Keti Nge Kele ti Lukwikilu ya Ngolo na Lufutumuku?
“Mono kele lufutumuku ti luzingu. Muntu yina ketula lukwikilu na mono, ata yandi kufwa, yandi tavutuka na luzingu.”—YOANE 11:25, NW.
1, 2. Sambu na inki nsambidi ya Yehowa fwete tula ntima na lufutumuku?
KETI kivuvu na nge na lufutumuku kele ngolo? Keti yau kekatulaka nge boma ya lufwa mpi kepesaka nge kikesa kana muntu ya nge kezolaka mingi mefwa? (Matayo 10:28; 1 Tesalonika 4:13) Keti nge kele bonso bansadi ya ntama ya Nzambi yina kangaka ntima na bafimbu, maseka, mpasi, ti boloko sambu bau vandaka ti lukwikilu ya ngolo na lufutumuku?—Baebreo 11:35-38.
2 Ee, nsambidi ya kyeleka ya Yehowa lenda vanda ve na ntima zole na yina metala lufutumuku, ye yau fwete monana na mutindu na yandi ya kuzinga nde yandi ketulaka ntima na lufutumuku. Yau kele mbote mpenza na kuyindula nde kana ntangu ya Nzambi tulaka melunga, nzadi, lufwa, ti Hadesi tavutula bafwa yina kele na kati na yau, ebuna bafutumuki yai tavanda na kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na paladisu ya ntoto.—Kusonga 20:13; 21:4, 5.
Ketiketi Sambu na Luzingu ya Makwisa
3, 4. Inki bantu yankaka kekwikilaka tii bubu na yina metala luzingu na nima ya lufwa?
3 Banda ntama, Kikristu kelongaka nde luzingu kele na nima ya lufwa. Zulunalu mosi ya Katolika (U.S. Catholic) kutubaka nde: “Tuka ntama, Bakristu kesalaka ngolo na kukatula basusi ti bampasi ya luzingu yai na kupesaka kivuvu ya luzingu yankaka, luzingu ya ngemba ti kyese, ya kulunga mpi ya mbote.” Ata na bansi mingi ya Kikristu bantu kezolaka dyaka ve kuwa mambu ya Nzambi na makutu na bau, bamingi kele kaka na ngindu nde kima mosi kevandaka na nima ya lufwa. Kansi, mambu kele mingi ya bau kebakisaka ve.
4 Disolo mosi na zulunalu Time tubaka nde: “Bantu kefula kaka na kundima [nde luzingu kele na nima ya lufwa]: kansi bau kezaba ve mpenza-mpenza, yau tavanda inki mutindu, mpi bau kewa yau dyaka mingi ve na minoko ya bapastere na bau.” Sambu na inki bamfumu ya mabundu ketubila dyaka ve luzingu ya nima ya lufwa bonso na ntangu ya ntama? Jeffrey Burton Russell, ntendudi ya mambu ya lusambu ketuba nde: “Mono kemona nde [bamfumu ya mabundu] kefika yau sambu kana ve, bau takangula nzila ya dyambu mosi ya bantu ketudilaka ntembe.”
5. Inki bamingi ketubaka bubu yai sambu na bilungi ya tiya?
5 Mabundu mingi kelongaka nde, na nima ya lufwa, bantu kekwendaka kuzinga na zulu to na bilungi ya tiya. Ebuna, kana bamfumu ya mabundu kekuka dyaka ve kutubila luzingu ya zulu, bau kekuka kibeni ve kutubila dyaka luzingu ya bilungi. Zulunalu mosi tubaka nde: “Bilumbu yai, ata mabundu yina kekwikilaka nde bantu tabaka ndola ya mvula na mvula na bilungi ya tiya . . . mebanda kutina ngindu yango fyotifyoti.” Na kutuba ya mbote, bateolozie mingi kekwikila dyaka ve nde bilungi kele dibulu ya kyeleka ya kunyokula bantu, mutindu bau vandaka yindula na Moyen-Âge. Kansi, bau mekuma kulonga bilungi mosi ya “kemonisa mawa.” Balongi mingi ya bubu yai ketubaka nde, bansumuki yina kele na bilungi kewaka ve mpasi na nitu, mpasi na bau kele kukabwana “ya kimpeve ya bau mekabwanaka ti Nzambi.”
