Kivuvu—Keti Yo Kele Mpenza Mfunu?

DANIEL vandaka kaka ti bamvula 10 kansi mvula mosi lutaka dezia banda yandi vandaka kubela maladi ya kansere. Minganga mpi banduku na yandi vandaka kutuba nde yandi ta beluka ve. Kansi Daniel landaka kundima nde yandi ta beluka. Yandi vandaka kutuba nde kilumbu kele yandi ta sala yonso sambu na kuzwa nkisi ya kansere. Yandi kumaka kutula mpenza ntima nde yandi ta beluka mingi-mingi ntangu munganga mosi yina zabaka mbote kusansa kansere yina yandi vandaka kubela zolaka kukwisa. Na kilumbu yango munganga yina kwisaka ve sambu mvula ya ngolo nokaka. Daniel yantikaka kulemba nitu. Sambu na mbala ya ntete, yandi kumaka mawa-mawa. Bilumbu fioti na nima, yandi fwaka.

Munganga mosi ya ke longukaka mutindu kuvanda ti kivuvu to kukonda kivuvu lenda sala nde muntu kuvanda ti sante ya mbote to ve, tubilaka disolo ya Daniel. Mbala ya nkaka beno me waka dezia masolo ya mutindu yai. Mu mbandu, mununu mosi me bakisa nde ntama ve yandi ke fwa kansi yandi kele ti mpusa ya ngolo ya kusala mambu ya mfunu yina yandi vandaka kuvingila banda ntama, mu mbandu kukutana ti muntu yina yandi ke zolaka mingi to kusala feti ya aniversere. Ntangu fioti na nima ya kulungisa mpusa na yandi, yandi ke fwaka. Inki ke salaka nde mambu kusalama mutindu yai? Keti kivuvu kele mpenza mfunu mutindu bantu ya nkaka ke yindulaka yo?

Minganga mingi me bakisaka nde kutadila mambu na mutindu ya mbote, kuvanda ti kivuvu mpi kutula dikebi na mambu ya mbote ke vandaka ti bupusi ya ngolo na luzingu mpi sante ya muntu. Kansi bantu yonso ve ke ndimaka mambu yai. Minganga ya nkaka ya ke ndimaka ve mambu yai ke tubaka nde yo kele kaka bangindu ya bantu kansi ve mambu ya siansi. Bo ke tubaka nde maladi yina bantu ke belaka ke katukaka kaka na nitu.

Banda ntama, bantu mingi ke ndimaka ve nde kivuvu kele mfunu. Bamvula mingi me luta, bo yulaka Aristote, muntu mosi ya filozofi ya Grèce na kutendula kivuvu. Yandi tubaka nde: “Yo kele ndosi yina muntu ke lala ntangu yandi kele ya kutelama.” Mpi ntama ve, Benjamin Franklin, muntu mosi ya politiki ya États-Unis d’Amérique tubaka nde: “Muntu yina ke tula ntima na kivuvu, ta fwa na nzala.”

Kivuvu kele mpenza nki? Keti yo kele kaka kutula ntima na mambu yina ta salama ve to keti yo kele kulala bandosi ya mambu yina ta salama ve kaka sambu na kudiwa mbote? To keti kele ti bikuma ya mbote ya ke ndimisa beto nde kivuvu kele ve ndosi kansi yo kele kima mosi ya mfunu mpi ya kieleka yina lenda sadisa beto na kuvanda ti sante ya mbote, na kiese mpi yina lenda natila beto mambote?

Sambu na Nki Beto Kele na Mfunu ya Kivuvu?

INKI zolaka kusalama kana Daniel yina beto tubilaka na disolo ya me luta yina fwaka na kansere, landaka kuvanda ti kivuvu ya ngolo? Keti yandi zolaka kubeluka? Keti yandi zolaka kuvanda na luzingu tii bubu yai? Mbala ya nkaka, ata bantu yina ke ndimaka mpenza nde kivuvu ke sadisaka bantu na kubeluka, lenda ndima ve mambu yai. Diambu ya mfunu yo yai: Beto fwete tuba ve nde kivuvu lenda sadisa beto na mambu yonso. Yo kele ve nkisi yina lenda belula bamaladi yonso.

