Yeruzalemi: “Bwala ya Mfumu ya Nene”

“Ntangu nge ke tula lusilu . . . kutanga zina ya Yeruzalemi ve, sambu yo kele bwala ya Mfumu ya nene.”​—MATAYO 5:​34, 35.

1, 2. Inki lenda yitukisa bantu yankaka na yina metala Yeruzalemi?

YERUZALEMI: zina yai kenikisaka ntima ya bantu ya mabundu mingi. Na kutuba mosi ya mbote, beto yonso kezaba zina ya bwala yai ya ntama, sambu bo ketubilaka yau mbala mingi na baradio. Kansi, mawa mingi sambu beto kelutaka kuwa nde Yeruzalemi kevandaka dyaka ve bwala ya ngemba.

² Bantu mingi ya ketangaka Biblia lenda yituka na kuwa nsangu ya mutindu yai. Sambu, Yeruzalemi ya ntete bo vandaka binga yau na bunkufi nde Salemi, disongidila “ngemba.” (Kuyantika 14:18; Nkunga 76:2; Baebreo 7:​1, 2) Yau yina, muntu lenda kudiyula nde, ‘Sambu na inki bubu yai ngemba kele dyaka ve na bwala ya kele ti zina ya mutindu yai?’

3. Na wapi beto lenda zwa nsangu ya mbote ya Yeruzalemi?

³ Na kupesa mvutu na ngyufula yai, beto fwete longuka nkenda ya ntama ya bwala Yeruzalemi. Kansi, bankaka lenda tuba nde, ‘Beto kele ti ntangu ve ya kulonguka mambu ya ntama.’ Kansi, yo kele mfunu mingi nde beto yonso kuzaba mbotembote nkenda ya ntama ya Yeruzalemi. Sambu na inki? Biblia kevutula nde: “Mambu yonso ya bo sonikaka na Mukanda ya Nzambi, bo sonikaka yo sambu na kulonga beto na mpila nde beto kukanga ntima, beto kuvanda na kikesa na kuvingila [ti kivuvu] mambu yina ya Nzambi silaka beto.” (Roma 15:⁠4) Beto tawa kyese kana beto mezaba nkenda ya Yeruzalemi yina kele na Biblia. Beto tabaka kivuvu ya kuzinga na ngemba yina tavanda bisika yonso na ntoto, kansi na Yeruzalemi mpamba ve.

Kisika ‘Kiti ya Kimfumu ya Yehowa’ Vandaka

4, 5. Inki Davidi kusalaka sambu Yeruzalemi kukuma bwala ya kuluta mfunu na lukanu ya Yehowa?

⁴ Na mvu-nkama ya 11 N.T.B., Yeruzalemi zabanaka na ntoto ya mvimba bonso bwala-kimfumu ya insi mosi ya ngemba. Yehowa Nzambi ponaka Davidi mpi tulaka yandi ntotila ya insi yina, Izraele. Yeruzalemi vandaka bwala ya luyalu, ye Davidi ti bantekolo na yandi yonso yina vandaka bamfumu, bau vandaka na ‘kiti ya kimfumu ya Yehowa.’​—⁠1 Bansangu 28:​5, NW; 29:⁠23.

⁵ Davidi vandaka kubanga Nzambi. Yandi vandaka muntu ya kikanda ya Yuda. Yandi botulaka Yeruzalemi na maboko ya bantu ya kikanda ya Yebusi, yina vandaka sambila biteki. Na ntangu yina, mbanza yai vandaka kaka na zulu ya ngumba mosi ya bo vandaka binga nde Sioni. Yo yina bo kumaka kubinga Yeruzalemi mpi nde Sioni. Na nima, Davidi bakaka sanduku ya kuwakana ya Nzambi salaka ti Izraele, yandi nataka yau na Yeruzalemi. Kuna, yandi tulaka yau na tenta mosi. Bamvula mingi na ntwala, Nzambi vandaka solula ti profete na yandi Moize na dituti ya vandaka na zulu ya Sanduku ya santu yina. (Kubasika 25:​1, 21, 22; Levi 16:2; 1 Bansangu 15:​1-3) Sanduku yina vandaka monisa nde Nzambi vandaka na kati ya bantu ya Izraele, sambu Ntotila na bau ya kyeleka vandaka Yehowa. Disongidila, Yehowa Nzambi vandaka keyala na Yeruzalemi.

