Luzingu na Nge​—Inki Kele Kikuma na Yau?

“Mono vandaka kutambwisa ntima na mono ti mayele . . . tii ya mono lendaka kumona inki ya mbote vandaka sambu na bana ya bantu . . . sambu na ntalu ya bilumbu ya luzingu na bau.”​—LONGI 2:​3, NW.

1, 2. Sambu na inki yau kele mbi ve na kuvanda ti dikebi ya mbote sambu na nge mosi?

NGE kekuditudilaka dikebi, keti buna ve? Yau kele mbote. Yau yina beto kedyaka konso kilumbu, beto kelalaka kana beto melemba, mpi beto kezolaka kuvanda ti banduku mpi bantu ya beto kezolaka. Bantangu yankaka beto kesalaka bansaka, kekwendaka kuyobila, to kesalaka bima yankaka ya kesepedisaka beto, na kumonisaka dikebi ya bukatikati sambu na beto mosi.

² Kuditudila dikebi mutindu yina kewakana ti mambu yina Nzambi pusaka Salomo na kusonika: “Kima ya mbote ya muntu lenda sala kele kudia ti kunwa ti kumona kiese na bima ya yandi zwaka.” Na kutadilaka mambu ya yandi mosi salaka, Salomo yikaka nde: “Mono kwisaka kuzaba nde, ata mambote yai mpi ke katukaka na Nzambi. Nani muntu lenda kudia to kumona kiese [“ya kuluta mono,” NW]?”​—⁠Longi 2:​24, 25.

3. Na inki bangyufula ya mpasi bantu mingi kemonaka mpila ya kupesa mvutu ve?

³ Kansi, nge kezaba nde luzingu kele ve kaka kudya, kunwa, kulala, ye kusala mwa mambu ya mbote. Beto kebelaka, kelembaka nitu, mpi kewaka ntima mpasi. Mpi beto kemonisaka nde ntangu kele ve ya kuyindula ntendula ya luzingu na beto. Keti yau kele mutindu yina ve sambu na nge? Vermont Royster nsoniki ya ntama ya zulunalu The Wall Street Journal, na nima ya kumona nzayilu mpi bingangu mingi ya bantu, sonikaka nde: “Yai kele kima ya kusosa kuzaba. Na kutalaka muntu yandi mosi, bampasi ya yandi fwete nunga, kisika na yandi na luyalanganu yai, beto kezaba mambu mingi ve tuka ntangu luzingu kubandaka. Beto kebikala kaka ti bangyufula na kuzaba beto kele banani mpi sambu na inki beto kele mpi na wapi beto kekwenda.”

4. Sambu na inki konso muntu na kati na beto fwete zola kuvanda ya kukuka na kupesa mvutu na bangyufula yina ketadila beto?

⁴ Inki mutindu nge lenda pesa mvutu na bangyufula yai: Beto kele banani? Sambu na inki beto kele awa? Mpi beto kekwenda na wapi? Na Yuli ya meluta, Mbuta Royster kufwaka. Keti nge keyindula nde na ntangu yina yandi vandaka mezwa bamvutu ya sikisiki? Kima ya mfunu dyaka, keti kele ti nzila ya nge lenda kuzwila yau? Ye inki mutindu yau lenda sadisa nge na kusepela na luzingu ya kyese, ya kele ti ntendula? Bika beto tala.

Nto ya Ntete ya Ntonina

5. Sambu na inki beto fwete tula ntima na Nzambi ntangu beto kesosa ntonina na bangyufula yina ketadila ntendula ya luzingu?

⁵ Kana beto vandaka kusosa kikuma ya luzingu na beto na ngolo na beto mosi, beto zolaka kununga mingi ve to nkutu mpi ve, mutindu yau mesalamaka na babakala ti bankento mingi, ata bayina ya kulonguka mingi ti ngikana. Kansi Ngangi na beto mebikisaka beto ve na ngolo na beto mosi. Yandi mepesaka lusadisu. Kana nge meyindula sambu na yau, keti yandi kele ve Nto ya kyeleka ya ntonina mpi mayele, mutindu yandi kele ve ti “luyantiku to nsuka,” ye yandi kele mpi ti nzayilu yonso ya luyalanganu mpi ya nkenda? (Nkunga 90:​1, 2) Yandi gangaka bantu mpi yandi memonaka mambu yonso ya mebwilaka bantu, na yau yandi kele Muntu yina beto fwete tudila ntima sambu na kubaka ntonina, kansi na bantu ya kukonda kukuka ve, sambu nzayilu ti mboninu na bau kele ya nkufi.​—⁠Nkunga 14:​1-3; Roma 3:​10-12.