Ntangu bo yulaka doktere Nathan Cherney bangiufula na chaîne mosi ya nene ya televizio (CBS News), yandi monisaka nde yo kele kigonsa na kutuba nde kivuvu lenda sadisa beto na mambu yonso ntangu beto kele ti bambefo yina ke bela ngolo. Yandi tubaka nde: “Beto me monaka mutindu babakala ke nganinaka bankento na bo nde bo kele ve ti kivuvu mpi nde bo ke tadila ve mambu na mutindu ya mbote.” Doktere Cherney tubaka diaka nde: “Bangindu yai me pusaka bantu na kuyindula nde bo lenda kanga maladi na bo sambu yo lutana ve. Kansi kana maladi ya muntu mosi me kuma ngolo, bantu ya nkaka ke tubaka nde yandi salaka ve bikesa ya kukanga maladi na yandi. Bangindu yai kele ya luvunu.”

Na kutuba masonga, bantu yina ke bela ngolo mpi ke zola kufwa ke nwanaka bitumba ya ngolo ya ke lembisaka. Bampangi mpi banduku na bo fwete pesa bo ve foti, kana ve bo ta yika bantu yina ke bela mpasi na zulu ya mpasi. Keti yo ke tendula nde kivuvu kele ve mfunu?

Ata fioti ve. Doktere Cherney me longukaka mutindu ya kufiotuna bampasi ya bantu yina ke bela ngolo, disongidila kupesa bo bankisi yina ta sadisa bo na kudiwa mbote ntangu bo me fwa ntete ve kansi ve yina ta manisa maladi na bo to kusadisa bo na kulanda kuzinga. Yandi mpi badoktere ya nkaka ya me longukaka mambu yai, ke ndimaka mpenza nde yo kele mfunu na kupesa bantu bankisi sambu bo kudiwa mbote nkutu ata bayina ke bela ngolo. Kele ti bikuma mingi ya ke monisa nde kivuvu lenda sadisa muntu na kudiwa mbote mpi yo lenda sala mambu mingi ya nkaka ya mbote.

Mfunu ya Kivuvu

Doktere W. Gifford-Jones yina ke sonikaka mpi masolo na zulunalu mosi ya ke tubilaka mambu ya minganga ke tuba nde “kivuvu kele nkisi mosi ya ngolo.” Yandi tadilaka bansosa mingi yina bo salaka sambu na kutala mfunu ya kusadisa bantu yina ke bela ngolo mpi ke zola kufwa na kudiwa mbote. Yo ke monana nde kusala mutindu yai ke sadisaka bantu na kulanda kuvanda ti kivuvu ya ngolo mpi kutadila mambu na mutindu ya mbote. Nsosa mosi ya bo salaka na 1989 monisaka nde bambefo yina ke bakaka lusadisu yai ke zingaka mingi. Kansi bansosa ya bo me sala ntama ve ke ndimisa ve mambu yai. Ata mpidina, bansosa ya nkaka me monisaka nde bambefo yina bo ke sadisaka na kudiwa mbote ke niokwamaka ve mingi na mabanza mpi bo ke waka ve mpasi mingi bonso bayina ke bakaka ve lusadisu yai.

Beto tadila nsosa ya nkaka ya bo salaka yina tubilaka bupusi yina kutadila mambu na mutindu ya mbote mpi kutadila mambu na mutindu ya mbi ke vandaka ti yo na bantu yina ke belaka maladi ya ntima. Bo landilaka mbote-mbote kimvuka mosi ya bantu kuluta 1 300 sambu na kutala kana bo vandaka kutadila luzingu na mutindu ya mbote to ve. Nsosa ya bo salaka bamvula 10 na nima, monisaka nde bantu ya nkaka na kati na bo (kuluta 12%) belaka maladi ya ntima. Na kati na bo, ntalu ya bantu yina kondaka kivuvu vandaka mingi mbala zole kuluta ntalu ya bantu yina vandaka ti kivuvu. Laura Kubzansky, longi mosi ya nene ya ke longukaka sante mpi bikalulu ya bantu na nzo-nkanda mosi ya nene (École de santé publique de Harvard) ke tuba nde: “Ntete bantu mingi vandaka kutuba nde ‘kuvanda ti mabanza ya mbote’ kele mbote sambu na sante. Ata mpidina, bikuma ya vandaka kundimisa mambu yai vandaka ve. Kansi, nsosa yai me monisa sambu na mbala ya ntete nde mambu yai kele ya kieleka sambu na bantu yina ke belaka maladi ya ntima.”

Bansosa ya nkaka me monisaka nde na nima ya operasio, bantu yina ke monaka nde sante na bo kele mbote ke belukaka nswalu kuluta bantu yina ke monaka nde sante na bo kele mbote ve. Nkutu kuvanda ti mabanza ya mbote ke sadisaka muntu na kuzinga mingi. Bo salaka nsosa mosi sambu na kutala mutindu minunu ke kudiwaka kana bo ke tadila kimununu na bo na mutindu ya mbote to ve. Ntangu bo vandaka kupesa minunu bansangu yina vandaka kumonisa mutindu minunu ya nkaka kumaka ti eksperiansi mpi mayele mingi, yo salaka nde minunu yango kukuma ngolo mpi bo kuma kutambula ti kikesa. Na kutuba ya masonga, ngolo yina bo kumaka na yo vandaka kumonana bonso nde bo salaka bangalasisi bamposo 12!

