Beto Sosa Kuzaba Banani Kele Binati-Nsangu ya Kyeleka

“Mono kele . . . Muntu yina kekumisaka ndinga ya nsadi na yandi kyeleka, mpi Muntu yina kelungisaka mbotembote ndongisila ya binati-nsangu na yandi mosi.”​—YEZAYA 44:25, 26, NW.

1. Inki mutindu Yehowa kemonisaka binati-nsangu ya kyeleka, ye inki mutindu yandi ketungululaka binati-nsangu ya luvunu?

YEHOWA NZAMBI kele Muntu ya Nene yina kemonisaka banani kele binati-nsangu na yandi ya kyeleka. Yandi kemonisaka bau na kulungisaka bansangu yina yandi kepesaka na nzila na bau. Yehowa kele mpi Muntu ya Nene yina ketungululaka binati-nsangu ya luvunu. Inki mutindu yandi ketungululaka bau? Yandi kekangisaka bidimbu na bau ti mambu yina bau kebikulaka yau lungana ve. Na mutindu yai, yandi kesongaka nde bau kekudisolaka bonso bamoni-mambu yina takwisa na ntwala, mpi nde bansangu na bau kekatukaka na ngindu na bau ya luvunu​—ee, na mabanza na bau ya buzoba, ya kinsuni!

2. Inki ntembe kukotaka na kati ya binati-nsangu na ntangu ya Izraele?

² Yezaya ti Ezekiele tubaka nde bau vandaka binati-nsangu ya Yehowa Nzambi. Keti ya kyeleka? Bika beto tala. Yezaya kubikulaka na Yeruzalemi kubanda mfinama na mvu 778 N.T.B. tii mwa ntangu na nima ya mvu 732 N.T.B. Ezekiele vandaka mpika na Babilone na mvu 617 N.T.B. Yandi bikulaka kuna na bampangi na yandi Bayuda. Bambikudi yai zole kutubaka na kikesa yonso nde Yeruzalemi tabungulama. Bambikudi yankaka tubaka nde Nzambi tapesa nzila ve nde yau salama. Banani kudimonisaka binati-nsangu ya kyeleka?

Yehowa Ketungulula Bambikudi ya Luvunu

3, 4. (a) Inki nsangu zole ya kuswaswana kupesamaka na bantu ya Izraele na Babilone, ye inki mutindu Yehowa tungululaka kinati-nsangu mosi ya luvunu? (b) Yehowa tubaka nde inki takumina bambikudi ya luvunu?

³ Ntangu Ezekiele vandaka na Babilone, yandi zwaka mbonameso ya mambu yina vandaka salama na tempelo ya Yeruzalemi. Bantu 25 vandaka na kisika ya kukotila ya kyelo ya esti. Na kati na bau bana ya bantotila vandaka zole; Yazania ti Pelatia. Inki mutindu Yehowa tadilaka bau? Ezekiele 11:​2, 3 kepesa mvutu nde: “[“Mwana ya muntu,” NW], bantu yai bo bantu ke yindula mambu ya mbi ti kupesa bandongisila ya mbi na bwala yai Yeruzalemi. Bo ke tuba nde: ‘Ntangu me lunga ntete ve, beto tunga banzo.’ ” Binati-nsangu ya ngemba yai, bantu ya lulendo, vandaka tuba nde, ‘Yeruzalemi kele na kigonsa ve. Kubika fyoti beto tatunga banzo na kati na yau!’ Ebuna Nzambi songaka Ezekiele na kubikula mambu ya kuswaswana na bambikudi yai ya luvunu. Na mvese 13 ya kapu 11, Ezekiele kesonga beto mambu yina kuminaka bau: “Ntangu mono vandaka kutuba [“kubikula,” NW] mambu yina, Pelatia mwana ya Benaya kufwaka.” Ziku mambu yai kubwaka sambu Pelatia vandaka muntu ya kuluta nene, ya kuluta bupusi mpi nsambidi ya ntetentete ya biteki. Lufwa na yandi ya kintulumukina pesaka nzikisa nde yandi vandaka mbikudi ya luvunu!