6. Inki Yehowa silaka sambu na Davidi ti Yeruzalemi?

⁶ Yehowa silaka Davidi nde kimfumu ya nzo ya Davidi yina vandaka na Sioni, to Yeruzalemi, tavanda na nsuka ve. Yau vandaka tendula nde, na dikanda ya Davidi, muntu mosi tabasika bonso Mupakulami ya Nzambi, Mesia, to Kristu.a Yandi tayala mvula na mvula. (Nkunga 132:​11-14; Luka 1:​31-33) Biblia kemonisa mpi nde, muntu yai ya tabaka ‘kiti ya kimfumu ya Yehowa’ kimakulu, tayala ve kaka Yeruzalemi mpamba. Yandi tayala ntoto ya mvimba.​—⁠Nkunga 2:​6-8; Daniele 7:​13, 14.

7. Inki mutindu Ntotila Davidi nataka lusambu ya kugedila na ntwala?

⁷ Bayina yonso mekaka na kukatula Davidi na kimfumu nungaka ve. Kansi yandi yalaka makanda yankaka, yandi kumisaka Ntoto ya Lusilu nene tii na nsuka ya bandilu na yau ya Nzambi songaka. Davidi sadilaka ntangu ya kyese yina sambu na kunata lusambu ya kugedila na ntwala. Bankunga ya Davidi mingi kekembisaka Yehowa, nde yandi kele Ntotila ya kyeleka ya Sioni.​—⁠2 Samuele 8:​1-15; Nkunga 9:​1, 11; 24:​1, 3, 7-10; 65:​1, 2; 68:​1, 24, 29; 110:​1, 2; 122:​1-4.

8, 9. Inki mutindu lusambu ya kyeleka mataka dyaka ngolo na Yeruzalemi na ntangu ya luyalu ya Ntotila Salomo?

⁸ Na ntangu ya luyalu ya Salomo, mwana ya Davidi, lusambu ya Yehowa mataka dyaka ngolo. Salomo pusaka dyaka ndilu ya Yeruzalemi na ndambu ya nordi, yau kumaka tii na ngumba ya Moria ( . . . ). Kuna, na zulu ya ngumba yina ya nda, yandi tungaka tempelo ya kitoko ya kukembisila Yehowa. Bo bakaka sanduku ya kuwakana, bo tulaka yau na kati ya Kisika ya Kuluta Santu ya tempelo yina.​—⁠1 Bantotila 6:​1-38.

⁹ Ngemba kotaka na kati ya Izraele yonso sambu bo simbaka maboko zole lusambu ya Yehowa yina vandaka salama na Yeruzalemi. Kyese mpamba na kutanga mutindu Masonuku ketendula yau: “Bantu ya Yuda ti Israele kumaka mingi mpenza bonso bambuma ya zelo na lweka ya masa; bo vandaka kudia ti kunwa mbote, bo vandaka kumona kiese na luzingu na bo. . . . [Salomo] vandaka kuzinga na ngemba ti bantu ya bantoto yina ya penepene. Na luzingu na yandi yonso, bantu ya Yuda ti Israele vandaka kuzinga na ngemba . . . konso muntu vandaka na bilanga na yandi ya vinu ti ya bafige.”​—⁠1 Bantotila 4:20; 5:​4, 5 (4:​24, 25, NW).

10, 11. Inki mutindu bima ya bo kezwaka na nsi ya ntoto kemonisa nde mambu ya Biblia ketuba sambu na luyalu ya Salomo kele kyeleka?

¹⁰ Bima ya bo kezwaka kuna bubu na nsi ya ntoto kemonisa nde, ya kyeleka, luyalu ya Salomo vandaka luyalu mosi ya kimvwama. Profesere Yohanan Aharoni sonikaka nde: “Kimvwama vandaka kwisa ndambu na ndambu mpi yo fulukaka na lupangu ya ntotila. Kisalu ya mumbongo kutomaka. . . . Ebuna, makambu yonso kubongaka nswalu mpenza na insi yina. . . . Yau kemonana nde bima yonso, yina ya bo kesalaka ti wolo, ti yina ya bo kesalaka ti ntoto ya kuyoka, kumaka kitoko mingi. . . . Mabungu ti mutindu ya kuyoka yau kumaka kitoko mingi mpenza.”​—⁠The Archaeology of the Land of Israel.