Sambu na nki kuvanda ti kivuvu, kutadila mambu na mutindu ya mbote mpi kuvanda ti mabanza ya mbote kele mfunu sambu na sante? Mbala ya nkaka bantu ya siansi mpi minganga me bakisaka ntete ve mbote mutindu mabanza mpi nitu ya muntu ke salaka sambu bo pesa bamvutu ya kieleka. Ata mpidina, bantu ya mayele yina ke longukaka mambu yai lenda pesa mwa bangindu ya mbote. Mu mbandu, longi mosi ya nene ya ke sansaka maladi ya ntu ke tuba nde: “Yo kele mfunu mingi na kuvanda na kiese mpi ti kivuvu. Kana muntu kele na kiese yandi ke kudiyangisaka ve mingi mpi yandi ke vandaka ti sante ya mbote. Yai kele kima ya nkaka ya bantu fwete sala sambu na kuvanda na sante ya mbote.”

Ngindu yai lenda monana ya mpa na meso ya minganga, ya bantu ya ke longukaka bikalulu ya bantu mpi ya bantu ya nkaka ya siansi. Kansi yo kele ve kima ya mpa sambu na bantu yina ke longukaka Biblia. Bamvula kiteso ya 3 000 me luta, ntotila Salomo, muntu mosi ya mayele, sonikaka mambu yai na nsadisa ya mpeve santu: “Ntima ya kiese kele nkisi ya mbote, kansi mabanza ya ke niokwama ke katulaka ngolo ya muntu.” (Bingana 17:22) Verse yai ke tuba mpenza mambu ti bukati-kati. Yo ke tuba ve nde ntima ya kiese ke belulaka bamaladi yonso, kansi yo ke tuba kaka nde yo “kele nkisi ya mbote.”

Yo yina, beto lenda kudiyula nde: Kana kivuvu vandaka nkisi, nki munganga zolaka kubuya kusonikila yo bantu? Diaka, kivuvu ke sadisaka beto kaka ve na kuvanda na sante ya mbote, kansi yo ke natilaka beto mpi mambote mingi.

Kivuvu, Kukonda Kivuvu mpi Luzingu na Nge

Bantu ya mayele me bakisaka nde bantu yina ke vandaka ti kivuvu ke bakaka mambote mingi sambu bo ke tadilaka mambu na mutindu ya mbote. Bo ke nungaka na nzo-nkanda, na kisalu mpi nkutu na bansaka ya kubaka ntinu. Mu mbandu, bo longukaka mambu yai na kimvuka mosi ya bana-bankento yina ke salaka nsaka ya kubaka ntinu. Bantu yina vandaka kupesa kimvuka yai formasio, tubilaka makuki ya kubaka ntinu ya bana-bankento yina mosi-mosi. Diaka, bantu yina ya mayele landilaka bana-bankento yina sambu na kusosa kuzaba kivuvu yina konso muntu na kati na bo vandaka ti yo. Na nima, bo bakisaka nde bana-bankento yina vandaka na kivuvu ya mingi, vandaka kusala mbote mpenza nsaka yango kuluta mutindu bantu ya vandaka kupesa bo formasio vandaka kuyindula. Inki ke salaka nde kivuvu kuvanda ti bupusi ya ngolo mutindu yai?

Bo zabaka mambu mingi ntangu bo longukaka mpi kikalulu yai ya nkaka, disongidila kukonda kivuvu. Na bamvula 1960, bantu ya mayele longukaka mambu ya kuyituka na mambu yina bambisi ke salaka, yo pusaka bo na kutubila “kikalulu ya kukonda kivuvu yina bambisi ke vandaka ti yo.” Bo bakisaka nde bantu mpi lenda kuma ti bikalulu yai. Mu mbandu, bo kotisaka bantu na kisika mosi ya makelele ya ngolo mpi bo songaka bo na kuniema babuto sambu na kumanisa makelele yango. Bantu yina vandaka ti kivuvu nungaka na kumanisa makelele yango.