⁴ Kufwa ya Yehowa kufwaka Pelatia bangisaka ve bambikudi yankaka ya luvunu na kubika kukusa na zina ya Nzambi. Bakusi yai landaka kisalu na bau ya buzoba ya kubikula mambu ya kuswaswana ti luzolo ya Nzambi. Ebuna Yehowa Nzambi songaka Ezekiele nde: “Baprofete yai bazoba, bo ke na mpasi. Bo ke tuba mambu ya bo mosi ke yindula ti ya bo mosi ke mona na bambona-meso [“kansi bau memona kima ve,” NW].” Bonso Pelatia, bau zolaka kuvanda “dyaka ve” sambu bau vandaka monina Yeruzalemi “mbona-meso ya ngemba, ntangu ngemba vandaka ve.” (NW)​—Ezekiele 13:​3, 15, 16.

5, 6. Ata binati-nsangu ya luvunu vandaka mingi, inki mutindu Yezaya nungisamaka bonso mbikudi ya kyeleka?

⁵ Sambu na Yezaya, nsangu yonso ya ngemba ya Nzambi pesaka yandi sambu na Yeruzalemi lunganaka. Na nsungi ya kisiwu ya mvu 607 N.T.B., bantu ya Babilone fwaka mbanza mpi nataka nsadila ya Bayuda na Babilone bonso bampika. (2 Bansangu 36:​15-21; Ezekiele 22:28; Daniele 9:⁠2) Keti bampasi yai bangisaka bambikudi ya luvunu na konda kukusa bantu ya Nzambi ti mambu ya mpambampamba? Ve, binati-nsangu ya luvunu yai landaka kisalu bau!

⁶ Bonso nde buzoba yai vandaka ya kulunga ve, bantu ya Izraele kuna na kimpika vukanaka mpi ti banganga-ngombo, banganga-nkisi, ti bandwenga ya Babilone ya lulendo. Kansi, Yehowa monisaka binati-nsangu yai yonso ya luvunu nde bau vandaka bazoba sambu bau vandaka kubikula mambu ya kuswaswana ti yina tasalama. Na ntangu ya mbote, yandi monisaka nde Ezekiele vandaka kinati-nsangu na yandi ya kyeleka, mutindu mosi ti Yezaya. Yehowa lungisaka bandinga yonso yina yandi tubaka na nzila na bau, kaka mutindu yandi silaka: “Bandinga ya banganga-ngombo mono ke kumisa yo mpamba, banganga-nkisi mono ke kumisa bo bazoba. Bantu ya mayele mono ke bwisa bo, mayele na bo mono ke kitula yo buzoba. [“Mono kele . . . Muntu yina kekumisaka ndinga ya nsadi na yandi kyeleka, mpi Muntu yina kelungisaka mbotembote ndongisila ya binati-nsangu na yandi mosi,” NW].”​—⁠Yezaya 44:​25, 26.

Bansangu ya Mawa Sambu na Babilone ti Yeruzalemi

7, 8. Inki nsangu ya kupemama Yezaya vandaka na yau sambu na Babilone, mpi bangogo na yandi ketendula inki?

⁷ Yau lombaka nde Yuda ti Yeruzalemi kubikala ya mpamba, ya kukonda bantu, bamvula 70. Kansi Yehowa tubaka na nzila ya Yezaya ti Ezekiele nde mbanza zolaka kutungama dyaka mpi bantu zolaka kuzinga na ntoto yina na ntangu yina kibeni ya yandi yitaka kutubila! Kuyita kutuba yina vandaka kima ya ngituka. Sambu na inki? Sambu Babilone zabanaka mingi na kikalulu na yau ya kukonda kubasisa bantu ya boloko. (Yezaya 14:​4, 15-17) Na yau, nani lendaka kukatula bantu yai na kimpika? Nani lendaka kubwisa Babilone bwala ya ngolo, ti bibaka na yau ya nda mpi ngidika na yau ya lutaninu ya masa? Yehowa Nkwa-ngolo Yonso lendaka! Mpi yandi tubaka nde yandi lendaka: “Mono ke tuba na [“masa ya mudindu (disongidila, masa ya lutaninu ya mbanza),” NW] nde: ‘Kauka, bamasa na nge mono ke yumisa yo!’ Mono ke tuba sambu na ntotila Sirusi nde yandi muntu ta tala bantu na mono bonso muntu ke talaka mameme, yandi ta sala luzolo na mono yonso; yandi ta tuba nde: ‘Bo tunga diaka Yeruzalemi, bo tula diaka bafondasio ya [tempelo].’ ”​—⁠Yezaya 44:​25, 27, 28.