6. Inki mutindu bamingi kemonaka nde lukwikilu na bau kele mbote ve ntangu mpasi kebwilaka bau?
6 Ata dibundu melembika dilongi mutindu yai sambu na kutinisa ve bantu ya ntangu yai ya kedasukaka mpambampamba, bansambidi mingi ya masonga kezolaka kuzaba inki bau fwete kwikila. Yau yina, ntangu bau kekutanaka ti lufwa, bau kelutaka kumonisa nde bau kevandaka ve ti lukwikilu. Ngindu na bau kevandaka mutindu mosi ti yina ya nkento mosi ya kufwilaka bantu mingi ya dibuta na kisumbula. Ntangu bo yulaka yandi kana lukwikilu na yandi pesaka yandi kikesa, yandi vutulaka na ntima zole nde, “mbala yankaka.” Ata yandi lendaka kutuba na ntima mosi nde lukwikilu na yandi sadisaka yandi, inki ya mbote yandi lendaka kuzwa na lukwikilu mosi ya mekatuka na malongi ya luvunu? Yai kele dyambu mosi ya mfunu sambu, na masonga yonso, malongi ya mabundu mingi kelongaka sambu na luzingu na nima ya lufwa kele ya kuswaswana mpenza ti malongi ya Biblia.
Ngindu ya Kikristu Sambu na Luzingu ya Nima Lufwa
7. (a) Inki mabundu mingi kekwikilaka mutindu mosi? (b) Inki mutindu teolozie mosi tendulaka dilongi ya ketuba nde moyo kefwaka ve?
7 Ata mabundu ya Kikristu kele ya kuswaswana, yau yonso kendimaka nde bantu kele ti moyo ya kefwaka ve, yina kelandaka kuzinga kana nitu mefwa. Bamingi kendimaka nde kana muntu mefwa, moyo na yandi lenda kwenda na zulu. Bankaka kebangaka nde moyo na bau lenda kwenda na bilungi ya tiya to na kombelo. Kansi, ngindu ya moyo ya kefwaka ve kele na kisika ya ntete na mboninu na bau ya luzingu ya makwisa. Teolozie yai, Oscar Cullmann, tendulaka dyambu yai na mukanda Immortality and Resurrection (Kukonda Kufwa ti Lufutumuku). Yandi sonikaka nde: “Kana beto yula Mukristu mosi na nzila bubu yai . . . nde inki Kangu Dimpa ketuba na yina metala mambu ya kekuminaka muntu na nima ya lufwa, mingimingi beto tazwa mvutu nde: ‘Yau kelongaka nde moyo kefwaka ve.’ ” Kansi, Cullmann yikaka nde: “Ngindu yai ya memwanganaka bisika yonso kele na kati ya bifu ya nene ya mekotaka na malongi ya Bukristu.” Ntangu Cullmann tubaka dyambu yai mbala ya ntete, bantu kudasukaka. Kansi, yandi tubaka masonga.
8. Inki kivuvu Yehowa kupesaka na bakala ti nkento ya ntete?
8 Yehowa Nzambi salaka ve bantu nde kana bau mefwa, bau kwenda na zulu. Yandi salaka mpi ve bantu na ngindu nde bau fwete fwa. Yandi salaka Adami ti Eva bantu ya kukuka mpi yandi pesaka bau dibaku ya kufulusa bantu ya mbote na zulu ya ntoto. (Kuyantika 1:28; Kulonga 32:4) Nzambi songaka bibuti na beto ya ntete nde, lufwa takumina bau kaka kana bau mekolama na yandi. (Kuyantika 2:17) Kana bau kolamaka ve na Tata na bau ya zulu, bau zolaka zinga kimakulu na zulu ya ntoto.