Bo songaka mpi kimvuka ya nkaka ya bantu na kuniema babuto sambu na kumanisa makelele yina, kansi makelele manaka ve. Bantu mingi na kati ya bantu yai vandaka diaka ve ti kivuvu. Na nima, ntangu bo songaka bo na kubweta diaka babuto yina sambu na kumanisa makelele, bo buyaka kusala yo sambu bo vandaka kundima nde mambu yonso ya bo ta sala ta simba ve. Kansi, bantu ya vandaka ti kivuvu na kati ya bantu yai buyaka kulanda bangindu yai.

Doktere Martin Seligman yina pesaka mpi maboko na bansosa yai lutisaka luzingu na yandi ya mvimba sambu na kulonguka kivuvu mpi kukonda kivuvu. Yandi longukaka mbote-mbote mutindu bantu yina me konda kivuvu ke yindulaka. Yandi tubaka nde kukonda kivuvu ya mutindu yai ke kangaka bantu nzila ya kusala mambu ya mbote. Seligman tubilaka na bunkufi kukonda kivuvu mpi bampasi yina yo ke nataka. Yandi tubaka nde: “Na nima ya kulonguka bamvula 25, mono me ndimaka nde kana beto ke yindula mbala na mbala bonso bantu yina me konda kivuvu mpi ke tuba nde bampasi yina ke kumina beto kele foti na beto, nde yo ta mana ve ata fioti mpi nde yo ta kanga beto nzila ya kusala mambu yonso ya beto ke kana kusala, yo lenda salama mutindu beto ke yindula yo.”

Mutindu beto me katuka kutubila yo, mambu yai lenda monana ya mpa sambu na bantu ya nkaka bubu yai. Kansi bantu yina ke longukaka Biblia me zabaka yo dezia. Tala mambu ya kingana yai: “Kana nge lemba nitu na kilumbu ya mpasi, ngolo na nge ta vanda fioti.” (Bingana 24:10) Ya kieleka, Biblia ke tendulaka pwelele nde kana nge me lemba nitu mpi nge me konda kivuvu, yo ta sala nde nge vanda ve ti ngolo ya kusala mambu. Ebuna nki nge fwete sala sambu na kuyambula kikalulu ya kukonda kivuvu mpi kukuma kutadila mambu na mutindu ya mbote na luzingu?

[Kifwanisu]

Kivuvu lenda natila beto mambote mingi

Nge Lenda Kuma Kutadila Mambu na Mutindu ya Mbote

INKI mutindu nge ke kudiwaka kana kima mosi me salama ve mpila nge yindulaka? Bubu yai bantu mingi ya mayele ke tubaka nde mvutu na ngiufula yai ke monisaka mpenza kana nge kele muntu ya ke tadilaka mambu na mutindu ya mbote to ve. Beto yonso ke kutanaka ti bampasi mingi na luzingu. Bantu ya nkaka nkutu ke kutanaka ti bampasi mingi kuluta. Ebuna nki ke salaka nde bantu ya nkaka kukuma kutadila diaka mambu na mutindu ya mbote mpi bo landa kusala bikesa ata na nima ya kukutana ti bampasi ya ngolo ata bantu ya nkaka ke lembaka nitu na nima ya kukutana ti bampasi ya fioti?

Mu mbandu, yindula nde nge ke sosa kisalu. Mfumu ya kisalu me binga nge sambu beno solula kansi yandi me baka nge ve na kisalu. Inki mutindu nge ta kudiwa na nima? Nge lenda mona nde bo me buya nge na kisalu mpi kutuba nde pana imene, ‘Ata muntu mosi ve ta sepela ti mono mpi ta baka mono diaka na kisalu.’ To nkutu, nge lenda bika nde diambu yai kupusa nge na kutadila mambu yonso ya nge ke sala na mutindu ya mbi mpi kutuba nde: ‘Mambu yonso ya mono ke sala ta simba ve ata fioti. Mono kele muntu mpamba.’ Kuyindula mutindu yai kele kutadila mambu na mutindu ya mbi.

Nwanisa Bangindu ya Kutadila Mambu na Mutindu ya Mbi

Inki mutindu nge lenda nwanisa bangindu ya kutadila mambu na mutindu ya mbi? Ntete nge fwete sosa kuzaba bangindu yango ya mbi. Na nima, nge fwete nwanisa yo. Sosa bikuma yina lenda sala nde bo buya nge na kisalu. Mu mbandu, keti yo kele mpenza masonga nde bo buyaka nge na kisalu sambu ata muntu mosi ve ke sepelaka ti nge? To keti yo lenda vanda nde mfumu ya kisalu vandaka kaka kusosa muntu ya me zaba kusala mambu ya nkaka yina nge ke zaba ve kusala?