6. (a) Inki mutindu Ngangi mepesaka ntonina ya kele na mfunu? (b) Inki mutindu Salomo mekota na dyambu yango?

⁶ Beto fwete kinga ve nde Ngangi kwisa kusonga beto na dikutu ntendula ya luzingu, yandi mepesaka nto mosi ya ntonina​—⁠Ndinga na yandi ya kupemama. (Nkunga 32:8; 111:10) Mukanda ya Longi kele mpenza mfunu na dyambu yai. Nzambi pesaka mpeve na nsoniki na yau, na mpila nde “Salomo vandaka mayele mingi kuluta bantu yonso kuna na ndambu ya este.” (1 Bantotila 3:​6-12; 5:​10-14 [1 Bant. 4:​30-34, NW]) ‘Mayele ya Salomo’ yitukisaka Ntotila-nkento mosi ya kwendaka kutala yandi, na mpila nde yandi tubaka nde mambu ya yandi waka vandaka nkutu ata kikatikati ve mpi nde bayina vandaka widikila mayele na yandi vandaka mpenza bantu ya kyese.a (1 Bantotila 10:​4-8) Beto mpi lenda baka ntonina ti kyese na mayele ya Ngangi na beto pesaka na nzila ya Salomo.

7. (a) Inki Salomo sukisaka na yina metala bisalu mingi na nsi-ntoto? (b) Inki mambu ketendula mfimpa ya masonga ya Salomo?

⁷ Mukanda ya Longi kemonisa mayele ya Nzambi kepesaka, yina kotaka na ntima mpi na butomfu ya Salomo. Salomo fimpaka “mambu yonso [salamaka] na nsi-ntoto,” sambu yandi vandaka ti ntangu, bimvwama, mpi ntonina ya kufimpa yau. Yandi monaka nde mingi na kati na yau vandaka mambu ya “mpamba, [kulanda] mupepe,” yai kele mfimpa ya kupemama ya beto fwete tula na ntu ntangu beto keyindula kikuma ya luzingu na beto. (Longi 1:​13, 14, 16) Salomo vandaka kutuba masonga, makyeleka. Mu mbandu, yindula bangogo na yandi yina kele na Longi 1:​15, 18. Nge kezaba nde na bamvu-nkama ya meluta, bantu memekaka mitindu mingi ya baluyalu, bantangu yankaka bau kemekaka na masonga yonso na kuyidika makambu mpi kubongisa luzingu ya bantu. Keti ata luyalu mosi menungaka na kusungika mambu ya “nioka-nioka” ya ngidika yai ya konda kukuka? Mpi ziku nge memonaka nde kana nzayilu ya muntu kele mingi, yandi kekuma kubakisa mbotembote nde na kaluzingu ya nkufi, mpila kele ve ya kusungika mambu mbotembote. Kubakisa mutindu yina kenataka mpasi ya ntima na bantu mingi, kansi na beto kibenikibeni ve.

8. Inki banzyeta kevandaka kaka tuka ntama?

⁸ Kima yankaka ya kutadila kele banzyeta ya kevutukaka mbala na mbala ya beto kemonaka, bonso kubasika mpi kudinda ya ntangu to muvuma ya mupepe ti masa. Yau vandaka na ntangu ya Moize, Salomo, Napoléon, ti bankaka ya bankaka na beto. Mpi yau kelanda kaka. Mutindu mosi, “mbandu mosi kekwenda, ye mbandu yankaka kekwisa.” (Longi 1:​4-7, NW) Na mboninu ya muntu, mambu mesoba mingi ve. Bantu ya nkulu ti ya ntangu yai kele ti bisalu, bivuvu, mabanza, mpi mambu ya kulungisa ya kufwanana. Ata yau vanda nde na kati ya bantu, muntu bikisaka zina ya lukumu to vandaka ti kitoko mpi ndenda ya kuluta, ntangu yai muntu yina kele na wapi? Mefwaka mpi ziku bau mevilaka yandi. Mboninu yai kele ya mbi ve. Bantu mingi lenda ve nkutu kuzaba dyaka zina ya bankaka ya bankaka na bau to kutuba kisika ya bau butukaka to ya bau zikamaka. Tala kikuma ya Salomo monaka na masonga yonso bisalu mpi bikesa ya muntu kesalaka na luzingu mambu ya mpamba.​—⁠Longi 1:​9-11.