9. (a) Na kutuba ya kyeleka kibeni moyo kele inki? (b) Moyo kekumaka inki kana yau mefwa?
9 Kansi, mawa mingi, Adami ti Eva lemfukaka ve na Nzambi. (Kuyantika 3:6, 7) Polo ketendula mpasi ya bau natilaka bantu: “Masumu me kotaka na nsi-ntoto sambu na mbi ya muntu mosi yai Adami, ebuna masumu me kwisaka kunata lufwa. Yo yina, bantu yonso ke fwaka sambu bo yonso ke salaka masumu.” (Roma 5:12) Adami ti Eva zingaka dyaka ve mvula na mvula na zulu ya ntoto, bau fwaka. Inki kusalamaka na ntangu yina? Keti bau vandaka na moyo ya kefwaka ve, yina Nzambi lendaka kutinda na bilungi ya tiya sambu na masumu na bau? Ve, Biblia ketuba nde na kisina, ntangu Nzambi salaka yandi, Adami “kumaka moyo ya kezinga.” (Kuyantika 2:7, NW) Nzambi pesaka ve muntu moyo; kansi muntu kumaka moyo, to muntu ya kezinga. (1 Korinto 15:45) Na masonga yonso, Adami mpamba ve muntu vandaka “moyo ya kezinga” kansi, Kiebreo, ndinga ya bo sonikaka mukanda ya Kuyantika, kemonisa nde bambisi mpi vandaka “myoyo ya kezinga”! (Kuyantika 1:24, NW) Ntangu Adami ti Eva kufwaka, bau kumaka myoyo ya kufwa. Na nima bilumbu, mambu yai ya Yehowa songaka Abrahami kulunganaka: “Na kubaka madia nge ta basikaka mutoki tii kuna nge ta vutuka na ntoto yina ya mono salaka nge. Sambu nge kele ntoto, nge ta vutuka mpi na ntoto.”—Kuyantika 3:19.
10, 11. Inki mukanda mosi ya Katolika ketuba sambu na dilongi ya moyo ya kele na Biblia, ye inki mutindu yau kefwanana ti mambu ya Biblia ketuba?
10 Mukanda ya Katolika mosi (New Catholic Encyclopedia) kendima mambu yai pwelele. Na nsi ya ntu-dyambu “Moyo (na Biblia),” yau ketuba nde: “KD [“Kangu Dinkulu,” to Masonuku ya Kiebreo] kekabisa ve nitu ti moyo na ndambu zole.” Yau keyika nde na Biblia, ngogo “moyo” “kesongaka ve kima mosi ya kukabwana ti nitu to muntu yandi mosi.” Na kutuba ya mbote, moyo keluta “kutendula mumvimba yonso ya mbisi to ya muntu.” Mambu yai ya masonga kepesa kyese, kansi beto fwete kudiyula kana sambu na inki bantu ya mabundu kezabaka ve mambu ya kyeleka yai.
11 Bantu ya mabundu zolaka vanda ve na basusi ti boma ya mingi kana bau zabaka kyeleka yai ya Biblia, ya kukonda mpasi: “Moyo yina kesala masumu,” yau tanyokwama ve na bilungi ya tiya, kansi “yau tafwa.” (Ezekiele 18:4, NW) Mambu yai meswaswana mpenza ti malongi ya Kikristu kelongaka, kansi yau kewakana mbotembote ti mambu ya Salomo, muntu ya mayele, tubaka na ngolo ya mpeve ya Nzambi nde: “Bantu yina ke na moyo [bayina kezinga], bo ke zaba nde bo ta fwa; kansi bantu ya kufwa kuzaba kima ve. Bo ta zwa kima ve [na luzingu yai], bo ke vila bo kimakulu. Sala ngolo konso kima yina ya nge zola kusala; sambu na nsi ya bafwa [“Sheole,” NW (mazyamu ya bantu yonso)] kisika ya nge ke kwenda, kisalu kele ve, ngindu kele ve, mayele mpi kele ve.”—Longi 9:5, 10.
