Mbongo na Nge to Luzingu na Nge?

Ziku nge mewaka dezia disolo nde babandi kukangaka muntu mosi na nima bo tudilaka yandi minduki na luse mpi bo kelomba yandi nde: “Mbongo na nge to luzingu na nge!” Bubu yai, dyambu yai ya mpasi ya kelombaka nde beto pona kekuminaka beto yonso, mingimingi bayina kezingaka na bansi yina kele na kimvwama mingi. Kansi, sambu na beto, babandi ve bantu kelombaka beto na kupona. Kima ya kelombaka beto na kupona kele kikalulu ya bantu mekumaka na yo ya kumona kaka nde kima meluta mfunu na luzingu ya muntu kele mbongo ti bima ya kinsuni.

NGINDU ya mutindu yai mebasisaka bangyufula mingi ya mpa ti mambu mingi ya kepesaka bantu susi. Inki muntu fwete sala sambu na kuzwa mbongo ti bima ya kinsuni mingi? Keti beto lenda vanda na kyese ata beto ke na bima mingi ve? Keti bantu ke na kutambika ‘luzingu ya kieleka’ na mesa-kimenga na mpusa ya ngolo ya kuzwa bima mingi ya kinsuni? Keti mbongo kele nto ya luzingu ya kyese?

Mpusa ya Ngolo ya Kuzwa Mbongo

Na kati ya bampusa ti mawi ya ngolo ya bantu kevandaka na yo, yo vanda yina bantu yonso kevandaka na yo mfunu, to ya mutindu yankaka, kuzola mbongo mebakaka kisika ya ntete. Mpusa ya kuvukisa nitu ti nzala ya madya lenda mana, kansi nzala ya mbongo kemanaka ve. Kimununu kekatulaka ve nzala ya mbongo. Mbala mingi kana bamvula kepusana, muntu kekumaka na nzala to susi ya kuvanda ti mbongo mingi mpi ti bima yina mbongo lenda sumba.

Nzala ya mbongo kemonanaka bonso nde yo kekumaka kaka mingi. Muntu mosi ya vandaka kubasika mbala mingi sambu na kutuba na filme mosi ya bantu mingi kezolaka kutubaka nde: “Nzala ya mbongo kepusaka muntu na kusala. Nzala ya mbongo kele kima ya mbote.” Ata bantu mingi vandaka kutuba nde Bamvula ya Nzala Mingi ya Mbongo bandaka na mvu 1980 tii 1990, mambu yina mesalamaka na ntwala mpi na nima ya bamvula yai kesonga ve nde nzala ya mbongo ya bantu kevandaka na yo mekitaka mpenza na nima ya bamvula ya kulandaka.

Kima lenda vanda ya mpa kele nde bantu mingi melungisaka mpusa na bo ya kuzwa bima mingi ya kinsuni na mbala mosi. Yo kemonana bonso nde mbala mingi bantu mingi ya inza kemanisaka ngolo na bo na kusala mpi kuzwa bima mingi ya kinsuni. Ziku nge lenda ndima mpi nde kuvanda ti bima mingi ya kinsuni mpi kusadila mbongo mekumaka kima ya bantu mingi kezolaka kusala, mpi mbala mingi konso muntu kesosaka kusala yo na luzingu ya bubu yai.

Kansi, keti mambu ya mutindu yina kenatilaka bantu kyese? Ntangu yandi pesaka mvutu na ngyufula yai, Salomo, Ntotila ya mayele mpi ya mvwama mpenza, kusonikaka bamvula 3 000 meluta nde: “Muntu yina ke zolaka mbongo, yandi ta mona kiese ve na yo. Muntu yina ke zolaka kukuma mvwama, yandi ta zwa ve konso kima ya yandi ke zola. Yo mpi kele mpamba.” (Longi 5:9) Bantu yina kelongukaka mutindu bantu kezingaka kepesaka beto bangindu ya mutindu mosi.

Mbongo ti Kyese

Mosi na kati ya bima ya kuyituka ya bo mesengumunaka na luzingu ya muntu kele nde kana muntu mekuma ti mbongo mpi bima mingi ya kinsuni yo ketendula ve nde na mbala mosi kyese na yandi mekuma kiteso mosi ti kiteso ya mbongo to ya bima yina yandi mezwa. Kima ya bantu yina kesosa-sosaka kubakisa mambu mebakisaka kele nde kana muntu mezwa kimvwama, kyese na yandi kelandaka ve kiteso ya bima yina yandi mekuma na yo.

Na kuta masonga, kusosa kuzwa bima mingi ya kinsuni ti mbongo na mpusa ya ngolo mpenza kepusaka bantu mingi na kati na bo na kudiyula ngyufula yai, ‘Beto kesepilaka fyoti ti bima ya mpa ya beto mesumba; kansi, sambu na nki, nsukansuka, byese yai yonso keyikaka beto ve kyese ya kyeleka?’