9. Inki mutindu kuzwa ntonina ya kyeleka ya mvwandilu ya bantu lenda sadisa beto?

⁹ Na kisika ya kupesa beto mpasi na ntima, mboninu ya Nzambi sambu na mvwandilu ya kyeleka ya muntu lenda nata mambote, na kupusaka beto na kubuya kupesa mbalu ya mbi na balukanu mpi bisalu yina tafwa mpi tavila sesepi yai. Yau fwete sadisa beto na kufimpa bima ya beto kezwa na luzingu mpi yina ya beto kemeka kusala. Mu mbandu, na kisika ya kuvanda bantu ya kekudipimisaka, beto lenda zwa kyese na kudya mpi kunwa na bukatikati. (Longi 2:24) Mpi, mutindu beto tamona, Salomo kumaka na nsukulu mosi ya mbote mpi ya kivuvu. Na bunkufi, yandi sukisaka nde beto fwete ndima ngolo kibeni ngwisana na beto ti Ngangi na beto yina lenda sadisa beto na kuvanda ti makwisa ya mvula na mvula ya kyese, ya kele ti lukanu. Salomo tubilaka yau mingi: “Nsukulu ya mambu, na nima ya kuwa mambu yonso, kele: Banga Nzambi ya kyeleka mpi lunda bansiku na yandi. Sambu yai kele ntuma yonso ya muntu.”​—⁠Longi 12:​13, NW.

Kikuma na Ntwala ya Bitini ya Luzingu

10. Na inki mutindu Salomo fwanisaka bambisi ti bantu?

¹⁰ Mayele ya Nzambi ya kemonana na Longi lenda sadisa beto dyaka mingi na kutadilaka kikuma ya luzingu na beto. Inki mutindu? Na kumonaka nde Salomo tubilaka na masonga yonso bakyeleka yankaka yina lenda vanda nde beto keyindulaka yau mingi ve. Mosi ketadila kufwanana yina kele na kati ya bantu ti bambisi. Yezu fwanisaka balandi na yandi ti mameme, kansi na kimvuka bantu kezolaka ve bo fwanisa bau ti bambisi. (Yoane 10:​11-16) Kansi, Salomo basisaka mambu ya lenda tulama ntembe ve: “Nzambi kemeka bantu, yandi ke songa bo nde bo me lutaka bambisi ve. Na nsuka, mpasi yo yina mosi ke vingila bantu ti bambisi. Muntu ke fwaka mutindu mosi bonso mbisi. Muntu ti mbisi bo yonso zole kele kiteso mosi, . . . Muntu me lutaka mbisi ve sambu yonso kele ka yo mpamba. . . . Bo yonso zole katukaka na ntoto, bo ta vutuka mpi na ntoto.”​—⁠Longi 3:​18-20.

11. (a) Inki mutindu mbandu mosi ya bitini ya luzingu ya mbisi lenda tendulama? (b) Inki mutindu nge kemona ntendula ya mutindu yina?

¹¹ Yindula mbisi mosi yina nge kezolaka kutala, bonso lape ya mfinda to ya bwala. (Kulonga 14:7; Nkunga 104:18; Bingana 30:26) To yindula kasinzi; bakasinzi kele mitindu kuluta 300 na ntoto ya mvimba. Inki kele bitini ya luzingu na yau? Na nima ya kubutuka, mama na yandi kesansaka yandi na nima ya mwa bamposo. Ntama mingi ve, yandi memena mika mpi lenda basika na nganda ya buyambu. Nge lenda mona yandi kelutaluta mpi kelonguka na kusosa madya. Kansi mbala mingi, yandi kevandaka kesakana, kewa kyese ya kileke. Kana yandi kuyela kiteso ya mvula mosi, yandi kezwaka nkwelani. Na nima, yandi fwete tunga buyambu to kusosa dibulu ya nti sambu na kusansa bana. Kana yandi mezwa mambuma mingi, ngasi, to madya yankaka, dibuta ya kasinzi lenda kuyela mbote mpi kubanda kukumisa nzo na bau nene. Kansi, na nima ya mwa bamvula, mbisi yango kekumaka mbuta mpi kebandaka kukutana ti bisumbula mpi maladi. Na kiteso ya bamvula kumi, yandi kefwaka. Mwa luswaswanu kele sambu na mitindu yankaka ya bakasinzi, kansi na kimvuka yai kele bitini ya luzingu ya kasinzi.