12. Na wapi Kikristu bakaka dilongi na bau ya kutuba nde moyo kefwaka ve?
12 Sambu na inki Kikristu kelongaka kima mosi ya kuswaswana ti Biblia? Na mukanda ya Bakatolika mosi (New Catholic Encyclopedia), disolo yai, “Moyo, Muntu, Kukonda Kufwa na Yau,” ketuba nde, ngindu yai ya kutuba nde moyo kefwaka ve, Bambuta ya ntete ya Dibundu bakaka yau ve na Biblia, kansi bau bakaka yau na munoko ya “bapoete, bafilozofe, ti na malongi ya Bagreki na kimvuka . . . Na nima, bantu ya mayele ya dibundu monaka nde yau vandaka mbote nde bau sadila bangindu ya Platon to Aristote.” Mukanda yango ketuba nde “bangindu ya Platon ti ya bilandi na yandi”—bonso ngindu ya kutuba nde moyo kefwaka ve—kotaka nsukansuka “na kati ya malongi ya nene ya Bakristu.”
13, 14. Sambu na inki yau lenda salama ve nde Mukristu kusosa malongi na bafilozofe ya mimpani ya Bagreki?
13 Keti bantu kibeni ya ketubaka nde bau kele Bakristu lenda kwenda kusosa kivuvu ya kuluta mfunu bonso luzingu na nima ya lufwa, na munoko ya bafilozofe ya mimpani? Yau lenda salama ve. Ntangu Polo sonikilaka Bakristu yina vandaka na Korinto, na Grese, yandi tubaka nde: “Mambu yina ya bantu ke monaka nde yo kele mambu ya mayele, Nzambi ke monaka yo mambu ya buzoba. Sambu bo sonikaka na Mukanda ya Nzambi nde: ‘Nzambi ke kangaka bantu ya mayele na mayele na bo.’ Bo sonikaka mpi nde: ‘Mfumu Nzambi zaba nde mabanza ya bantu ya mayele yo kele mfunu ve.’ ” (1 Korinto 3:19, 20) Bagreki ya ntama vandaka bansambidi ya biteki. Inki mutindu bau lendaka kulonga kyeleka? Polo yulaka bantu ya Korinto nde: “Nki mutindu Nzo-Nzambi lenda vukana ti biteki ya bamimpani? Sambu beto kele nzo ya Nzambi ya moyo, mutindu Nzambi [yandi] mosi tubaka nde: ‘Mono ta zingaka ti bo, mono ta tambulaka ti bo, mono ta vanda Nzambi na bo ebuna bo ta vanda bantu na mono.’ ”—2 Korinto 6:16.
14 Nzambi songaka bakyeleka ya santu na nzila ya kikanda ya Izraele. (Roma 3:1, 2) Na nima ya mvu 33 T.B., yandi songaka yau na nzila ya dibundu ya Bukristu. Polo tubaka mutindu yai sambu na Bakristu ya ntete: “Nzambi zabisaka beto mayele na yandi na lusadisu ya Mpeve-Santu.” (1 Korinto 2:10; tala mpi Kusonga 1:1, 2.) Dilongi ya Kikristu kelongaka nde moyo kefwaka ve katukaka na filozofi ya Bagreki. Nzambi muntu zabisaka yau ve na nzila ya Izraele to ya dibundu ya Bakristu ya kupakulama ya mvu-nkama ya ntete.
Kivuvu ya Kyeleka Sambu na Bafwa
15. Inki kivuvu ya kyeleka ya bafwa Yezu monisaka?
15 Kana moyo kefwaka, inki kivuvu ya kyeleka kele sambu na bafwa? Kivuvu ya kyeleka kele lufutumuku, dilongi ya nene na kati ya Biblia, mpi lusilu ya kitoko mpenza ya Nzambi mepesaka. Yezu longaka kivuvu yai ntangu yandi songaka nduku na yandi Marta nde: “Mono kele lufutumuku ti luzingu. Muntu yina ketula lukwikilu na mono, ata yandi kufwa, yandi tavutuka na luzingu.” (Yoane 11:25, NW) Kukwikila na Yezu disongidila kukwikila lufutumuku ye kubuya dilongi ya ketuba nde moyo kefwaka ve.
