Bukristu ya Kyeleka Menunga!
“Yo yina, nsangu ya Mfumu Nzambi vandaka kukuma ngolo ti kumwangana na ngolo yonso.”—BISALU 19:20.
1. Tendula nki mutindu Bukristu kumwanganaka na mvu-nkama ya ntete.
BAKRISTU ya ntete kuzabisaka nsangu ya Nzambi na kikesa mosi yina lendaka kumana ve sambu bo vandaka kusala yo na ngolo ya mpeve santu. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama kusonikaka nde: “Bukristu kumwanganaka na vitesi mingi na bansi yina Roma vandaka kuyala. Na mvu 100, ziku konso provense yina kuvandaka na ndilu ti Mediterane kuvandaka ti kimvuka mosi ya Bakristu na kati na yo.”
2. Inki mutindu Satana kumekaka kukangisa nsangu ya mbote, mpi nki mutindu bo tubilaka dezia mambu yai?
2 Satana Dyabulu kukukaka ve na kukangisa kisalu ya Bakristu ya ntete. Kansi, yandi sadilaka kima yankaka sambu na kukangisa nsangu ya mbote yina vandaka kumwangana ngolo: malongi ya luvunu. Na kingana na yandi ya bambuma ya ble ti bambuma ya matiti ya mbi, Yezu kutubaka dezia nde malongi ya luvunu tabasika. (Matayo 13:24-30, 36-43) Ntumwa Piere mpi kukebisaka nde balongi ya luvunu zolaka kubasika na kati ya dibundu, bo zolaka kubasisa tumabundu ya luvunu mingi ya kenataka na lufwa. (2 Piere 2:1-3) Mutindu mosi, ntumwa Polo kukebisaka pwelele nde malongi ya luvunu zolaka kumwangana na ntwala nde kilumbu ya Yehowa kukwisa.—2 Tesalonika 2:1-3.
3. Inki mambu kusalamaka na nima ya lufwa ya bantumwa?
3 Na nima ya lufwa ya bantumwa, malongi ti bafilozofi ya mimpani kufikaka nsangu ya mbote. Mutindu bo tubaka yo na ntwala, balongi ya luvunu kulongaka mambu ya luvunu mpi bo balulaka nsangu ya kyeleka ya kukonda mvindu. Fyotifyoti, dibundu ya luvunu ya bo kebingaka nde Kikristu kufikaka Bukristu ya kyeleka. Kimvuka mosi ya bamfumu ya dibundu kubasikaka mpi yo mekaka kubumba Biblia sambu bantu kutanga yo ve. Ata ntalu ya bantu yina vandaka kudibinga nde Bakristu kukumaka mingi, lusambu na bo kuvandaka ve ya bunkete. Kikristu kumwanganaka na bisika mingi mpi yo kumaka kimvuka mosi ya ngolo mpi yo yalaka na bansi ya mputu, kansi yo vandaka ve ti lusakumunu ya Nzambi to ya mpeve na yandi.
4. Sambu na nki mayele ya mbi ya Satana ya kukanga nzila na lukanu ya Nzambi kunungaka ve?
4 Ata mpidina, mayele ya mbi ya Satana ya kukanga nzila na lukanu ya Yehowa kunungaka ve. Ata na ntangu malongi ya luvunu kukumaka ngolo, Bukristu ya kyeleka kuvandaka kaka na kati ya bantu yankaka. Bantu yina vandaka kusonika bakopi ya Biblia kusalaka ngolo na mpila nde bo sala yo na sikisiki yonso. Yo yina, Biblia yo mosi kusobaka ve, ata bantu mingi yina vandaka kutuba nde bo ke na kiyeka ya kulonga nsangu na yo kubalulaka yo. Na nima ya bamvu-nkama mingi bantu ya mayele bonso Jérôme ti Tyndale kubalulaka Ndinga ya Nzambi na bandinga yankaka mpi bo kabisaka yo na kikesa yonso. Bantu mingi kumaka kutanga Biblia mpi kulanda lusambu mosi yina kuvandaka bonso ya Bukristu, kansi yo vandaka ya luvunu.
