BANGIUFULA YINA BALEKE KE KUDIYULAKA
Inki Mambu Mono Fwete Zaba Sambu na Makaya mpi Makaya ya Kura?
Julia leke mosi ya nkento ke tuba nde: “ Kisika ya mu ke zingaka yo kele mpasi na kumona muntu na nsi ya mvula 25 ya me nwaka ntete ve makaya to makaya ya kura.”
Na disolo yai
Mambu ya nge fwete zaba
Makaya ke fwaka bantu. Kima ya bo ke bingaka nicotine, ya ke vandaka na kati ya makaya, ke vandaka mpenza kigonsa sambu na bantu mpi yo ke kumisaka bo bampika. Kimvuka mosi na États-Unis (Centres pour le contrôle et la prévention des maladies) ke tuba nde: “Makaya kele kima ya ke sala nde bantu mingi na ntoto ya mvimba kubela mpi kufwa nswalu ntangu bo kele baleke.”
Nkento mosi na zina ya Theresa ke tuba nde: “Mono kele munganga, kisalu na mono ke vandaka ya echographie mpi me monaka bafoto ya echographie yina ke monisaka mambu yina makaya ke salaka na nitu ya bantu. Yo salaka mono mpasi na kumona mutindu bima ya bo ke bingaka ba plaque ke kumaka mingi na misisa ya bantu yina ke nwaka makaya mpi yo ke salaka nde menga kuluta na mpasi. Mono ke bakaka mpenza nitu na mono na valere yo yina mu ta nwa ve ata fioti makaya.”
Keti nge zabaka yo? Makaya ke vandaka ti bima mingi na kati yina ke fwaka bantu. Konso mvula, bamilio ya bantu ke fwaka na maladi yina ke katukaka na makaya.
Bantu yina ke nwaka makaya ya kura ke kotisaka na nitu na bo bima ya ke fwaka bantu (toxique chimique). Bantu ya mayele ke tubaka nde bantu yina ke nwaka makaya ya kura ke bebisaka bapumo na bo mpi bo ke fwaka. Mpi kaka bonso makaya, makaya ya kura ke vandaka ti kima ya bo ke bingaka nde nicotine. Disolo mosi ya ke tubilaka makaya ya kura ke monisa nde : Makaya ke vandaka ti nicotine yina lenda “sala nde baleke mingi kukuma bampika ya makaya mpi ya bima ya nkaka yina ke lawusaka.”
Miranda leke mosi ya nkento ke tuba nde: “Makaya ya kura ya nkaka ke vandaka ntomo mingi bonso bima ya sukadi yina baleke mingi ke zolaka. Ntomo yina ke salaka nde bo vila kigonsa yina ya yo ke nataka.”
Keti nge zabaka yo? Midinga ya makaya ya kura ke vandaka ve kaka masa. Yo ke vandaka ti bima ya ke fwaka bantu (Toxique chimique) yina ke kotaka ti na bapumo.
Mambu ya mpasi yina bantu ya ke nwaka makaya lenda kutana ti yo
(1) Bo lenda kuma kuyindula ve mbote, kukuka ve kutula dikebi ntangu ya nda na kima mosi, kukuma makasi-makasi, mingi-mingi sambu na baleke
(2) Maladi ya meno (caries dentaires)
(3) Maladi ya bapumo mpi ya ntima
Maladi ya mpema ta kuma ngolo (asthme)
Mpasi ya divumu mpi nzala kuluka
Mambu ya nge lenda sala
Sosa kuzaba mambu. Kundima ve mambu yonso ya nge ke wa. Mu mbandu, sosa kuzaba kana makaya ya kura kele ve kigonsa to yo ke sadisaka na kukatula basusi ya luzingu. Sala bansosa nge mosi mpi baka lukanu mosi ya mbote.
Munsiku ya Biblia: “Muntu ya kukonda mayele ke ndimaka mambu yonso, kansi muntu ya mayele ke tadilaka konso kitambi na yandi.”—Bingana 14:15.
Evan leke mosi ya bakala ke tuba nde: “Kana nge yindula mambu ya mpasi yina kunwa makaya to makaya ya kura ke nataka, nge ta bakisa nde yo kele ve kima ya mbote mutindu bantu mingi ya kuzabana to banduku na nge ke mona yo.”
Mambu ya kuyindulula: Keti baleke yina ke nwaka makaya to makaya ya kura kele kibeni na kiese? Keti bo ke ya kuyilama mbote sambu na kununga bampasi ya luzingu banda bubu yai mpi na bilumbu ya ke kwisa? To bampasi mingi ke vingila bo na bilumbu ke kwisa?
Sosa mitindu ya mbote ya kukatula basusi. Mitindu ya mbote ya kukatula basusi kele kusala mambu ya ta sadisa nge na kuwa mbote. Mu mbandu kusala bafiziki, kutanga to kulutisa ntangu ti banduku ya mbote. Kana nge ke sala mambu mingi ya mbote, nge ta wa diaka ve nzala ya kunwa makaya.