¹¹ Jerry M. Landay sonikaka mpi mutindu yina nde: “Na luyalu ya Salomo, na nima ya bamvula 30, bantu ya Izraele kumaka ti bima ya kitoko kuluta yina bau vandaka na yau na bamvula nkama zole yina kuyitaka. Na kati ya bima ya Salomo, beto mezwaka bidimbu ya banzo ya nene, ya bambanza ya nene ya kutunga ti bibaka ya nene, ya bakartie mingi ya kutunga mbote sambu na bamvwama, ti mayele mosi ya kuluta na kusala bima bonso mabungu ti ntoto. Beto kemona mpi bima ya ntalu ya kusalamaka na bisika ya ntama-ntama, kima ya kesonga nde bo vandaka ngolo na kusala mumbongo ti bansi yankaka.”​—⁠The House of David.

Bwala Mepanzana, Ngemba Memana

12, 13. Inki kusalaka nde lusambu ya kyeleka kulanda dyaka ve na Yeruzalemi?

¹² Yau vandaka mbote na kusamba sambu ngemba mpi kimvwama kumana ve na Yeruzalemi, kisika nzo ya Yehowa kuvandaka. Davidi sonikaka nde: “Beno samba sambu Yeruzalemi kuvanda na ngemba, nde: ‘Mbote bantu yina ke zolaka nge bwala Yeruzalemi, bo vanda mbote! Ngemba ti pima kuvanda na nge ti na banzo na nge.’ Sambu na bampangi na mono ti banduku na mono, mono ke zola nde ngemba kuvanda na nge Yeruzalemi.” (Nkunga 122:​6-8) Salomo zwaka dibaku ya kutunga tempelo na kati ya bwala yai ya ngemba, kansi na nima, yandi kwelaka bankento mingi ya mimpani. Ntangu yandi nunaka, bankento yai kusaka yandi, yandi kotisaka lusambu ya banzambi ya luvunu ya bilumbu yina. Dyambu yai nataka mpasi na insi ya mvimba. Insi yina ti bantu na yau vandaka dyaka ve na ngemba ya kyeleka.​—⁠1 Bantotila 11:​1-8; 14:​21-24.

¹³ Kaka na luyantiku kibeni ya luyalu ya Yeroboami, mwana ya Salomo, makanda kumi kudasukaka, bo kwendaka kusala kimfumu ya Izraele na nordi. Bau mpi bandaka kusambila biteki, ebuna Nzambi tindaka bantu ya Asiria na kufwa kimfumu na bau. (1 Bantotila 12:​16-30) Kimfumu ya makanda zole ya sudi landaka na kuyala na Yeruzalemi. Kansi, nsukansuka, bau yambulaka mpi lusambu ya kugedila. Yau yina na 607 N.T.B., Nzambi pesaka nswa na bantu ya Babilone na kufwa bwala yai ya kukolamaka. Bayuda salaka bamvula 70 kuna na kimpika na Babilone. Na nima, Nzambi wilaka bau mawa. Bau zwaka nswa ya kuvutuka na Yeruzalemi sambu na kuyantika dyaka lusambu ya kyeleka.​—⁠2 Bansangu 36:​15-21.

14, 15. Inki mutindu Yeruzalemi kumaka dyaka mfunu mingi ntangu Bayuda mekatuka na kimpika, kansi inki dyambu kusobaka?

¹⁴ Na nima ya bamvula 70, bau kutaka banzo ya bo panzaka mekotaka na matiti. Bibaka ya Yeruzalemi vandaka ya kubwa, na bisika ya bakyelo ti banzozulu kuvandaka, mebikala kaka mabulu. Kansi, Bayuda kwisaka kuvutuka ti kikesa. Bau tungaka mesa-kimenga na kisika yina tempelo kuvandaka, ebuna bau yantikaka dyaka kutambika bimenga na Yehowa konso kilumbu.