16. Sambu na inki yau kele mbote na kukwikila lufutumuku?
16 Yezu tubilaka lufutumuku na ntwala, ntangu yandi tubaka na Bayuda nde: “Beno yituka ve sambu na mambu yina; na ntangu ke kwisa, bantu yonso yina me fwaka kele na maziamu, bo ta wa ndinga na yandi; ebuna bo ta basika na maziamu na bo.” (Yoane 5:28, 29) Mambu ya Yezu ketuba awa kewakana ve ata fyoti ti dilongi yina ketuba nde moyo kebikalaka na luzingu kana nitu mefwa mpi yau kekwendaka na zulu. Bantu kele na maziamu, bamingi mesalaka bankama to mafunda ya bamvula, ebuna bau “ta basika” na makwisa. Disongidila, myoyo ya mefwaka tavutuka dyaka na luzingu. Keti yau lenda salama ve? Na Nzambi “yina ke tedimisaka bantu na lufwa, ti ke salaka bima yina vandaka ntete ve,” yau lenda salama. (Roma 4:17) Bankwa ntembe lenda seka kana bau wa nde bantu tatelama na lufwa, kansi ngindu yai kewakana mbotembote ti mambu ya Biblia ketuba nde “Nzambi kele zola” mpi nde “Nzambi ke pesaka matabisi na bantu yina ke sosaka yandi.”—1 Yoane 4:16, NW; Baebreo 11:6.
17. Inki mambu Nzambi talungisa na nzila ya lufutumuku?
17 Yindulete, inki mutindu Nzambi lenda pesa matabisi na bantu yina ke ‘simbaka kaka lukwikilu tii na lufwa,’ kana yandi tapesa bau dyaka luzingu ve? (Kusonga 2:10) Ata mambu yai ya ntumwa Yoane sonikaka, Nzambi kelungisa yau na nzila ya lufutumuku: “Mwana-Nzambi kwisaka awa na nsi-ntoto sambu na kufwa bisalu yina ya Satana ke salaka.” (1 Yoane 3:8) Na kati ya masamba ya Edeni, Satana kumaka muntu ya kufwaka kikanda yonso ya bantu ntangu yandi nataka tata ti mama na beto ya ntete na masumu mpi na lufwa. (Kuyantika 3:1-6; Yoane 8:44) Yezu yantikaka kufwa bisalu ya Satana ntangu yandi pesaka luzingu na yandi bonso nkudulu ya kiteso mosi, sambu na kukangula nzila, na mpila nde bantu kubasika na kimpika ya masumu yina kwisaka ti kukolama ya Adami kolamaka na luzolo yonso. (Roma 5:18) Ntangu bantu yina kufwaka sambu na disumu ya Adami tafutumuka, yau tavanda mutindu yankaka ya kufwa bisalu ya Dyabulu.
Nitu ti Moyo
18. Inki bafilozofe yankaka ya Bagreki kusalaka ntangu bau waka nde Yezu kufutumukaka, ye sambu na inki?
18 Ntangu ntumwa Polo vanda na Atene, yandi longaka nsangu ya mbote na kimvuka mosi ya bantu, bafilozofe ya Bagreki vandaka mpi na kati na bau. Bau widikilaka yandi ntangu yandi tendulaka nde Nzambi ya kyeleka kele kaka mosi mpi yandi kebinga bantu na kubalula ntima. Kansi, inki salamaka na nima? Polo manisaka diskure na yandi mutindu yai: “[Nzambi] me tulaka kilumbu ya yandi ta songa muntu yina ya yandi solaka na kusambisa bantu yonso kele awa na nsi-ntoto na nzila ya kieleka. Yandi songaka mambu yai na bantu yonso ntangu yandi tedimisaka muntu yina na lufwa.” Ndinga yai basisaka makelele. “Ntangu bo waka nde Nzambi tedimisaka muntu na lufwa, bantu ya nkaka yantikaka kuseka yandi.” (Bisalu 17:22-32) Teolozie yai Oscar Cullmann ketuba nde: “Bagreki vandaka kwikila nde moyo kefwaka ve, ziku yau vandilaka bau mpasi mingi kuluta bantu yankaka na kundima dilongi ya lufutumuku. . . . Malongi ya bafilozofe ya nene yai Socrate ti Platon lenda wakana ve ata inki mutindu ti malongi ya Kangu Dimpa.”