Munsiku ya Biblia: “Basusi na ntima ya muntu ke lembisaka ntima, kansi ndinga ya mbote ke pesaka yo kikesa.”—Bingana 12:25.
Angela leke mosi ya nkento ke tuba nde: “Bantu mingi ke yindulaka nde kunwa makaya to makaya ya kura ke katulaka basusi. Kansi yo ke nataka kaka kiese ya ntangu fioti mpi bampasi yina lenda wumela luzingu ya mvimba. Kele ti mitindu ya kuluta mbote ya kukatula basusi.”
Mambu ya kuyindulula: Inki mambu ya nkaka ya nge lenda sala sambu na kununga basusi? Kana nge ke na mfunu ya kuzaba yo, tala disolo “Bangiufula Yina Baleke Ke Kudiyulaka” “Inki Mutindu Mu Lenda Nunga Basusi?”
Kunwa bima ya ke kumisaka bampika sambu na kukatula basusi kele bonso kutina mvula sambu na kubwa na kati ya masa, yo ta yika nge mpasi na zulu ya mpasi!
Vanda ya kuyilama na kubuya mambu ya mbi yina banduku nge ke pusa nge na kusala. Bana Nzo-nkanda na beno to bansaka yina nge ke salaka lenda pusa nge na kunwa makaya. Bafilme, mambu ya ke lutaka na Televizio mpi na internet ke monisaka nde kunwa makaya to makaya ya kura kele kayo mbi ve.
Munsiku ya Biblia: “Bantu ya kuyela . . . ke sadilaka mayele na bo ya kuswaswanisa mambu [mpi] ke longaka yo sambu na kuswaswanisa mambu ya mbote ti ya mbi.”—Baebreo 5:14.
Anna leke mosi ya nkento ke tuba nde: “Ntangu mono vandaka kutanga klase, banduku na mono vandaka kuzitisa munu sambu mu va nwa ve makaya. Ntangu mu songaka bo nde mu ke nwaka ve makaya, bo banda nkutu kukotila mu. Kima kuyituka kele nde kana nge ke songa bantu pwelele nde nge ke salaka ve kima mosi, yo ta tanina nge.”
Mambu ya kuyindulula: Keti nge ke buyaka kusala mambu ya mbi yina banduku nge ke pusaka nge na kusala? Keti nge ke yibuka mbala ikwa nge salaka yo? Kana nge ke na m
funu ya lusadisu na diambu yai, tala ntu-diambu “Contre la pression du groupe” na kapu 15 ya mukanda Les jeunes s’interrogent -- Réponses pratiques, Volime 2.
Pona mbote-mbote banduku na nge. Nge ta wa ve nzala ya kunwa makaya kana banduku na nge mpi ke zolaka ve kunwa yo.
Munsiku ya Biblia: “Kana nge landa bantu ya mayele, nge ta kuma mpi mayele; kana nge landa bazoba, nge mpi ta kuma zoba.”—Bingana 13:20, Bible en Kituba.
Calvin leke mosi ya bakala ke tuba nde: “Kana nge ke sala kinduku ti bantu yina kele ti bikalulu bonso kudiyala mpi kwikama, bo ta sadisa nge mingi. Ntangu nge ke mona mambote yina bo ke bakaka na luzingu na bo, yo ta pusa nge na kukuma bonso bo.”
Mambu ya kuyindulula: Keti banduku na nge ke sadisaka nge mpenza na kuvanda ti bikalulu ya mbote na luzingu mpi kubuya mambu ya lenda vanda mbi sambu na sante na nge to bo ke salaka yo ve?
Inki nge ke yindula sambu na diamba?
Bantu mingi ke tubaka nde diamba kele mbi ve. Kansi yo kele luvunu!
Baleke yina ke nwaka diamba ke kumaka bampika na yo. Bansosa mosi ke monisa nde kunwa diamba ke bebisaka butomfu mpi yo lenda manisa mayele ya muntu.
Kimvuka mosi ya ke landilaka mambu ya sante na États-Unis (Administration des services de toxicomanie et de santé mentale) ke tuba mambu yai: “Bansosa ke monisa nde bantu yina ke nwaka diamba ke zingaka ve mbote ti bantu ya nkaka, bo ke nungaka ve na nzo-nkanda, bo ke kukaka ve kusala kisalu mbote-mbote mpi bo ke vandaka ve ti kiese ya mingi na luzingu.”
Judah leke mosi ya bakala ke tuba nde: “Ngindu kwisilaka mu na kunwa diamba sambu mu va zola kukatula basusi na mu. Kansi ntangu mu yindulaka nde yo ta kumisa mu mpika, mbongo yina mu ta bebisa mpi mutindu yo ta bebisa sante na mu, mu bakisaka nde kunwa diamba ta yika mu basusi ya mingi.”