5. Inki mambu profete Daniele kuzabisaka na ntwala sambu na yina metala “nzayilu ya kyeleka”?
5 Nsukansuka, mutindu mukanda ya Daniele kuzabisaka na ntwala, ‘nzayilu ya kyeleka kukumaka mingi.’ Dyambu yai ke na kulungana na “ntangu ya nsuka” disongidila ntangu ya beto kezinga bubu yai. (Daniele 12:4, NW) Mpeve santu ketwadisaka bantu yina kezolaka kyeleka na ntoto ya mvimba na kubaka nzayilu ya sikisiki ya Nzambi ya kyeleka ti ya lukanu na yandi. Ata na nima ya bamvu-nkama mingi ya kulonga malongi ya luvunu, nsangu ya Nzambi menungaka! Bubu yai, beto kezabisaka nsangu ya mbote na bisika yonso, beto kebendaka dikebi ya bantu na kivuvu ya luzingu ya kyese na inza ya mpa. (Nkunga 37:11) Bika beto tadila ntangu yai mutindu nsangu ya Nzambi kemwangana na ntangu na beto.
Mutindu Nsangu Kemwangana Bubu Yai
6. Inki bakyeleka Balongoki ya Biblia kubakisaka na mvu 1914?
6 Na mvu-nkama ya 19, kyeleka ya Biblia kupesaka kikesa na kimvuka mosi ya fyoti ya Balongoki ya Biblia, yina mezabana bubu yai na zina ya Bambangi ya Yehowa. Na mvu 1914 Biblia kubakaka dyaka ngolo na meso na bo. Bo bakisaka bakyeleka mingi ya kitoko ya metala lukanu ya Nzambi. Zola yina Yehowa kusongaka na kutinda Mwana na yandi na ntoto kusimbaka mpenza ntima na bo, sambu yo kangulaka nzila ya luzingu ya mvula na mvula. Bo bakisaka dyaka mpi bo sepelaka ti zina ya Nzambi mpi bikalulu na yandi. Na nima, bo bakisaka nde “ntangu ya Makanda” memanaka dezia, ebuna yo kesonga nde ntangu mekuma penepene sambu luyalu ya Kimfumu ya Nzambi kunata balusakumunu na bantu. (Luka 21:24, King James Version) Yai nsangu ya mbote ya lukumu mpenza! Yo lombaka kuzabisa bakyeleka yai ya ngolo na bantu yonso mpi na bisika yonso, sambu luzingu ya bantu mingi kuvandaka na kigonsa!
7. Inki mutindu kyeleka ya Biblia menungaka na ntangu na beto?
7 Yehowa kusakumunaka kakibuka yina ya Bakristu ya kupakulama na mpeve. Bubu yai, ntalu ya bantu yina keyamba Bukristu ya kyeleka meluta bamilio sambanu. Nsangu ya Nzambi memwanganaka mpi na bisika mingi, sambu Bambangi ya Yehowa kele na bansi 235. Dyaka, kyeleka ya Biblia memonisaka ngolo na yo, na mpila yo menungaka na ntwala ya mambu yonso ya mpasi, yina vandaka kukatuka na mabundu mpi na bisika yankaka. Kisalu ya kusamuna ya kesalama na ntoto ya mvimba kele mpi kidimbu ya ngolo ya kesonga nde Yezu mebakaka dezia kiyeka ya Kimfumu.—Matayo 24:3, 14.
8. Inki mambu bantu mingi ketubaka ntangu bo kemonaka Bambangi ya Yehowa kekuma mingi?
8 Kaka mutindu bantu yina kelongukaka mambu ya ntama kutubaka sambu na yina metala kuyela ya Bukristu na mvu-nkama ya ntete, bantu ya mayele mingi ketubaka mambu mingi mutindu bantu ya Yehowa kekuma kaka mingi na ntangu na beto. Na États-Unis, bantu zole ya mayele kusonikaka na mbala mosi nde: “Na bamvula 75 yina meluta ntalu ya Bambangi ya Yehowa kukumaka mingi na mutindu mosi ya kuyituka . . . mpi bo mekuma mingi mutindu yina na ntoto ya mvimba.” Zulunalu mosi ya kebasikaka na Esti ya Afrika kebinga Bambangi nde “mosi na kati ya mabundu ya inza ya keyela nswalu mpenza mpi ya bantu kezitisaka mingi ya mezabana na ntoto ya mvimba sambu yo kezitisaka mpenza malongi ya Biblia.” Zulunalu mosi ya Katolika, ya kebasikaka na Eropa, ketubila “kuyela ya keyitukisa ya Bambangi ya Yehowa.” Inki kima menataka kuyela ya mutindu yai?