12. (a) Na masonga yonso, sambu na inki bitini ya luzingu ya bantu mingi kele bonso yina ya mbisi? (b) Inki beto lenda yindula mbala ya nima ya beto tamona mbisi mosi yina beto kele na yau na mabanza?

¹² Bantu mingi tatula ve ntembe na bitini ya luzingu yina ya mbisi, mpi bau kezabaka mbote nde luzingu ya kasinzi kele ti kikuma ya kyeleka ve. Ata mpila yina, luzingu ya bantu mingi keswaswana mingi ve ti yina ya kasinzi, keti buna ve? Bau kebutukaka mpi kesansamaka bonso bana. Bau kedyaka, keyelaka, mpi kesakanaka bonso baleke. Ntama mingi ve bau kekumaka bambuta, kesosaka nkwelani, mpi kesosaka kisika ya kuzinga mpi mutindu ya kuzwa madya. Kana bau menunga, bau lenda kuyela mbote mpi kukumisa nzo (buyambu) na bau nene, kisika bau kesansaka bana na bau. Kansi, bamvu-kumi kelutaka nswalunswalu, ye bau kenunaka. Bau lenda kufwa na nima, keba ve mpi na ntwala ya bamvula 70 to 80 ya kufuluka ti “mpasi na mpasi.” (Nkunga 90:​9, 10, 12) Nge lenda yindula bakyeleka yai ya kesimba mabanza na mbala ya nima ya nge tamona kasinzi (to mbisi yankaka yina kele na mabanza na nge).

13. Inki nsuka kemonikaka kyeleka sambu na bambisi ti bantu?

¹³ Tala kikuma ya Salomo fwanisaka luzingu ya bantu ti ya bambisi. Yandi sonikaka nde: “Na konso dyambu, kele ti ntangu ya kutulama, . . . ntangu sambu na kubutuka mpi ntangu sambu na kufwa.” (NW) Dyambu yina ya nsuka, lufwa, kele kiteso mosi sambu na muntu mpi sambu na mbisi, “muntu ke fwaka mutindu mosi bonso mbisi.” Yandi yikaka nde: “Bo yonso zole katukaka na ntoto, bo ta vutuka mpi na ntoto.”​—⁠Longi 3:​1, 2, 19, 20.

14. Inki mutindu bantu yankaka kesosaka kusoba bitini ya luzingu ya kimvuka, kansi mvutu kevandaka inki?

¹⁴ Beto lenda tadila ve mfimpa yai ya masonga bonso mutindu ya kulembisa bantu nitu. Ya kyeleka, bantu mingi kemekaka na kusoba mvwandilu yai, bonso na kusalaka mingi sambu na kubongisa mvwandilu na bau ya kinsuni kuluta yina vandaka ti bibuti na bau. Bau lenda landa ndongolo ya bamvula mingi sambu na kuyidika luzingu ya nkembo, na ntangu bau kemeka kukumisa mbakisa na bau ya luzingu mingi. To bau lenda kudipesa na ngalasisi to na manaka mosi ya madya sambu na kuzwa mavimpi ya mbote mpi luzingu ya mwa nda. Mpi bikesa yai lenda nata mwa mambote. Kansi, nani lenda ndimisama nde bikesa ya mutindu yina tanunga? Ata yau menunga, yau tasala ntangu ikwa?

15. Inki kutesa ya masonga ya luzingu ya bantu mingi kendimamaka?

¹⁵ Salomo yulaka nde: “Mambu ya mpamba . . . kele mingi; ebuna nki mfunu na yo? Nki mutindu muntu lenda zaba mambu ya kuluta mbote na luzingu yai ya nkufi ti ya mpamba, luzingu yai ke luta bonso madidi ya nti ke lutaka? Nki mutindu muntu lenda zaba mambu yina ta bwa na nima kana yandi me fwa?” (Longi 6:​11, 12) Sambu lufwa kesukisaka bikesa ya muntu nswalunswalu, keti kele mpenza ti mambote na kunwanaka sambu na kuzwa bima mingi ya kinsuni to na kulandaka bamvula mingi ya nzo-nkanda kaka sambu na kuvanda na bima mingi? Mpi sambu luzingu kele nkufi, keluta bonso madidi ya nti, bamingi kezabaka nde ntangu kele dyaka ve ya kusoba bikesa sambu na lukanu yankaka ya kimuntu ntangu bau kemonaka nde bau tanunga ve; muntu mpi lenda zaba ve inki mpenza tabwila bana na yandi na “nima kana yandi me fwa.”