¹⁵ Kansi, Yeruzalemi yai ya bo tungaka dyaka kuvandaka ve ntu-mbanza ya kimfumu, mpi bana ya Davidi ve bantu vandaka kuyala yau. Bayuda kumaka na nsi ya luyalu ya baguvernere ya bamfumu ya Babilone vandaka kupona. Bau kumaka mpi kufuta mpaku na bamfumu na bau ya Persia. (Nehemia 9:​34-37) Kansi, ata Yeruzalemi yina vandaka ya “kuniata-niata,” Yehowa Nzambi vandaka pesa yau kaka kisika ya ntete na ntoto ya mvimba. (Luka 21:24) Yau vandaka kisika ya lusambu ya kugedila vandaka kusalama; yau vandaka mpi kidimbu ya kesonga nde Nzambi fwete yala ntoto ya mvimba, na nzila ya mwana mosi ya Ntotila Davidi.

Kimbeni ya Mabundu ya Luvunu

16. Inki nataka Bayuda yina katukaka na Babilone na kuzenga kisalu ya kutunga dyaka Yeruzalemi?

¹⁶ Bayuda yina katukaka na kimpika sukininaka ve na kusala fondasio ya tempelo ya mpa. Ntangu bantu ya mabundu ya luvunu ya mfinama monaka buna, bau sonikaka mukanda ya luvunu na Ntotila ya Persia Artazeresesi nde, nsukansuka Bayuda tasala ntu-ngolo. Ntangu Artazeresesi kuwaka buna, yandi kangisaka kisalu ya kutunga Yeruzalemi. Yindula nde nge vandaka na Yeruzalemi na ntangu yina, ziku nge zolaka kudiyula nde mambu ya bwala yai tasuka inki mutindu. Na nima, Bayuda bikisaka kwabo kutunga tempelo, bo kudipesaka na bisalu ya kusosa bimvwama na bo ya kinsuni.​—⁠Esdrasi 4:​11-24; Agai 1:​2-6.

17, 18. Banani mpi inki Yehowa kusadilaka sambu na kutunga dyaka Yeruzalemi?

¹⁷ Na nima ya bamvula 17 banda ya bau kwisaka, Nzambi pusaka baprofete na yandi yai Agai ti Zakaria, na kuvutula mabanza ya bantu na yandi na nzila. Bayuda kubalulaka ntima, bau yantikaka dyaka kutunga tempelo. Na ntangu yina, Dariusi kumaka ntotila ya Persia. Yandi monaka nswa ya Ntotila Sirusi pesaka nde bo tunga dyaka tempelo ya Yeruzalemi. Na nima, yandi tindaka mukanda na bambeni ya Bayuda nde, bau ‘katuka penepene na Yeruzalemi,’ mpi nde bau baka mbongo, na mbongo ya mpaku, bau pesa sambu na kumanisa kisalu ya tempelo.​—⁠Esdrasi 6:​1-13.

¹⁸ Na nima ya bamvula 22, Bayuda manisaka kisalu ya kutunga tempelo. Na nsuka ya kisalu ya mutindu yai, nge tandima nde yau lombaka kusala fete mosi ya nene. Kansi, kisalu ya kutunga Yeruzalemi ti bibaka na yau, vandaka kekinga na ntoto. “Na ntangu ya guvernere Nehemia ti na ntangu ya Esdrasi, nganga-Nzambi ti kalaki ya mikanda,” bau tulaka meso na kisalu ya kutunga mbanza. (Nehemia 12:​26, 27) Na nsuka ya mvu-nkama ya tanu N.T.B., bo manisaka kisalu yonso ya kutunga Yeruzalemi, mbanza mosi ya nene na ntoto na ntangu ya ntama.

Mesia Kwisaka!