⁸ Yindula fyoti dyambu yina! Nzadi Efrate, bariere ya kyeleka mpi ya nene sambu na bantu, vandaka sambu na Yehowa bonso ditonsi ya masa na zulu ya tiya. Na mbala mosi, yau lombaka nde bariere kukauka! Babilone kubwa. Ata yau vandaka kiteso ya bamvula 150 na ntwala ya lubutuku ya Sirusi, muntu ya Persia, Yehowa sadilaka Yezaya na kutuba na ntwala nde ntotila yai takanga Babilone mpi nde Bayuda takatuka na kimpika. Bau tabaka nzila na kuvutuka sambu na kutungulula Yeruzalemi ti tempelo na yau.

9. Nani Yehowa kubingaka nde nsadi na yandi sambu na kupesa ndola na Babilone?

⁹ Beto kemona mbikudulu yai na Yezaya 45:​1-3 (NW): “Yehowa metuba mpila yai na mupakulami na yandi, na Sirusi, yina ya mono mesimba diboko na yandi ya kibakala, sambu na kuyala mabuta na ntwala na yandi, . . . sambu na kukangula na ntwala na yandi kyelo ya bipesi zole, na mpila nde ata byelo tavanda ve ya kukangama: ‘Na ntwala na nge mono mosi takwenda, mpi bangumba ya ntoto mono tatandula yau. Mono tazengazenga byelo ya kwivre, mpi bibende ya byelo mono tabukabuka yau. Ebuna mono tapesa nge bimvwama na mudidi ti bimvwama yina mebumbanaka na kinsweki sambu nge zaba nde mono kele Yehowa, Muntu ya kebinga nge na zina na nge.’ ”

10. Inki mutindu Sirusi vandaka “mupakulami,” ye inki mutindu Yehowa vandaka kutubila yandi bamvula kuluta nkama na ntwala ya lubutuku na yandi?

¹⁰ Simba nde Yehowa ketubila Sirusi bonso nde yandi kele dezia na kuzinga. Dyambu yai kewakana ti kutuba ya Polo yai nde Yehowa “kebingaka bima yina kele ve bonso nde yau kele.” (Roma 4:​17, NW) Mpi Nzambi kebinga Sirusi nde “mupakulami na yandi.” Sambu na inki? Na kutuba ya mbote, nganga-nzambi ya nene ya Yehowa mosi ve tyamunaka mafuta ya santu na zulu ya ntu ya Sirusi sambu na kupakula yandi. Ya kyeleka, kansi yai kele kupakulama ya mbikudulu. Yau kemonisa kukota na kisalu mosi ya mfunu. Yau yina, Nzambi lendaka kubinga kuyita kuponama ya Sirusi yai nde kupakulama.​—⁠Fwanisa ti 1 Bantotila 19:​15-17; 2 Bantotila 8:⁠13.

Nzambi Kelungisaka Ndinga ya Binati-Nsangu na Yandi

11. Sambu na inki bantu ya Babilone vandaka kumona nde bau vandaka na lutaninu?

¹¹ Na ntangu Sirusi kwendaka kunwanisa Babilone, bantu na yau kudimonaka ya kuguluka mpi na lutaninu. Mbanza na bau vandaka ya kuzyungama ti dibulu ya nda mpi ya nene, dibulu ya Nzadi Efrate. Kisika nzadi vandaka kuluta na kati ya mbanza, zelo vandaka mingi na lweka ya esti ya masa. Sambu na kukabula yau ti mbanza, Nabukodonozore tungaka yina ya yandi bingaka “kibaka ya nene, bonso ngumba, yina lenda kukatulama ve . . . Ntu na yau [yandi] matisaka yau na nda ya ngumba.”a Kibaka yai vandaka ti byelo ya nene ya kwivre. Sambu na kukota na yau, yau vandaka lomba nde muntu kumata mwa ngumba kubanda na lweka ya masa. Mpila ya kuyituka kele ve nde bantu ya boloko ya Babilone vandaka kutula ve kivuvu ya kubaka kimpwanza!

12, 13. Inki mutindu bangogo ya Yehowa yina yandi tubaka na nzila ya mbikudi na yandi Yezaya lunganaka ntangu Babilone bwaka na maboko ya Sirusi?