Kana nge ke tula dikebi na diambu mosi mosi, nge ta bakisa nde bangindu yina nge kele na yo ya kutadila mambu na mutindu ya mbi kele ya kuluta ndilu. Kana bo me buya nge na kisalu kaka mbala mosi, keti yo ke tendula nde nge kele muntu mpamba? To keti kele ti mambu ya nkaka na luzingu na nge yina nge ke salaka mbote mpi yina nge lenda yindula—mu mbandu balukanu na nge ya kimpeve, bantu ya dibuta to banduku na nge? Nge fwete katula bangindu ya mbi ya kutuba nde ata nge sala konso kima yina, mambu ta soba ve ata fioti. Na kutuba masonga, nge ke ndima mpenza nde nge ta zwa diaka ve ata fioti kisalu? Kele ti mambu mingi yina nge lenda sala sambu na kukatula bangindu yai ya mbi.

Vanda ti Kivuvu mpi Kuditudila Balukanu

Bantu ya mayele me katuka kupesa ntendula ya kitoko ya kivuvu, ata yo kele nkufi. Bo ke tuba nde kivuvu kele kundima nde nge ta kuka kulungisa balukanu na nge. Mutindu disolo ya ke landa ta monisa yo, kivuvu ke sukaka ve kaka na kulungisa balukanu. Ntendula yai ke monana mfunu na mambu mingi ya nkaka. Kutula dikebi na ntendula yai ya kivuvu lenda sadisa beto na kukuma diaka ti mabanza ya mbote mpi kuditudila balukanu ya mbote.

Sambu na kundima nde beto ta lungisa balukanu na beto, beto fwete yantika kuditudila balukanu ya fioti mpi kulungisa yo. Kana nge me salaka yo ntete ve, yo ta vanda mbote na kuyindula mbote-mbote balukanu yina nge ke kuditudilaka. Ntete, keti nge kele ti balukanu yango? Mambu ya luzingu ya konso kilumbu lenda baka beto ntangu mingi mpi yo lenda kuma mpasi sambu beto zwa ntangu ya kuyindula mambu yina beto ke zola mpenza kusala na luzingu, disongidila mambu yina kele mfunu mingi sambu na beto. Banda ntama, Biblia me tubilaka mambu ya me tala kuditudila balukanu. Yo ke tubaka nde: “Beno zikisa mambu ya kuluta mfunu.”—Bafilipi 1:10.

Kana beto me zaba mambu ya kele mfunu sambu na beto, yo ta sadisa beto na kuditudila balukanu ya mfunu na mambu mingi, mu mbandu, mambu ya kimpeve, ya dibuta mpi mambu ya nkaka ya luzingu. Kansi, yo kele ve mbote na kuditudila balukanu mingi na mbala mosi. Beto fwete kuditudila balukanu yina beto ta lungisa kukonda mpasi. Kana beto ke kuka ve kulungisa lukanu mosi, yo lenda yangisa beto mpi kupusa beto na kuyambula. Yo yina, sambu na kulungisa balukanu ya nene, beto fwete banda kuditudila balukanu ya fioti-fioti yina lenda sadisa beto na kulungisa balukanu yina ya nene.

Kingana mosi ya ntama ke tuba nde: “Kana nge me kana kusala kima mosi, nge ta sala yonso sambu na kulungisa yo.” Mambu ya kingana yai ke tuba lenda vanda ya masonga. Kana beto me kuditudila balukanu ya mfunu, beto fwete sala bikesa mpi kuvanda ti mpusa ya ngolo ya kulungisa yo. Beto ta kumisa diaka ngolo mpusa yina kana beto ke yindula mfunu ya balukanu yina beto ke baka mpi mambote yina beto ta baka kana beto me lungisa yo. Ya kieleka, beto ta kutana kaka ti bampasi kansi beto fwete tuba ve nde pana imene mpi kubika nde yo kanga beto nzila ya kulungisa yo.

Kansi, beto fwete yindula mpi mambu ya nkaka ya beto lenda sala sambu na kulungisa balukanu na beto. C. Snyder yina longukaka mingi mfunu ya kuvanda ti kivuvu ke tuba nde beto fwete yindula ntete mitindu yina beto lenda lungisa balukanu yango. Yo yina, kana beto me meka mutindu mosi mpi yo me simba ve, beto lenda meka mutindu ya zole, ya tatu mpi mitindu ya nkaka.

Snyder ke tuba diaka nde beto fwete longuka mutindu ya kusoba lukanu mosi na ya nkaka. Kana beto me lungisa ve lukanu mosi, beto lenda lemba nitu kana beto ke yindula yo kaka. Kansi, kana beto soba lukanu yango na lukanu yina beto lenda lungisa, yo ta sadisa beto na kuvanda diaka ti kivuvu.

