DISOLO YINA KELE NA LUTITI YA ZULU | KETI SIANSI ME BAKAKA KISIKA YA BIBLIA?

Siansi Kele ti Bandilu

Mikanda mingi me basika na bilumbu na beto, mpi yo kele ti bangindu ya bantu yina ke ndimaka ve nde Nzambi kele. Bangindu ya mikanda yango ke bendaka dikebi ya bantu mingi mpi yo ke basisaka bantembe. Sambu na yo, David Eagleman, muntu ya siansi ya ke longukaka butomfu sonikaka nde: “Bantu ya nkaka ya ke tangaka mambu ya siansi . . . ke yindulaka nde bantu ya siansi ke zabaka mambu yonso.” Yandi yikaka nde: “Bantu ya siansi ya masonga ke ndimaka bangindu ya bantu ya nkaka, mpi kisalu na bo ke lombaka kusengumuna mambu ya mpa.”

Muntu mosi ya ke longukaka bima ya ke vandaka na zulu ke sadila télescope

Banda bamvula mingi, bantu ya siansi ke sengumunaka mambu ya kuyituka ntangu bo ke sosaka bamvutu na bangiufula ya mpasi ya lugangu. Kansi, bantu ya nkaka ya siansi me salaka bifu ya nene. Isaac Newton vandaka muntu ya siansi ya nene. Yandi monisaka mutindu ngolo mosi (gravitation) ke vukisaka baplanete, bambwetete, mpi bagalaksi sambu yo sala luyalanganu mosi. Yandi muntu gangaka kalkile, disongidila kitini mosi ya matematike ya bo ke sadilaka na ba ordinatere, na kusala banzietelo na zulu, mpi na physique nucléaire. Diaka, Newton longukaka mpi mutindu mosi buna ya shimi (alchimie) ya ke sadilaka astrolozi mpi mazi sambu na kukumisa plomb mpi bibende ya nkaka wolo.

Bamvula kuluta 1 500 na ntwala nde Newton kusengumuna mambu yai, Ptolémée, Mugreki mosi sadilaka meso na yandi mpamba sambu na kulonguka bima yina ke vandaka na zulu. Yandi talaka zulu na mpimpa mpi sengumunaka baplanete, na nima yandi kumaka kusala bakarte na yo. Kansi, yandi monaka nde ntoto kele na kati-kati ya luyalanganu. Carl Sagan, muntu ya siansi ya ke longukaka bima ya ke vandaka na zulu sonikaka sambu na Ptolémée nde: “Sambu na nsungi ya bamvula 1 500 bantu ndimaka mambu yai ya yandi tubaka nde ntoto kele na kati-kati ya luyalanganu, yo ke monisa nde ata muntu ya mayele mingi lenda sala kifu.”

Bubu yai, bantu ya siansi ke kutanaka ti mambu ya mutindu mosi ntangu bo ke salaka bansosa. Keti bo ta kuka kubakisa mbote-mbote bima yonso ya kele na luyalanganu? Ata yo me fwana na kundima nde siansi me tomisaka mambu mingi mpi me natilaka beto mambote, beto fwete vila ve nde yo kele ti bandilu. Paul Davies, muntu ya fiziki tubaka nde: “Ata muntu mosi ve lenda pesa bantendula ya luyalanganu ya me fwana mpi ya ke wakana na mambu yonso.” Bangogo yai ke monisa kieleka mosi ya muntu lenda tula ve ntembe: Bantu lenda bakisa ve ata fioti bima yonso ya kele na luyalanganu. Yo yina, ntangu bantu ya siansi ke pesa bantendula ya bima yina kele na lugangu, beto fwete keba ntangu beto ke ndima bangindu na bo.

Yo kele pwelele nde Biblia ke lungisaka bampusa na beto na mutindu yina siansi lenda lungisa ve

Biblia ke tubila bima ya kuyituka ya kele na lugangu nde: “Mambu yai yonso ke songa kaka nki mutindu ngolo na yandi [Nzambi] kele, beto ke wa kaka nsangu mpamba.” (Yobi 26:14) Luyalanganu kele ti bima mingi kibeni yina bantu lenda mona ve mpi ya bo lenda bakisa ve. Ntembe kele ve nde mambu yina ntumwa Polo sonikaka bamvula kiteso ya 2 000 me luta, kele mpenza ya kieleka. Yandi sonikaka nde: “O mudindu ya kimvwama, ya mayele, mpi ya nzayilu ya Nzambi! Ata muntu mosi ve lenda zaba balusambisu na yandi mpi kubakisa banzila na yandi!”—Baroma 11:33.

Lutwadisu Yina Siansi Lenda Pesa Ve

Siansi ke sadisaka bantu na kuzaba mambu ya lugangu, kansi Biblia kele ti minsiku mpi lutwadisu yina ke sadisaka bantu na kuvanda ti bangwisana ya mbote mpi na kuvanda ti luzingu mosi ya kiese. Beto tadila minsiku mpi lutwadisu yai ya ke landa.

Lukebisu Sambu na Mambu ya Nku

Monisa luzitu sambu na luzingu

“Kufwa muntu ve.”—Kubasika 20:13.

“Konso muntu yina ke mengaka mpangi na yandi kele muntu ya ke fwaka bantu.”—1 Yoane 3:15.

Sosa ngemba mpi tanina yo

“Beno bikisa kusala mambu ya mbi kansi beno sala mambu ya mbote; beno sosa ngemba, beno landa kaka yo.”—Nkunga 34:15.

“Bo ke kunaka nkeni ya mbuma ya lunungu na ngemba na kati ya bantu yina ke tulaka ngemba.”—Yakobo 3:18.

Buya mambu ya nku

“Yandi ke talaka mbote-mbote ata bantu ya mbi ata bantu ya mbote; yandi ke zolaka ve ata fioti bantu yina ke zolaka kusala nku.”—Nkunga 11:5.

“Kuwila Bantu ya nku kimpala ve, kulanda nzila na bo mpi ve, sambu Mfumu Nzambi ke zolaka ve bantu yina ke salaka mbi.”—Bingana 3:31, 32.
Kiese na Dibuta

Lemfukila bibuti na nge

“Bana, beno lemfuka na bibuti na beno na kuwakana ti Mfumu, sambu yo kele mbote: ‘Kumisa tata na nge ti mama na nge’; yina kele nsiku ya ntete ya kele ti lusilu: ‘Sambu mambu kukwendila mbote sambu na nge mpi sambu nge zinga mingi na ntoto.’”—Baefezo 6:1-3.

Longa bana na nge mbote-mbote

“Beno pesa ve bana na beno makasi, kansi beno landa na kusansa bo na malongi mpi na balukebisu ya Yehowa.”—Baefezo 6:4.

“Beno pesa ve bana na beno makasi, sambu bo lemba nitu ve.”—Bakolosai 3:21.

Zola mpi zitisa nkwelani na nge

“Konso muntu na kati na beno kuzola nkento na yandi mutindu yandi ke kudizolaka; na ndambu ya nkaka, nkento fwete vanda ti luzitu ya mudindu sambu na bakala na yandi.”—Baefezo 5:33.
Kutanina ntoto

Biblia ke tuba sambu na bantu ya Izraele ya ntangu ya ntama yina vandaka kubebisa ntoto nde: “Ntoto me beba na bantu na yo . . . Bantu na yo ke baka ndola sambu na mbi na bo.” (Yezaya 24:5, 6) Nzambi ta pesa bantu ya ke bebisa ntoto ndola. Yandi ta “bebisa bantu yina ke bebisaka ntoto.” (Kusonga 11:18) Bantu yango ta tina ve ata fioti.