¹² Kansi Bayuda yina vandaka na kimpika mpi tulaka lukwikilu na Yehowa vandaka ti kivuvu ya kyese! Na nzila ya bambikudi na yandi, Nzambi silaka na kukatula bau na kimpika. Inki mutindu Nzambi lungisaka lusilu na yandi? Sirusi tumaka minkangu na yandi na kusoba nzila ya Nzadi Efrate na kisika mosi ya ntama na nordi ya Babylone. Na yau, masa ya vandaka lutaninu ya nene ya mbanza kaukaka mpenza. Na mpimpa yina ya mukidi kubalukaka, basadi-fete ya kulauka na kati ya Babilone yambulaka byelo ya bipesi zole yina vandaka na lweka ya nzadi Efrate ya kukangula. Yehowa bukaka ve byelo ya kwivre bitinibitini na sansa ya kyeleka; yandi zengaka mpi ve bibende yina vandaka kukanga yau. Kansi, kidiba yina yandi bwisaka bau na kubikisa yau ya kukonda kukanga mpi ya kukonda bibende vandaka na malanda ya mutindu mosi. Bibaka ya Babilone vandaka ve ti mfunu. Yau lombaka ve nde bibuka ya Sirusi kumata bibaka yango sambu na kukota na kati. Yehowa kwendaka na ntwala ya Sirusi, na kukatulaka “bangumba ya ntoto,” ee, balukakilu yonso. Yezaya kumonikaka nde yandi vandaka kinati-nsangu ya kyeleka ya Nzambi.

¹³ Ntangu Sirusi bakaka mbanza yonso imene, bimvwama na yau yonso kubwaka na maboko na yandi, kumosi ti yina ya kubumbana na mudidi, na banzo ya kinsweki. Sambu na inki Yehowa Nzambi salaka yonso yai sambu na Sirusi? Sambu yandi kuzaba nde Yehowa, ‘Muntu ya kebinga yandi na zina na yandi,’ kele Nzambi ya bambikudulu ya kyeleka mpi Nkwa Kimfumu ya luyalanganu. Yandi zolaka kuzaba nde Nzambi yidikaka nde yandi baka kiyeka sambu na kukatula bantu na Yandi, Izraele, na kimpika.

14, 15. Inki mutindu beto kezaba nde lukumu ya kununga yina Sirusi nungaka Babilone vandaka ya Yehowa?

¹⁴ Widikila mambu ya Yehowa songaka Sirusi: “Kana mono me binga nge na zina na nge, kana mono me pesa nge lukumu ata nge vandaka kuzaba mono ve, yo kele sambu nge kusadisa bantu na mono ya mono me solaka, bantu ya Israele, dikanda ya muntu na mono, Yakobi. ‘Mono muntu kele Mfumu Nzambi, muntu ya nkaka ve! Nzambi ya nkaka kele ve, kaka mono! Mono muntu me pesa nge kimfumu ata nge vandaka kuzaba mono ve, na mpila nde bantu yonso ya nsi-ntoto, katuka ndambu ya este tii na ndambu ya weste, bo kuzaba nde Nzambi ya nkaka kele ve, kaka mono; mono muntu kele Mfumu Nzambi, muntu ya nkaka ve. Mono muntu ke salaka mwini ti mpimpa, [mutindu mosi] mono muntu [“kepesaka ngemba (disongidila sambu na bantu na yandi ya menatamaka na kimpika),” NW]; ti bampasi [na Babilone]; Mono Mfumu Nzambi muntu ke salaka mambu yina yonso.’ ”​—⁠Yezaya 45:​4-7.

¹⁵ Lukumu ya kununga yina Sirusi nungaka Babilone fwanaka kuvanda ya Yehowa, sambu Yandi muntu pesaka yandi ngolo sambu na kulungisa luzolo na Yandi kontre mbanza ya mbi yina mpi kukatula bantu na Yandi yina vandaka na kimpika. Na kusalaka mambu yai, Nzambi bingaka mazulu na yandi sambu na kunokisa bupusi to ngolo ya lunungu. Yandi bingaka ntoto na yandi na kukanguka mpi na kubasisa mambu ya lunungu ti ya luguluku sambu na bantu na yandi yina vandaka na kimpika. Mpi zulu ti ntoto na yandi ya kifwani pesaka mvutu na ntuma yai. (Yezaya 45:⁠8) Bamvula kuluta nkama mosi na nima ya lufwa na yandi, Yezaya monikaka kinati-nsangu ya kyeleka ya Yehowa!