Mpeve Santu Kesala Bubu Yai
9. (a) Inki kele kibeni kikuma ya ntete ya kesala nde nsangu ya Nzambi kununga bubu yai? (b) Inki mutindu Yehowa kebendaka bantu na kukwisa na yandi?
9 Kikuma ya ntete ya kesala nde nsangu ya Nzambi kununga bubu yai kele nde mpeve ya Yehowa ke na kusala na ngolo yonso mpenza, kaka mutindu yo salaka na mvu-nkama ya ntete. Yezu kutubaka nde: “Ata muntu mosi ve lenda kwisa na mono kana Tata yina tindaka mono me benda yandi ve.” (Yoane 6:44) Bangogo yai ketendula nde Nzambi kebendaka na ntima ya mbote bantu yina meyidikaka ntima na bo mbote, ebuna yandi kesimbaka ntima na bo. Na nsadisa ya kisalu ya kusamuna yina Bambangi na yandi kesala, Yehowa kebendaka “bimvwama [ya makanda yonso],” disongidila bantu ya kudikulumusa, yina kele bonso mameme ya kezingaka na ntoto.—Agai 2:6, 7.
10. Bantu ya nki mutindu mendimaka nsangu ya Nzambi?
10 Mpeve santu mepesaka bantu ya Nzambi ngolo ya kusamuna nsangu ya Nzambi na bisika yonso ya ntoto mpamba ve; kansi yo mepusaka mpi bantu ya mitindu yonso na kundima nsangu ya mbote. Ya kyeleka, bantu yina meyambaka nsangu ya Nzambi mekatukaka na ‘makanda yonso, na bandinga yonso ti na bansi yonso.’ (Kusonga 5:9; 7:9, 10) Na kati ya bantu yai nge lenda kuta bamvwama ti bansukami, bantu yina melongukaka mingi ti bayina melongukaka ve. Bankaka mendimaka nsangu ya Nzambi na kati ya bitumba mpi kimbeni ya ngolo, kansi bankaka kusalaka yo na ntangu ya ngemba mpi ntangu luzingu kuvandaka mbote. Na baluyalu ya mitindu yonso, na mitindu yonso ya luzingu, na bakan ya konsatrasio tii na banzo ya bamfumu, babakala ti bankento mendimaka nsangu ya mbote.
11. Inki mutindu mpeve santu kesalaka na luzingu ya bantu ya Nzambi, mpi nki diswaswanu kele pwelele?
11 Ata na kati ya bantu ya Nzambi bantu kele ya mitindu mingi ya kuswaswana mpi ya kuyitukisa, bo kezingaka na bumosi bo na bo. (Nkunga 133:1-3) Dyambu yai kele mpi kidimbu yankaka ya kesongaka nde mpeve santu kesala na luzingu ya bantu yina ke na kusadila Nzambi. Mpeve na yandi kele ngolo mosi ya nene ya kesadisaka ntangu yonso bansadi na yandi na kumonisa zola, kyese, ngemba, ntima ya mbote, mpi bikalulu yankaka ya mbote. (Galatia 5:22, 23) Bubu yai, beto kebakisa mbote mambu yai ya profete Malashi kutubaka bamvula mingi meluta: “Bantu na mono ta mona diaka diswaswanu na . . . bantu ya mbi ti bantu ya mbote, bantu yina ke sadilaka mono ti bayina ke sadilaka mono ve.”—Malashi 3:18.
Nsangu ya Nzambi Kenunga na Bansadi ya Kikesa
12. Inki mutindu Bambangi ya Yehowa kekudiwaka sambu na kisalu ya kulonga, mpi bo kezabaka nde bo takutana ti nki mambu na kisalu na bo ya kusamuna?
12 Bubu yai Bambangi ya Yehowa kele ve bonso bantu yina kekwendaka na nzo-Nzambi sambu na kuwa malongi mpamba. Bo kesalaka mpi kisalu ya kusamuna na kikesa yonso. Mutindu Bakristu ya ntete kusalaka, bo mekudipesaka na luzolo yonso sambu na kusala luzolo ya Nzambi. Bo kesosaka kusadisa bantu yankaka na kulonguka mambu yina metala balusilu ya Kimfumu ya Yehowa. Bo kesalaka kumosi ti Nzambi yina, na kuwakana ti mpeve santu na yandi, kevukisaka bantu yankaka sambu na kisalu ya Yehowa. Na ntangu bo kesalaka mpidina, bo kemonisaka mawa ti zola yina Yehowa kele na yo na bantu ya kukonda lukwikilu. Dyaka bo kesalaka kisalu yango ata bantu yankaka kezolaka bo ve, kesekaka bo, mpi kemonisaka bo mpasi. Yezu kuyidikaka mabanza ya balongoki na yandi sambu na bangindu ya kuswaswana yina bantu tavanda na yo na ntwala ya nsangu ya mbote. Yandi tubaka nde: “‘Ata mpika mosi ve me luta mfumu na yandi.’ Kana bo vandaka kumonisa mono mpasi, bo ta monisaka beno mpasi mpi; kana bo vandaka kulanda malongi na mono, bo mpi ta landaka [ya beno].”—Yoane 15:20.