Biblia kele ti mbandu mosi ya lenda sadisa beto na diambu yai. Ntotila Davidi zolaka mpenza kutunga tempelo sambu na Nzambi na yandi Yehowa. Kansi, Nzambi songaka yandi nde mwana na yandi Salomo muntu ta tunga tempelo. Na kisika ya kudiyangisa mingi to kutula ntu ngolo sambu na diambu yango, Davidi sobaka lukanu na yandi. Yandi kudipesaka mingi na kubumba mbongo mpi bima yina mwana na yandi zolaka kuvanda na yo mfunu sambu na kutunga tempelo.—1 Bantotila 8:17-19; 1 Bansangu 29:3-7.

Ata beto me sala yonso sambu na kukuma ti kivuvu ya ngolo, kukuma kutadila mambu na mutindu ya mbote mpi kuditudila balukanu ya mbote, bantangu ya nkaka beto lenda konda yo mpi. Sambu na nki? Sambu beto lenda kanga ve nzila na mambu ya nsi-ntoto yai ya ke salaka nde beto konda kivuvu. Ata beto ke mona bampasi yina ke niokula bantu, mu mbandu kinsukami, bitumba, mambu ya kukonda lunungu, maladi mpi lufwa, inki mutindu beto lenda landa kutanina kivuvu na beto?

[Kifwanisu]

Kana bo me baka nge ve na kisalu yina nge vandaka kuzola, nge ke yindula nde nge ta zwa diaka ve kisalu?

[Kifwanisu]

Ntotila Davidi vandaka kusoba balukanu na yandi

Na Wapi Nge Lenda Zwa Kivuvu ya Kieleka?

YINDULA nde montre na nge ke sala diaka ve mpi nge ke mona bonso nde yo me fwa. Ntangu nge ke sosa kuyidikisa yo, nge me kutana ti bantu mingi ya ke yidikaka yo. Bo yonso ke tuba nde bo ta yidikila nge yo mbote kansi mambu ya nkaka ya bo ke tuba ke wakana ve. Ebuna nki nge ta sala kana nge me zaba nde muntu mosi ya ke zingaka pene-pene ti nge muntu salaka montre yango bamvula mingi me luta? Diaka, nge me zaba nde yandi ke zola kuyidikila nge yo ya mpamba. Ya kieleka nge ta vanda diaka ve ti badute ya kupesa yandi yo.

Ntangu yai, fwanisa montre yina ti kivuvu na nge. Kana nge me bakisa nde nge kele diaka ve ti kivuvu kaka mutindu bantu mingi me konda kivuvu na bantangu yai ya mpasi, nge ta sosa lusadisu na nani? Bantu mingi ke tubaka nde bo lenda sadisa nge kansi bangindu mingi yina bo ke pesaka ke wakanaka ve mpi yo lenda kumisa nge kisaka-saka. Yo yina, yo ta vanda mbote nde beto sosa ntete lusadisu na Nzambi ya salaka bantu ti makuki ya kuvanda ti kivuvu. Biblia ke tubaka nde “yandi kele ntama ve ti konso muntu na kati na beto” mpi nde yandi ke vandaka mpenza ya kuyilama sambu na kusadisa beto.—Bisalu 17:27; 1 Piere 5:7.

Ntendula ya Mbote ya Kivuvu

Biblia ke pesaka ntendula ya mbote ya ngogo kivuvu kuluta yina minganga, bantu ya siansi mpi bantu yina ke longukaka bikalulu ya bantu ke pesaka bubu yai. Na bandinga ya kisina ya Biblia, ngogo yina bo me balula nde “kivuvu” ke tendula kuvingila ti mpusa ya ngolo mpi kuvingila mambu ya mbote. Kivuvu ke lombaka mambu zole. Yo ke lombaka kuvanda ti mpusa ya kuvingila mambu ya mbote mpi bikuma yina lenda pusa nge na kundima nde mambu yango ya mbote ta salama. Kivuvu yina Biblia ke pesaka kele ve bandosi kansi kele ti bikuma ya ke ndimisaka nde yo kele ya kieleka.

Ya kieleka, kivuvu me fwanana ti lukwikilu sambu lukwikilu ke lombaka kuvanda ti bikuma ya ke ndimisa kansi ve kuvanda bindima-ndima. (Baebreo 11:1) Ata mpidina, Biblia ke monisaka nde lukwikilu kele ve kiteso mosi ti kivuvu.—1 Bakorinto 13:13.