Nsangu ya Mbote ya Kinati-Nsangu Sambu na Sioni!

16. Inki nsangu ya mbote lendaka kusamunama na mbanza Yeruzalemi ya kupanzanaka ntangu Babilone kubelaka bitumba?

¹⁶ Kansi mambu kele mingi. Yezaya 52:7 ketubila nsangu ya mbote sambu na Yeruzalemi nde: “Kiese mingi na kumona [“makulu ya,” NW] muntu kuna na bangumba ke kwisa ti nsangu ya mbote; yandi ke kwisa kunata nsangu ya ngemba, nsangu ya kuguluka ya bantu; yandi ke kwisa kuzabisa bantu ya bwala Sioni nde: ‘Tala, Nzambi na beno [mekuma] mfumu!’ ” Yindula inki mutindu kyese zolaka kuvanda na kumona kinati-nsangu mekatuka na ngumba mpi kepusana na Yeruzalemi! Yandi fwete vanda ti nsangu. Inki nsangu? Yau kele nsangu ya kyese sambu na Sioni. Nsangu ya ngemba, ee, nsangu ya bumbote ya Nzambi. Bau fwete tunga dyaka Yeruzalemi ti tempelo na yau! Ebuna, kinati-nsangu kusamuna na tiya yonso nde: “Nzambi na beno [mekuma] mfumu!”

17, 18. Inki mutindu kubedisa ya Sirusi bedisaka Babilone na bitumba simbaka zina ya Yehowa?

¹⁷ Ntangu Yehowa pesaka nzila na bantu ya Babilone na kubwisa kiti na yandi ya kimfumu, kiti ya kifwani, kisika bantotila ya kikanda ya Davidi vandaka kufonga, yau lendaka kumonana bonso nde Yandi vandaka dyaka Ntotila ve. Yau monanaka bonso na kisika na yandi Marduku, nzambi ya ntete ya bantu ya Babilone, kumaka ntotila. Kansi, ntangu Nzambi ya Sioni bwisaka Babilone, yandi monisaka dyaka kimfumu na yandi ya inza ya mvimba​—⁠nde yandi vandaka Mfunu ya kuluta nene. Mpi sambu na kumonisa dyambu yai pwelele, yau lombamaka nde Yeruzalemi, “bwala ya Mfumu ya nene,” kutungama dyaka, kumosi ti tempelo na yau. (Matayo 5:35) Ebuna, sambu na kinati-nsangu ya kunataka nsangu ya mbote ya mutindu yina, ata makulu na yandi vandaka ya kufuluka na putulu, mvindu mpi ya kulwalalwala, na meso ya bayina zolaka Sioni ti Nzambi na yau, yau vandaka monana kibeni kitoko!

¹⁸ Na mutindu mosi ya mbikudulu, kubwa ya Babilone vandaka kutendula nde Kimfumu ya Nzambi kutulamaka mpi nsangu ya mbote vandaka ti nsamuni ya dyambu yina. Dyaka, nsangu yai ya ntama, yina yitaka kutubama na nzila ya Yezaya vandaka kifwani ya kinati-nsangu ya bansangu ya mbote ya kuluta nene​—⁠ya kuluta nene sambu na mambu na yau ya nene mpi ntu-dyambu na yau: Kimfumu. Yika mpi mambu yonso yina yau tanatila bantu ya lukwikilu.

19. Inki nsangu Yehowa pesaka sambu na ntoto ya Izraele na nzila ya Ezekiele?

¹⁹ Ezekiele mpi bakaka bambikudulu ya tiyatiya ya kutunga dyaka. Yandi bikulaka nde: “[“Tala mambu ya Yehowa Nkwa Kimfumu metuba,” NW]. Mono ta pesa beno nzila beno zinga na babwala na beno ti kutunga yo diaka. Konso muntu ta kuta masolo ya ntoto yai kuvandaka mfinda, kansi yo me kuma bonso kilanga ya Edeni.”​—⁠Ezekiele 36:​33, 35.

