau ya luyantiku kele nde: “Na yina metala Salomo.” (NW) Na ntembe ve, yau sonamaka na Ntotila Davidi yina vandaka menuna sambu na Muntu yina lendaka kubaka kiti na yandi ya kimfumu. Muntu yai, na kutadila nkunga yango, fwanaka kunata kupema ya ntangu yonso na bantu ya kunyokwama. “[“Na bilumbu na yandi, muntu ya lunungu tamena,” NW], ntoto ta vanda mbote [“na ngemba ya mingi,” NW] tii kuna ngonda kumonika diaka ve. Kimfumu na yandi ta vanda katuka nzadi mosi tii na nzadi ya nkaka . . . tii na nsuka ya ntoto.”​—Nkunga 72:​7, 8.

Yau fwete vanda nde, ntangu Davidi sonikaka bangogo yai, yandi vandaka kuyindula mwana na yandi Salomo. Kansi Salomo bakisaka nde ngolo na yandi vandaka ve ya kufwana na kusadisa bantu na mutindu yau metendulama na nkunga yai. Yandi lendaka kulungisa bangogo ya nkunga yina kaka na kiteso mosi ya fyoti mpi sambu na mambote ya dikanda ya Izraele, kansi sambu na mambote ya ntoto ya mvimba ve. Yau kemonana pwelele nde nkunga yai ya mbikudulu ya kupemama vandaka kutubila muntu mosi ya kuluta Salomo na nene. Muntu yango kuvandaka nani? Yau lendaka kuvanda kaka Yezu Kristu.

Ntangu wanzyo mosi zabisaka lubutuku ya Yezu, yandi tubaka nde: “Mfumu Nzambi ta tula yandi ntotila bonso vandaka nkaka na yandi Davidi.” (Luka 1:32) Kuluta dyaka, Yezu yandi mosi kuditubilaka bonso “muntu mosi me luta Salomo.” (Luka 11:31) Kubanda lufutumuku ya Yezu na kwenda kuvanda na diboko ya kibakala ya Nzambi, yandi kevandaka na zulu, kisika yandi lenda lungisa bangogo ya Nkunga 72. Kuluta dyaka, yandi mezwaka ngolo mpi kiyeka na Nzambi sambu na kubuka vangu ya bantu yina kele minyokudi. (Nkunga 2:​7-9; Daniele 2:44) Yau yina, Yezu kele muntu yina talungisa bangogo ya Nkunga 72.

Ntama Mingi Ve Kunyokwama Kesuka

Mambu yai ketendula inki? Yau ketendula nde ntama mingi ve, kimpwanza na mitindu yonso ya kunyokwama ya bantu tavanda mambu ya kyeleka. Mpasi mpi kunyokwama ya mesalamaka ntete ve yina bantu kemonaka na mvunkama yai ya 20, yitaka kubikulama na Yezu bonso kidimbu yina tasonga “nsuka ya ngidika ya bima yai.” (Matayo 24:​3, NW) Na kati ya mambu yankaka, yandi yitaka kutuba nde: “Bantu ya nsi ya nkaka ta kwisa kunwanisa bantu ya nsi ya nkaka, bantu ya kimfumu ya nkaka ta kwisa kunwanisa bantu ya kimfumu ya nkaka.” (Matayo 24:⁠7) Kidimbu yai ya mbikudulu bandaka ndungisa na yau na ntangu yina mvita ya ntete ya inza kuyantikaka na 1914. Yezu yikaka nde: “Mambu ya mbi [“kufwa nsiku,” NW] ta kwisa mingi; yo yina, kuzolana na kati ya bantu mingi ta yantika kumana.” (Matayo 24:12) Kufwa nsiku ti kukonda zola mebutaka mbandu mosi ya mbi mpi ya kenyokulaka. Yau yina, ntangu fwete vanda mefinama sambu Yezu Kristu kukotila bantu bonso Ntotila ya mpa ya ntoto. (Matayo 24:​32-34) Yau tatendula inki sambu na bantu ya kenyokwama yina kele na lukwikilu na Yezu mpi kekinga yandi bonso Ndembiki ya bantu yina Nzambi meponaka?

Na kuzwa mvutu na ngyufula yai, bika beto tanga bangogo yankaka ya Nkunga 72 yina kelungana na Yezu Kristu: “Yandi ta sadisaka bantu ya mawa yina ke didila yandi ti bantu ya kukonda muntu ya kusadisa bo. Bansukami ti bantu yina ke na ngolo ve, yandi ta wilaka bo mawa; yandi ta sadisaka bantu yina ke na mpasi. Yandi ta gulusaka bo na maboko ya bantu ya nku [“minyokudi,” NW], na yandi luzingu na bo kele mfunu mingi.” (Nkunga 72:​12-14) Na yau, Ntotila yina Nzambi meponaka, Yezu Kristu, tabongisa na mpila nde ata muntu mosi ve kumona mpasi sambu na kunyokwama. Yandi kele na ngolo ya kumanisa mitindu yonso ya mambu ya kukonda lunungu.

Bankaka lenda tuba nde: ‘Yau kele mbote, kansi inki beto lenda tuba sambu na ntangu yai? Inki ndembikilu kele sambu na bayina kele na kumona mpasi bubu yai?’ Na kutuba ya mbote, ndembikilu kele sambu na bayina kenyokwama. Malongi zole ya nsuka na zulunalu yai tamonisa inki mutindu mafuku kele na kuyita kubaka ndembikilu na nzila ya kuyedisa kuwakana mosi ya ngolo ti Nzambi ya kyeleka, Yehowa, mpi ti Mwana na yandi ya zolwa, Yezu Kristu. Ngwisana ya mutindu yina lenda lembika beto na bantangu yai ya mpasi mpi lenda nata muntu na luzingu ya mvula na mvula, luzingu ya kukonda kunyokwama. Yezu tubaka na kisambu mosi na Nzambi nde: “Luzingu ya mvula na mvula kesongidila nde: bau longuka kuzaba nge, Nzambi mosi kaka ya kyeleka, mpi muntu yina ya nge tindaka, Yezu Kristu.”​—Yoane 17:​3, NW.

[Kifwanisu ya kele na lutiti 4, 5]

Na nsi-ntoto ya mpa, ata muntu mosi ve tanyokula muntu ya nkaka