Mu mbandu: Nge me lomba nduku na nge ya ngolo na kusadisa nge mpi nge kele ti kivuvu nde yandi ta sadisa nge. Nge kele ti bikuma ya ke pusa nge na kuvanda ti kivuvu sambu nge ke kwikila na nduku na nge, nge me zaba yandi mbote mpi nge me monaka dezia mutindu yandi ke sadilaka bantu mambu ya mbote mpi ke kabilaka bo. Lukwikilu mpi kivuvu yina nge kele ti yo kele ti kuwakana ya ngolo, kansi yo kele ve kiteso mosi. Inki mutindu nge lenda kuma ti kivuvu ya mutindu yai na Nzambi?

Kisika Kivuvu na Beto Ke Katukaka

Kivuvu ya kieleka ke katukaka na Nzambi. Na ntangu ya ntama, bantu vandaka kubinga Yehowa nde “kivuvu ya Izraele.” (Yeremia 14:8) Konso kivuvu ya kieleka yina bansadi na yandi vandaka ti yo vandaka kukatuka na yandi, yo yina yandi vandaka kivuvu na bo. Kivuvu ya mutindu yai vandaka kutendula ve kaka kuvanda ti mpusa ya kima mosi buna. Nzambi vandaka kupesa bo bikuma ya mbote yina vandaka kusadisa bo na kuvanda ti kivuvu. Banda bamvula mingi, bantu ya Izraele zabaka nde Yehowa ke lungisaka balusilu na yandi yonso. Yozue, mfumu na bo tubaka nde: “Beno me zaba mbote . . . nde ata diambu mosi ve na kati ya balusilu ya mbote yina Yehowa Nzambi na beno pesaka beno kondaka kulungana.”—Yozue 23:14.

Bamvula mingi na nima, Nzambi ke lungisaka kaka balusilu na yandi. Biblia kele ti balusilu mingi ya Nzambi mpi masolo ya ntama yina ke monisa mutindu yo lunganaka. Balusilu na yandi ke vandaka mpenza ya kieleka yo yina bantangu ya nkaka, bo ke tubilaka yo bonso nde yo me lunganaka dezia banda na ntangu yina yandi salaka yo.

Yai kikuma ya ke salaka nde beto binga Biblia mukanda ya kivuvu. Kana nge me longuka mutindu Nzambi ke sadilaka bantu mambu, nge ta vanda ti bikuma mingi ya kutudila yandi kibeni ntima. Ntumwa Polo sonikaka nde: “Mambu yonso ya bo sonikaka ntama, bo sonikaka yo sambu na kulonga beto, sambu na nzila ya kukanga-ntima mpi ya kulembika yina ke katukaka na Masonuku beto vanda ti kivuvu.”—Baroma 15:4.

Inki Kivuvu Nzambi Ke Pesaka Beto?

Inki ntangu beto ke vandaka mpenza na mfunu ya kivuvu? Beto ke vandaka mpenza na mfunu na yo kana beto me bwila mafwa. Bantu mingi ke vidisaka kivuvu na bantangu ya mutindu yai, disongidila kana muntu mosi ya bo vandaka kuzola mingi me fwa. Diaka, kele ve ti kima yina lenda manisa bantu kivuvu bonso lufwa. Lufwa ke kuminaka beto yonso. Beto lenda tina yo kaka sambu na ntangu fioti kansi beto lenda kuka ve kukanga yo nzila. Yo yina Biblia ke bingaka lufwa nde “mbeni ya nsuka.”—1 Bakorinto 15:26.

Inki mutindu beto lenda zwa kivuvu kana beto me bwila mafwa? Verse ya Biblia ya ke bingaka lufwa nde mbeni ya nsuka ke tuba mpi nde Nzambi ta “katula” mbeni yai. Yehowa Nzambi kele ngolo mingi kuluta lufwa. Yandi me monisaka yo mbala mingi. Inki mutindu? Ntangu yandi vandaka kufutumuna bafwa. Biblia ke monisaka nde Nzambi sadilaka ngolo na yandi mbala nana sambu na kuvutula bantu ya fwaka na luzingu.

Mu mbandu kilumbu mosi, Yehowa pesaka mwana na yandi Yezu ngolo ya kufutumuna Lazare, yina vandaka nduku ya Yezu. Lazare fwaka banda bilumbu iya. Yezu salaka yo ve na kinsweki kansi yandi salaka yo na meso ya bantu mingi.—Yoane 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Nge lenda kudiyula nde: ‘Sambu na nki bantu yina futumukaka? Keti na nima bo nunaka ve mpi nsuka-nsuka bo fwaka diaka?’ Yo kele mpidina. Kansi, masolo ya lufutumuku bonso yai ya Lazare kele ya kieleka mpi yo ke sadisaka beto na kuvanda ti mpusa ya kumona mutindu bantu ya beto vandaka kuzola mingi ta futumuka. Diaka, beto kele ti bikuma ya kundima nde bo ta futumuka. Yo ke tendula nde beto kele ti kivuvu ya kieleka.