13. Inki mambu ya mfunu kekonda na Kikristu ya mefuluka na kati ya Bambangi ya Yehowa?
13 Beto lenda yituka ve sambu na kuwakana yina kele na kati ya Bambangi ya Yehowa bubu yai ti bantu yina kundimaka Bukristu ya kyeleka na mvu-nkama ya ntete. Beto fwete yituka mpi ve sambu na kuswaswana yina kele na kati ya Bambangi ya Yehowa ti Kikristu bubu yai. Na nima ya kusonika mambu ya metala kikesa yina Bakristu ya ntete vandaka na yo na kulonga evanzile, muntu mosi ya mayele kutubaka na mawa yonso nde: “Tuba nde mambu kubalula luzingu ya dibundu ya ntangu yai na mpila nde bo ndima dyaka nde kisalu ya kulonga evanzile kele kisalu mosi ya konso Mukristu ya mebakaka mbotika fwete sala, mpi nde yo fwete monana na bikalulu ya mbote yina kesonga nde luzingu ya Mukristu meluta yina mimpani lenda vanda na yo. Kana yo kesalama ve mutindu yina, yo kelomba mpenza nde beto tomisa yo.” Mambu ya mfunu ya kekonda na Kikristu mefulukaka na kati ya Bambangi ya Yehowa! Lukwikilu na bo kele ya moyo, lukwikilu mosi ya kyeleka, mpi lukwikilu mosi ya mekatuka na kyeleka ya Biblia yina bo kewaka nzala ya kuzabisa bantu yonso yina kezolaka kuwa yo.—1 Timoteo 2:3, 4.
14. Inki mutindu Yezu vandaka kubaka kisalu na yandi, mpi nki mutindu balongoki na yandi kesalaka kisalu yango bubu yai?
14 Yezu kupesaka mpenza kilo mingi na kisalu na yandi, na mpila nde yo bakaka kisika ya ntete na mabanza na yandi. Yandi songaka Pilate nde: “Kisalu ya mono butukilaka ti ya mono kwisilaka awa na nsi-ntoto, yo kele sambu na kutuba kitemwe na mambu yina kele ya kieleka.” (Yoane 18:37) Bantu ya Nzambi kewaka mutindu Yezu vandaka kuwa. Bo kesalaka ngolo na kuzwa bametode ya mbote ya bo lenda sadila sambu na kuzabisa kyeleka ya Biblia yina kele na ntima na bo na bantu yina bo takutana na bo. Bametode yango yankaka ya bo kesadilaka kemonisaka mpenza mayele.
15. Inki mutindu bantu yankaka kusongaka mayele na kisalu ya kulonga nsangu ya mbote?
15 Na insi mosi ya Amerika ya Sudi, Bambangi kusalaka nzyetolo mosi na ngele ya masa mosi ya mekotaka na Masa Amazone sambu na kwenda kuzabisa bantu kyeleka. Kansi, ntangu bitumba kubwaka na bwala yina na 1995, bamfumu kubuyisaka nde basivile kutambula dyaka ve na nzila ya masa. Sambu bo vandaka ti lukanu ya kulanda kupesa mikanda yina ketendulaka Biblia na bantu yina kusepilaka, Bambangi kubakaka desizio ya kutula nsangu na zulu ya masa sambu yo kulumuka na ndambu ya nsi. Bo sonikaka mikanda mpi bo tulaka yo ti bakopi ya zulunalu Nzozulu ya Nkengi ti Réveillez-vous! na kati ya milangi ya plastike. Na nima bo losaka milangi yango na masa. Bo salaka yo bamvula iya ti ndambu na ntwala nde bamfumu kupesa basivile nswa ya kutambula dyaka na nzila ya masa. Bantu yina vandaka kuzinga na lweka ya masa yango, vandaka kupesa Bambangi mersi mingi sambu na mikanda na bo. Mwana-nkento mosi yina vandaka longoki ya Biblia kuyambaka bo ti mansanga na meso mpi yandi tubaka nde: “Mono ndimaka ve nde mono tamona beno dyaka. Kansi, ntangu mono yantikaka kuzwa mikanda na milangi ya plastike, mono zabaka nde beno vilaka mono ve!” Bantu yankaka yina vandaka kuzinga na lweka ya masa yina kutubaka nde bo vandaka kutanga bazulunalu yina mbala mingi. Babwala mingi vandaka ti “biro ya posita,” disongidila kisika bo vandaka kutula bima yina bo vandaka kulokuta na masa, ebuna bo vandaka kutula yo kisika mosi sambu na mwa ntangu fyoti. Bantu yina vandaka kusepila na kyeleka vandaka kwenda na kisika yina mbala na mbala sambu na kutala kana bo metindila bo “mikanda” na zulu ya masa.