19. Inki mutindu Mesia kundimaka nde Yeruzalemi vandaka kaka bwala ya kuluta mfunu?

¹⁹ Beto kwenda fyoti na ntwala kibeni, beto tadila dyambu mosi ya ketadila bantu yonso: lubutuku ya Yezu Kristu. Wanzyo ya Yehowa songaka mama ya Yezu, yina vandaka mezaba ntete bakala ve, nde Yehowa Nzambi “ta tula [Yezu] ntotila bonso vandaka nkaka na yandi Davidi. . . . kimfumu na yandi ta suka ve.” (Luka 1:​32, 33) Na nima mwa bamvula, Yezu tubaka Disolo na yandi ya kuluta kitoko na zulu ya Ngumba. Yandi pesaka bantu kikesa ti bandongisila na mambu mingi. Kisika mosi, yandi songaka bantu na kulungisa mambu ya bau mesila na meso ya Nzambi. Yandi kebisaka bau na kudya ve ndefi mpambampamba na meso ya Nzambi. Yandi tubaka nde: “Beno me waka mpi nde Nzambi tubilaka bankaka na beto nde: ‘Kufwa ve lusilu yina ya nge silaka, kansi sala mambu yina ya nge me silaka na meso ya Mfumu Nzambi nde nge ta sala yo.’ Kansi mono ke tubila beno nde: [“Kudya ndefi ve,” NW] ntangu nge ke tula lusilu. Kutanga zina ya zulu ve, sambu zulu kele bonso kiti na yandi ya kimfumu; kutanga zina ya ntoto ve, sambu ntoto kele bonso kisika ya yandi ke tulaka makulu; kutanga zina ya Yeruzalemi ve, sambu yo kele bwala ya Mfumu ya nene.” (Matayo 5:​33-35) Beto simba awa nde Yezu monisaka nde Yeruzalemi vandaka kaka bwala ya kuluta mfunu, mutindu yau vandaka na ntangu ya ntama. Ee, yau vandaka “bwala ya Mfumu ya nene,” Yehowa Nzambi.

20, 21. Inki mutindu bantu mingi ya vandaka na Yeruzalemi balulaka mabanza na bau mbala mosi?

²⁰ Ntangu bilumbu ya luzingu ya Yezu na zulu ya ntoto kezo mana, yandi songaka bantu ya Yeruzalemi nde yandi vandaka Ntotila na bau mpenza ya Nzambi kuponaka. Mambu yina ya kyese nataka bamingi na kuboka na kyese yonso nde: “Lukumu kuvanda na Nzambi! Mfumu Nzambi kusakumuna muntu yina ke kwisa na zina na yandi! Nzambi kusakumuna kimfumu ya nkaka na beto Davidi!”​—⁠Marko 11:​1-10; Yoane 12:​12-15.

²¹ Kansi, mposo mosi vandaka memana ntete ve, bantu kulandaka mpukumuna ya bamfumu ya mabundu na Yeruzalemi, ebuna bau buyaka Yezu. Yezu tubaka nde ti Yeruzalemi, ti insi yina ya mvimba, yau tavanda dyaka ve bisika ya kuluta mfunu na meso ya Nzambi. (Matayo 21:​23, 33-45; 22:​1-7) Mu mbandu, yandi tubaka nde: “Yeruzalemi, Yeruzalemi! Nge ke fwaka baprofete ya Nzambi, nge ke fwaka na matadi bantu yina ya Nzambi me tindilaka nge! Mbala mingi mono zolaka kutula bantu na nge kisika mosi mutindu nsusu ke kutikisaka bana na yandi na nsi ya mapapu na yandi, kansi beno zolaka ve! Ntangu yai, bwala na beno ta bika yo mosi kaka.” (Matayo 23:​37, 38) Na Nkinsi ya Pake ya mvu 33 T.B., bambeni ya Yezu nataka yandi na nganda ya Yeruzalemi, ye bau fwaka yandi kukonda kikuma. Kansi, Yehowa futumunaka Mupakulami na yandi bonso mpeve, mpi nataka yandi na lukumu yonso na Sioni ya zulu. Dyambu yai mosi tapesa beto yonso mambote.​—⁠Bisalu 2:​32-36.

22. Inki mutindu bo sadilaka zina Yeruzalemi mbala mingi na nima ya lufwa ya Yezu?

²² Kubanda na ntangu yina, beto fwete bakisa nde: bambikudulu yonso ya Sioni, to Yeruzalemi, yina melunganaka ve, kele bambikudulu ya ketadila mambu ya tasalama na zulu, to na kati ya bampangi ya Yezu ya kupakulama. (Nkunga 2:​6-8; 110:​1-4; Yezaya 2:​2-4; 65:​17, 18; Zakaria 12:3; 14:​12, 16, 17) Na bisika mingi ya bo sonikaka zina ya “Yeruzalemi” to “Sioni” na nima ya lufwa ya Yezu, yau kemonanaka pwelele nde yau kele bwala mosi ya kifwani; yau ketadila ve Yeruzalemi to Sioni mosi, ya kele awa na ntoto. (Galatia 4:26; Baebreo 12:22; 1 Piere 2:6; Kusonga 3:12; 14:1; 21:​2, 10) Na mvu 70 T.B., makambu kumaka pwelele kibeni nde Yeruzalemi vandaka dyaka ve “bwala ya Mfumu ya nene.” Na mvu yina, bantu ya Roma kwisaka kupanza yau, kaka mutindu Daniele ti Yezu yitaka kutuba. (Daniele 9:26; Luka 19:​41-44) Ata Yezu, to nsoniki mosi ya Biblia, tubaka dyaka ve nde na nima ya lufwa ya mbala yai, muntu tatunga dyaka Yeruzalemi awa na ntoto ti lukumu yina yau vandaka na yau na meso ya Yehowa Nzambi.​—⁠Galatia 4:25; Baebreo 13:⁠14.