20. Inki nsyamisa ya mbote Yezaya pesaka Yeruzalemi na mbikudulu?

²⁰ Na kimpika na Babilone, bantu ya Nzambi vandaka kudila Sioni. (Nkunga 137:⁠1) Ntangu yai, bau lendaka kusepela. Yezaya syamisaka nde: “Mayumbu ya Yeruzalemi, beno tula milolo ya kiese! Mfumu Nzambi ke katula bantu na yandi mawa, yandi ke gulusa bwala na yandi! Mfumu Nzambi me [“katula lele ya diboko na yandi ya santu,” NW] na meso ya bantu yonso ya nsi-ntoto, bo yonso ta mona nde yandi ke gulusa bantu na yandi.”​—Yezaya 52:​9, 10.

21. Inki mutindu bangogo ya Yezaya 52:​9, 10 lunganaka na nima ya kubwa ya Babilone?

²¹ Ee, bantu ya Yehowa kusolaka vandaka ti kikuma ya nene ya kuvanda na kyese. Yau lombaka ntangu yai nde bau kuvanda dyaka na bisika yai ya bikalaka mayumbu, na kukitulaka yau bonso masamba ya Edeni. Yehowa ‘katulaka lele ya diboko na yandi ya santu’ sambu na bau. Yandi konikaka diboko ya simisi na yandi, na mutindu ya kutuba, sambu na kusala kisalu ya kunata bau na ntoto na bau ya kisina, ntoto na bau ya zola. Yai vandaka ve kima ya fyoti, ya kubumbana. Ve, bantu yonso yina vandaka kuzinga na ntangu yina monaka ‘diboko ya Nzambi ya kukonda lele’ kesala na ngolo yonso sambu na bantu, sambu na kunata luguluku ya kikanda mosi na ngituka yonso. Bantu ya makanda bakaka nzikisa ya ngolo nde Yezaya ti Ezekiele vandaka binati-nsangu ya kyeleka ya Yehowa. Muntu mosi ve lendaka ketikisa nde Nzambi ya Sioni vandaka Nzambi mosi kaka ya kezinga mpi ya kyeleka na ntoto ya mvimba. Na Yezaya 35:​2, beto ketanga nde: “Bantu yonso ta mona lukumu ya Mfumu Nzambi, bo ta mona nene ya Nzambi na beto.” Bayina kundimaka nzikisa yai ya Kinzambi ya Yehowa vutukaka sambu na kusambila yandi.

22. (a) Inki dyambu beto lenda vutudila matondo bubu yai? (b) Sambu na inki ntetentete beto fwete vutula matondo mingi nde Yehowa ketungululaka binati-nsangu ya luvunu?

²² Beto fwete vanda ti matondo mingi mpenza sambu Yehowa kemonisaka banani kele binati-nsangu na yandi ya kyeleka! Ya kyeleka, yandi kele “Muntu yina kekumisaka ndinga ya nsadi na yandi kyeleka, mpi Muntu yina kelungisaka mbotembote ndongisila ya binati-nsangu na yandi mosi.” (Yezaya 44:​26, NW) Bambikudulu ya kutunga dyaka yina yandi pesaka Yezaya ti Ezekiele kekembisa zola na yandi ya nene, bumbote na yandi yina beto mefwana ve na kubaka, mpi mawa na yandi sambu na bansadi na yandi. Ya kyeleka, Yehowa mefwana na kubaka lukembilu na beto sambu na dyambu yai! Mpi mingimingi bubu yai, beto fwete vutula matondo mingi sambu yandi ketungululaka binati-nsangu ya luvunu. Yau kele mutindu yina sambu bau kele mingi bubu yai na zulu ya ntoto. Bansangu na bau ya nenenene ketubilaka ve balukanu ya Yehowa ya yandi mesamunaka. Dilongi ya melanda tasadisa beto na kuzaba banani kele binati-nsangu yina ya luvunu.

[Noti na nsi ya lutiti]

Keti Nge Lenda Tendula?

◻ Inki mutindu Yehowa kemonisaka banani kele binati-nsangu na yandi ya kyeleka?

◻ Na nzila ya Yezaya, nani Yehowa kubingaka nde nsadi na yandi sambu na kubedisa Babilone?

◻ Inki mutindu bambikudulu ya Yezaya yina vandaka kutendula kubwa ya Babilone kulunganaka?

◻ Inki malanda ya mbote kubwa ya Babilone kuvandaka na yau na zulu ya zina ya Yehowa?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 17]

Makanda ya bilumbu ya Ezekiele vandaka kumona bonso muntu lenda bwisa ve Babilone