16. Inki mutindu kundima na kusala kisalu yango kepesaka beto mbala mingi nzila ya kukumisa bantu balongoki?
16 Yehowa Nzambi ti bawanzio na yandi ya ngolo bantu ketwadisaka mpi kesimbaka kisalu ya kusamuna nsangu ya mbote. (Kusonga 14:6) Kana beto kekudipesa na kisalu, mbala mingi baokazio yankaka ya beto vandaka kuyindula ve ya kukumisa bantu balongoki lenda monana. Na Nairobi, na insi ya Kenya, Bakristu zole ya bankento yina vandaka na kisalu ya bilanga kumanisaka kusamuna na banzo yina bo pesaka bo na kusala. Mwana-nkento mosi kwisaka kubasikila bo na mbala mosi mpi yandi tubaka na kyese yonso nde: “Mono vandaka kusamba sambu na kukutana ti bantu bonso beno.” Yandi bondilaka Bambangi yina nde bo kwenda na nzo na yandi kaka na ntangu yina sambu bo solula fyoti, ebuna bo yantikaka kulonguka Biblia ti yandi kaka kilumbu yina. Sambu na nki nkento yina kwisaka kusolula nswalunswalu ti Bakristu yina zole mutindu yina? Sambu, bamposo zole kulutaka, bebe na yandi ya nkento kufwaka. Ebuna ntangu yandi monaka leke mosi ti trakiti “Inki kivuvu kele sambu na bafwa?” Yandi vandaka mpenza na nzala ya kutanga yo, mpi yandi lombaka mwana-bakala yina na kupesa yandi yo. Mwana-bakala yango kubuyaka, kansi yandi songaka nkento yina Bambangi yina kupesaka yandi trakiti yango. Ntama mingi ve na nima, nkento yina yantikaka kuyela mbote na kimpeve mpi yandi vandaka na kikesa ya kunwana ti basusi ya lufwa ya mwana na yandi.
Zola ya Nzambi Fwete Nunga
17-19. Zola ya nki mutindu Yehowa memonisaka na bantu na mutindu yandi pesaka nkudulu?
17 Kuwakana kele na kati ya kumwangana ya nsangu ya Nzambi na ntoto ya mvimba ti nkudulu ya kimenga ya Yezu Kristu. Yehowa kumonisaka zola na yandi ntangu yandi pesaka nkudulu, mutindu mosi mpi, yandi kemonisaka zola na yandi na bantu bisika yonso na kisalu ya kusamuna. Ntumwa Yoane kusonikaka na ngolo ya mpeve santu nde: “Nzambi me lutaka kuzola bantu yonso; yo yina yandi pesaka bo mwana mosi yina kele na yandi, sambu konso muntu yina me ndima yandi na ntima na yandi, yandi kufwa ve, kansi yandi kuvanda na moyo ya mvula na mvula.”—Yoane 3:16.
18 Yindula zola yina Yehowa kumonisaka na mpila yandi pesaka nkudulu. Bamvula mingi kibeni, Nzambi vandaka kuzinga na kuwakana ya ngolo ti Mwana na yandi mosi kaka ya mebutukaka yina yandi kezolaka mingi, “yina kele kisina ya bima yonso ya Nzambi salaka.” (Kusonga 3:14) Yezu kezolaka Tata na yandi mingi, mpi Yehowa yantikaka kuzola Mwana na yandi “ntangu ntoto vandaka me salama ntete ve.” (Yoane 14:31; 17:24) Yehowa kundimaka nde Mwana yai ya yandi zolaka mingi kufwa sambu bantu kuzwa okazio ya kubaka luzingu ya kukonda nsuka. Mutindu yai ya kusonga zola na bantu kepesa beto mpenza kyese!