Bidimbu ya Ngemba ya Kimakulu

23. Sambu na inki beto fwete zaba nkenda ya Yeruzalemi ata na ntangu yai?

²³ Konso muntu yina melanda nkenda ya Yeruzalemi yai fwete ndima nde, na luyalu ya Salomo, Yeruzalemi vandaka kaka mutindu zina na yau ketendula: “Kisika ya Kele ti [to, Nto ya] Ngemba na Mitindu Zole.” Kansi, yina vandaka kaka kidimbu ya ngemba ti kimvwama, ya bantu yina kezolaka Nzambi tamona, ntama mingi ve, na kati ya ntoto yina takuma paladisu.​—Luka 23:43.

24. Inki beto kelonguka na ngemba yina kuvandaka na ntangu ya luyalu ya Salomo?

²⁴ Nkunga 72 kemonisa mutindu mambu vandaka kitoko na luyalu ya Ntotila Salomo. Kansi, nkunga yai ya kitoko keyita kusonga mambote ya bantu tamona na nsi ya luyalu ya Mesia, Yezu Kristu. Yau ketuba nde: “Ntoto ta vanda [ya kufuluka ti bantu ya] mbote tii kuna ngonda kumonika diaka ve. . . . Yandi ta sadisaka bantu ya mawa yina ke didila yandi ti bantu ya kukonda muntu ya kusadisa bo. Bansukami ti bantu yina ke na ngolo ve, yandi ta wilaka bo mawa; yandi ta sadisaka bantu yina ke na mpasi. Yandi ta gulusaka bo na maboko ya bantu ya nku, na yandi luzingu na bo kele mfunu mingi. Ntoto kufuluka na ble mingi, bangumba kufuluka na bima ya bilanga.”​—⁠Nkunga 72:​7, 8, 12-14, 16.

25. Sambu na inki beto fwete vanda na mpusa ya kuzaba mambu mingi ya metadila Yeruzalemi?

²⁵ Bangogo yai kepesa kikesa na nitu, ti kivuvu, na bantu yonso yina kezolaka Nzambi na Yeruzalemi to na konso kifulu yankaka na ntoto! Nge lenda vanda mpi na kati ya bayina tazinga na ntoto ya kufuluka ti ngemba, ntangu Kimfumu ya Mesia tayala. Nkenda ya Yeruzalemi ya ntama lenda nata bayina kezaba yau na kubakisa lukanu ya Nzambi kele na yau sambu na bantu. Masolo zole yai ya kelanda ketendudila beto mambu ya Bayuda kusalaka na nima bamvula kiteso ya 70 mpi 80 kubanda ntangu yina bau katukaka na kimpika na Babilone. Yau kele mambu ya kepesa kikesa na bayina yonso kezo sambila Yehowa Nzambi, Mfumu ya Nene, na mutindu ya yandi kezolaka.

[Noti na nsi ya lutiti]

Nge Keyibuka?

◻ Inki mutindu Yeruzalemi kumaka kisika ya ‘kiti ya kimfumu ya Yehowa’ kuvandaka?

◻ Inki kisalu ya nene Salomo salaka sambu na kunata lusambu ya kyeleka na ntwala?

◻ Inki mutindu beto kezaba nde Yeruzalemi vandaka dyaka ve kisika ya lusambu ya Yehowa fwete salama?

◻ Sambu na inki yo ke mfunu mingi nde beto zaba nkenda ya Yeruzalemi?

[Kifwanisu ya kele na lutiti 6]

Bwala ya Davidi vandaka na ngumba mosi ya sudi, kansi Salomo kumisaka yau nene na ndambu ya nordi, mpi yandi tungaka tempelo

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.