19. Inki bateolozie ya Kikristu ketubaka sambu na kusosa kuwakanisa dilongi ya lufutumuku ti yina ketuba nde moyo kefwaka ve?
19 Ata mpidina, na kulandaka apostazi ya nene yina salamaka na nima ya lufwa ya bantumwa, bateolozie salaka ngolo na kuvukisa dilongi ya lufutumuku ya Bukristu ti dilongi ya Platon vandaka longa nde moyo kefwaka ve. Kwenda-kwenda, bankaka ndimaka ngindu ya mpa ya bau zwaka nde: Na lufwa, moyo kekabwanaka ti nitu. Na nima, mutindu mukanda ya R. J. Cooke (Outlines of the Doctrine of the Resurrection) ketuba, na Kilumbu ya Kusambisa, “konso nitu tavukana dyaka ti moyo na yau, konso moyo ti nitu na yau.” Ye bau kebinga ntangu yina nitu tavukana dyaka ti moyo na yau ya kufwaka ve nde lufutumuku.
20, 21. Banani kelongaka ntangu yonso dilongi ya lufutumuku, ye inki mambote bau kebakaka?
20 Dilongi yai kele ngolo na mabundu ya melandanaka tii bubu yai. Ata bateolozie mingi mendimaka nde ngindu yina, bantu ya mabundu mingi kezabaka yau ve. Bau kendimaka kaka nde bau tamata na zulu kilumbu ya bau tafwa. Kikuma yo yina, na nimero ya Mayi 5, 1995 ya zulunalu Commonweal, John Garvey tubaka nde: “Lukwikilu ya Bakristu mingi [na yina metala luzingu na nima ya lufwa] kele kaka bonso lukwikilu ya balandi ya Platon. Yau kemonisaka ve kima mosi ya kewakana mpenza ti Bukristu mpi yau kekatukaka ve na Biblia.” Ya kyeleka, ntangu bamfumu ya Kikristu tulaka Platon na kisika ya Biblia, bau fwaka kivuvu ya lufutumuku na meso ya bantu na bau.
21 Na yina metala Bambangi ya Yehowa, bau kebuyaka filozofi ya mimpani mpi bau kelandaka dilongi ya lufutumuku ya Biblia kelongaka. Bau kemonaka nde dilongi yai ketungaka bau, mpi kepesaka bau kyese ti kikesa. Na masolo ya kelanda, beto tamona nde dilongi ya lufutumuku ya Biblia kelonga sambu na bayina tazinga na zulu ya ntoto, ti bayina tafutumuka sambu na kwenda kuzinga na zulu, kele ti lufulu ya mbote mpi kele dilongi ya mayele. Sambu na kudibongisa na kulonguka masolo yai, beto kelomba nge na kutanga mbotembote mukanda ya ntete na bantu ya Korinto kapu 15.
Keti Nge Keyibuka?
◻ Sambu na inki beto fwete vanda na lukwikilu ya ngolo na lufutumuku?
◻ Inki kivuvu Yehowa tulaka na ntwala ya Adami ti Eva?
◻ Sambu na inki yau lenda salama ve nde beto sosa kyeleka na munoko ya bafilozofe ya Bagreki?
◻ Sambu na inki lufutumuku kele kivuvu ya mayele ya bantu fwete ndima?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 18]
Ntangu bau salaka masumu, tata ti mama na beto ya ntete vidisaka kivuvu ya kuzinga mvula na mvula na zulu ya ntoto
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]
Musei Capitolini, Roma