19 Yoane 3:17 ketuba nde: “Nzambi tindaka ve Mwana na yandi awa na nsi-ntoto sambu na kwisa kupesa bantu ndola, kansi sambu na kwisa kugulusa bo.” Yo yina, Yehowa kutindaka Mwana na yandi sambu na kisalu mosi ya kugulusa yina vandaka kusonga zola, kansi yandi kwisaka ve sambu na kusambisa to kufwa bantu. Mambu yai kewakana ti bangogo ya Piere: “[Yehowa] ke zolaka ve nde ata muntu mosi kuvila; kansi yandi ke zolaka nde bantu yonso kubalula ntima.”—2 Piere 3:9.
20. Na nki mutindu luguluku mesimbama na kisalu ya kulonga nsangu ya mbote?
20 Na nima ya kupesa kima yina kuvandaka ya ntalu mingi na meso na yandi mpi yina kulunganaka na nsiku sambu na luguluku, Yehowa kezola nde bantu mingi kubaka mambote na yo. Ntumwa Polo kusonikaka nde: “‘Konso muntu yina ta samba [na zina ya Yehowa, NW], yandi ta guluka.’ Kansi nki mutindu bantu lenda samba Mfumu, kana bo me tulaka yandi ntete ntima ve? Nki mutindu bo lenda tula yandi ntima, kana bo me waka ntete ve nsangu na yandi? Ebuna nki mutindu bo lenda wa nsangu yina, kana muntu me longaka bo yo ntete ve?”—Roma 10:13, 14.
21. Inki mutindu beto fwete kudiwa sambu na dibaku ya beto kele na yo ya kuvukana na kisalu ya kulonga?
21 Yo kele dibaku mosi ya kitoko kibeni ya kuvukana na kisalu yai ya kusamuna mpi ya kulonga ya kesalama na ntoto ya mvimba! Yo kele ve kisalu mosi ya pete, kansi Yehowa kewaka kyese mpenza na ntangu yandi kemonaka bantu na yandi kezitisa kyeleka na luzingu na bo mpi kezabisa nsangu ya mbote na bantu yankaka! Yo yina, ata luzingu na nge kuvanda nki mutindu, bika mpeve ya Nzambi ti zola yina nge kele na yo na ntima na nge kupusa nge na kusala kisalu yai. Kuvila mpi ve nde kisalu yai ya beto kemona ya kesalama na ntoto ya mvimba kele kidimbu ya kesonga nde ntama mingi ve Yehowa Nzambi talungisa lusilu na yandi ya kupesa lukumu na “zulu ya mpa ti ntoto ya mpa, yina ya yandi silaka beto; kuna [lunungu tazingaka, NW].”—2 Piere 3:13.
Keti Nge Keyibuka?
• Sambu na nki malongi ya luvunu lendaka kukangisa ve kisalu ya bansamuni ya nsangu ya mbote?
• Inki mutindu nsangu ya Nzambi menungaka na bilumbu na beto?
• Na nki mitindu mpeve ya Nzambi ke na kusala bubu yai?
• Inki mutindu nkudulu mesimbama na kisalu ya kusamuna nsangu ya mbote?
[Tablo/Kifwanisu ya kele na lutiti 26]
(Sambu na kumona mambu yonso, tala mukanda)
Ntalu ya bansamuni ya Kimfumu kukumaka mingi na mvu-nkama ya 20
Mwayene ya Bansamuni (na bamilio)
6
5,5
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
[Bifwanisu ya kele na lutiti 25]
JÉRÔME
TYNDALE
GUTENBERG
HUS
[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto]
Gutenberg ti Hus: Yo mekatuka na mukanda The Story of Liberty, 1878
[Kifwanisu ya kele na lutiti 25]
Balongoki ya Biblia ke na kuzabisa nsangu ya mbote na bamvula 1920
[Bifwanisu ya kele na lutiti 27]
Na ntoto ya mvimba bantu ke na kundima nsangu ya mbote
[Kifwanisu ya kele na lutiti 28]
Bonso kimenga ya nkudulu ya Yezu Kristu, kisalu ya kusamuna kesongaka zola ya Nzambi