Na mukanda na yandi (Happy People), Jonathan Freedman ketuba nde: “Kana muntu mekuma na mwa mbongo, ntalu ya mbongo yina yandi mezwa kekwendaka ve nzila mosi ti kiteso ya kyese yina yo tapesa yandi. Katula bunsukami, kuwakana kele mpenza ve na kati ya mbongo yina muntu kele na yo ti kyese na yandi.” Bantu mingi mebakisaka nde kima ya mfunu ya kepesaka mpenza muntu kyese kele kuvanda na kimvwama ya kimpeve, na balukanu ya mbote na luzingu, mpi na bikalulu ya mbote. Kima yankaka ya mfunu kele bangwisana yina muntu kele na yo ti bantu yankaka, mpi kukonda mavwanga ti bantu to kimbeni yina lenda katula kyese yina beto kevandaka na yo.

Bantu mingi kemonaka nde kisina ya bampasi ya bantu kekutanaka na yo na luzingu bubu yai kele mpusa ya bantu kevandaka na yo ya kumeka kusadila kimvwama na bo sambu na kumanisa makambu yina bantu kele na yo na kati ya ntima. Bantu mingi yina kelongukaka mutindu bantu kezingaka ketubaka nde bantu yonso mekumaka ti bangindu ya mbi mpi kevandaka ve na kyese. Bo ketubaka dyaka nde bantu mingi ya kezingaka na bisika yina kimvwama ke mingi kekwendaka kusosa lusadisu na minganga yina kebelulaka maladi ya mabanza to kusosa ntendula ya luzingu mpi ngemba ya mabanza na bamfumu ya mabundu, na banzo-nzambi, mpi na bimvuka ya bantu yina ketubaka nde bo ke na kiyeka ya kubelula maladi ya mabanza. Mambu yai yonso kemonisa nde bima ya kinsuni kepesaka mpenza ve kyese ya kyeleka na luzingu.

Mambu yina mbongo lenda sala ti yina yo lenda sala ve

Ya kyeleka, mbongo kele na ngolo. Yo lenda sumba banzo ya kitoko, bilele ya kitoko, mpi bakiti ti bima yankaka ya ntalu ya nzo. Yo lenda sala mpi nde bantu kukuma kuzola nge, to nge kuma kukabila bo bima ya bo kele na yo mfunu, to bo kuma kuleba nge, to nkutu kubenda banduku mingi ya ntangu fyoti yina tazolaka kusadila nge mambote kaka ntangu nge ke na mbongo. Kansi ngolo ya mbongo mesuka kaka pana. Mbongo lenda sumba ve bima yina beto kele na yo mpenza mfunu bonso: zola ya nduku ya kyeleka, ngemba ya mabanza, kulembika beto ntima na ntangu beto mekuma penepene na lufwa. Ebuna, sambu na bantu yina kezolaka bangwisana na bo ti Ngangi, mbongo lenda sumba ve kundima yina Nzambi kendimaka bo.

Ntotila Salomo, ya kuvandaka ti bima mingi ya kitoko yina mbongo lendaka kusumba na bilumbu ya yandi vandaka na luzingu, kundimaka nde kutula ntima na bima ya kinsuni kepesaka ve kyese ya kyeleka. (Longi 5:12-15) Muntu lenda vidisa mbongo na yandi kana banki mebwa to kana valere na yo mekita. Banzo ya nene lenda bwa na mvula ya ngolo. Ata babiro ya asiranse kefutaka ndambu ya bima yina kebebaka, bo kekukaka ve kumanisa mpasi yina muntu yina mebwila mambu ya mutindu yai kevandaka na yo na ntima. Bima mingi ya bantu mebumbaka nde yo tasadisa bo na bilumbu kekwisa mpi mbongo yina bo kebumbaka lenda kuma kima ya mpamba kana kimvwama ya insi mebwa na kintulumukina. Ata muntu ke na kisalu ya bo kefuta yandi salere ya mbote bubu yai bo lenda katula yandi mbasi na mbala mosi.

Ebuna, inki mutindu beto lenda tula mbongo na kisika yina mefwana na yo? Mbongo ti bima ya kinsuni fwete baka nki kisika na luzingu na beto? Tadila dyambu yai na disolo yina kelanda sambu nge bakisa nki mutindu nge lenda zwa kima yina kele mpenza mfunu. Kima yango kele ‘luzingu ya kieleka.’

[Bifwanisu ya kele na lutiti 4]

Bima ya kinsuni kepesaka ve kyese ya ntangu ya nda