Yai Ntangu ya Kusala Zina ya Mbote

16. (a) Inki beto lenda sala ya bambisi lenda sala ve? (b) Inki bakyeleka yankaka lenda vandaka ti bupusi na zulu ya mabanza na beto?

¹⁶ Na luswaswanu ti bambisi, beto bantu kele ti ndenda ya kuyindula, ‘Inki kele ntendula ya kuvanda na mono? Keti yau kele kaka bitini ya metulamaka, ti ntangu ya kubutuka mpi ntangu ya kufwa?’ Na dyambu yai, yibuka kyeleka yai ya kele na bangogo ya Salomo sambu na yina metala muntu ti mbisi: “Bo yonso zole . . . ta vutuka mpi na ntoto.” Keti yau ketendula nde lufwa kesukisaka kuvanda ya muntu? Beto tala, Biblia kemonisa nde bantu kele ve ti moyo ya kefwaka ve yina kelandaka kuzinga na nganda ya nitu. Bantu kele myoyo, mpi moyo yina kesumukaka kefwaka. (Ezekiele 18:​4, 20, NW) Salomo tubaka mbotembote: “Bantu yina ke [zinga] bo ke zaba nde bo ta fwa; kansi bantu ya kufwa kuzaba kima ve. Bo ta zwa kima ve na ntwala, bo ke vila bo kimakulu. Sala ngolo konso kima yina ya nge zola kusala; sambu na nsi ya bafwa kisika ya nge ke kwenda, kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.”​—⁠Longi 9:​5, 10.

17. Inki dyambu Longi 7:​1, 2 fwete tinda beto na kuyindula?

¹⁷ Sambu na kyeleka yai ya muntu lenda tina ve, tadila ntubilu yai: “ ‘Lukumu [“zina,” NW] ya mbote me luta mananasi ya ntalu,’ . . . kilumbu ya [lufwa] kele mbote kuluta kilumbu ya [muntu] butukaka. . . . ‘Kele mbote na kwenda na kisika mafwa kele, kansi kele mbote ve na kwenda kisika bo ke sala fete’ sambu bantu yina ke na moyo fweti zaba konso ntangu nde lufwa ke vingila beto yonso.” (Longi 7:​1, 2) Beto fwete ndima nde “lufwa ke vingila beto yonso.” Muntu mosi ve me nungaka na kunwa nkisi mosi, to kimvuka ya bavitamine, to kulanda manaka mosi ya madya, to kusala konso ngalasisi mpi kubaka luzingu ya kimakulu. Mpi mbala mingi “bo ke vila bo kimakulu” ntama mingi ve na nima ya lufwa na bau. Ebuna sambu na inki zina “ya mbote me luta mananasi ya ntalu, . . . kilumbu ya [lufwa] kele mbote kuluta kilumbu ya [muntu] butukaka”?

18. Sambu na inki beto fwete ndima nde Salomo kwikilaka na lufutumuku?

¹⁸ Bonso beto memona, Salomo vandaka kutuba masonga. Yandi zabaka nde bankaka na yandi Abrahami, Izaki, ti Yakobi vandaka nkatu ntembe ti zina ya mbote na ntwala ya Ngangi na beto. Mutindu Yehowa Nzambi zabanaka mingi ti Abrahami, yandi silaka na kupesa yandi nkuna bonso lusakumunu. (Kuyantika 18:​18, 19; 22:17) Ee, Abrahami vandaka ti zina ya mbote na ntwala ya Yehowa mpi kumaka nduku na yandi. (2 Bansangu 20:7; Yezaya 41:8; Yakobo 2:23) Abrahami zabaka nde bitini ya luzingu na yandi ti ya mwana na yandi vandaka ve lubutuku ti lufwa ya kukonda nsuka. Mambu vandaka kibeni mingi kuluta yina. Bau vandaka ti kivuvu ya kyeleka ya kuzinga dyaka, kele ve sambu bau kele na moyo ya konda kufwa, kansi Nzambi tafutumuna bau. Abrahami ndimaka nde “Nzambi [vandaka] na kiyeka ya kuvutula diaka moyo na Izaki.”​—⁠Baebreo 11:​17-19.

19. Inki ntonina Yobi lenda pesa beto na yina metala ntendula ya Longi 7:⁠1?

¹⁹ Yina kele nsapi sambu na kubakisa mutindu “ ‘[zina] ya mbote me luta mananasi ya ntalu’ . . . kilumbu ya [muntu] butukaka kele mbote kuluta kilumbu ya [lufwa].” Bonso Yobi ya yitaka na ntwala na yandi, Salomo ndimisamaka nde Muntu yina gangaka luzingu ya muntu lenda vutula yau dyaka. Yandi lenda vutula bantu yina mefwaka na luzingu. (Yobi 14:​7-14) Muntu ya kwikama Yobi tubaka nde: “Pana nge [Yehowa ta ]binga mono, ebuna mono [ta] kwisa; mpidina nge [ta]vanda kiese na kumona mono muntu ya nge salaka.” (Yobi 14:15) Yindula na dyambu yai! Sambu na bansadi na yandi ya kwikama ya mefwaka, Ngangi na beto ‘tavanda na kiese ya kumona’ bau. Na kusadila nkudulu ya kimenga ya Yezu Kristu, Ngangi lenda futumuna bantu. (Yoane 3:16; Bisalu 24:15) Yau kele pwelele nde bantu lenda vanda na luswaswanu ti bambisi ya kefwa.

20. (a) Inki ntangu kilumbu ya lufwa kekumaka mbote kuluta kilumbu ya lubutuku? (b) Inki mutindu lufutumuku ya Lazare pusaka bantu mingi?

²⁰ Dyambu yai ketendula nde kilumbu ya lufwa tavanda mbote ya kuluta kilumbu ya lubutuku, kana muntu yonso tavanda mebakaka zina ya mbote na ntwala ya Yehowa, yina lenda futumuna bantu ya kwikama yina kefwaka. Salomo ya Nene, Yezu Kristu, monisaka nzikisa na yau. Mu mbandu, yandi futumunaka muntu ya kwikama Lazare. (Luka 11:31; Yoane 11:​1-44) Mutindu nge lenda yindula, mingi na kati ya bayina monaka Lazare kevutuka na luzingu pusamaka ngolo mpi kutulaka lukwikilu na Mwana ya Nzambi. (Yoane 11:45) Keti nge keyindula nde bau kudiwaka ya kukonda kikuma na luzingu, na kuzabaka ve banani bau vandaka mpi na wapi bau vandaka kukwenda? Ve, kansi bau lendaka kumona nde bau vandaka ve bonso bambisi yina kebutukaka, kuzinga mwa ntangu, mpi kufwa. Lukanu ya luzingu na bau vandaka ya kukangama mbala mosi mpi ngolo ti kuzaba Tata ya Yezu mpi kusala luzolo na Yandi. Ebuna nge? Keti disolo yai mesadisa nge na kumona, to na kumona pwelele, inki mutindu luzingu na nge lenda to fwete vanda ti kikuma ya kyeleka?

21. Inki yankaka beto tazola kufimpa na yina metala kuzwa ntendula ya luzingu na beto?

²¹ Kansi, kuvanda ti kikuma ya kyeleka na luzingu ketendula mambu mingi kuluta kuyindula kaka mambu ya lufwa ti kuzinga dyaka na nima. Yau ketadila mambu ya beto kesalaka na luzingu na beto ya lumbu na lumbu. Salomo monisaka yau mpi pwelele na mukanda ya Longi, mutindu beto tamona yau na dilongi ya melanda.

[Noti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Keyibuka?

◻ Na inki mitindu bambisi ti bantu lenda tesana?

◻ Sambu na inki lufwa kemonisaka mingimingi nde kikesa ti kisalu mingi ya muntu kele mpamba?

◻ Inki mutindu kilumbu ya lufwa lenda vanda mbote kuluta kilumbu ya lubutuku?

◻ Kuvanda na beto ti kikuma ya mbote na luzingu mesimbama na inki ngwisana?

[Bifwanisu ya kele na lutiti 10]

Inki mutindu kikuma ya luzingu na nge keswaswana ngolo ti yina ya bambisi?