Yezu tubaka nde: “Mono kele lufutumuku mpi luzingu.” (Yoane 11:25) Yezu kele Muntu yina Yehowa ta pesa ngolo sambu na kufutumuna bantu na ntoto ya mvimba. Yezu tubaka nde: “Sambu ntangu ke kwisa ntangu bantu yonso yina kele na maziamu ya kuyibuka ta wa ndinga [ya Kristu] mpi bo ta basika.” (Yoane 5:28, 29) Bantu yonso yina kele na maziamu ta futumuka mpi ta zinga na paladisu awa na ntoto.

Profete Yezaya tubaka mambu yai ya kitoko sambu na lufutumuku: “Mfumu, bantu na nge bayina me fwaka, bo ta zinga diaka, bamvumbi na bo ta vanda diaka na moyo. Bo ta telama, bayina me lala na maziamu, bo ta yimba bankunga ya kiese. Mutindu malulu ke pesaka ngolo na ntoto na suka-suka, mutindu yo yina mpi nge Mfumu Nzambi ta pesa ngolo ti moyo na bantu yina me fwaka.”—Yezaya 26:19, Bible en Kituba.

Mambu yai ke pesa kibeni kikesa! Bafwa kele mpenza na lutaninu, bonso mwana yina kele na divumu ya mama na yandi. Nzambi Nkwa-Ngolo yonso ke vilaka ve ata fioti bantu yina kele na maziamu. (Luka 20:37, 38) Ntama ve, Nzambi ta vutula bo diaka na luzingu mpi bo ta zinga na nsi-ntoto ya mpa kisika bo ta yamba bo mbote, mutindu bo ke yambaka mwana yina me butuka ya mpa na dibuta mosi ya zola! Yo yina, beto ke vandaka kaka ti kivuvu ata beto me bwila mafwa.

Mambu Yina Kivuvu Lenda Sala Sambu na Nge

Polo ke longa beto mambu mingi na yina me tala mfunu ya kivuvu. Yandi ke tuba nde kivuvu kele na kati ya binwaninu ya kimpeve mpi yandi ke fwanisa yo ti mpu. (1 Batesalonika 5:8) Sambu na nki yandi fwanisaka kivuvu ti mpu? Na ntangu ya ntama, basoda vandaka kulwata bampu ya bibende mpi bo vandaka kutula lele to mpusu ya mbisi na kati. Sambu bo vandaka kulwata mpu, bima yonso yina vandaka kubula bo na ntu vandaka kubwa mpi yo vandaka kufwa bo ve. Inki dilongi Polo zolaka kupesa? Kaka mutindu mpu ke taninaka ntu, kivuvu mpi ke taninaka mabanza to mutindu na beto ya kuyindula. Kana nge kele ti kivuvu ya ngolo na mambu yina Nzambi ke kana kusala, nge ta bika ve nde boma to kukonda kivuvu kukatula nge ngemba ya mabanza ntangu nge ke kutana ti bampasi ya ngolo. Beto yonso ke vandaka na mfunu ya mpu yai.

Polo sadilaka mbandu ya nkaka ya mbote sambu na kutubila kivuvu yina ke wakana ti luzolo ya Nzambi. Yandi sonikaka nde: “Beto kele ti kivuvu yai bonso longo sambu na moyo, yo kele ya kieleka mpi ngolo.” (Baebreo 6:19) Polo zabaka mbote mfunu ya longo sambu yandi gulukaka mbala mingi na bisumbula ya maswa. Ntangu mupepe ya ngolo vandaka kubula, bantu ya maswa vandaka kulosa longo na nsi ya masa. Kana longo me kangama ngolo na zelo, yo vandaka kutanina maswa na mupepe yina sambu yo kwenda ve kisaka-saka mpi yo tutana ve na matadi yina lendaka kupanza yo.

Mutindu mosi mpi, kana mambu yina Nzambi ke kana kusala sambu na beto kele kivuvu ‘ya kieleka mpi ya ngolo,’ yo ta sadisa beto na kutelama ngolo na bantangu yai ya mpasi. Yehowa ke tuba nde ntama ve, bantu ta mona diaka ve mpasi sambu na bitumba, mambu ya nku, mambu ya ke pesaka mawa to nkutu lufwa. (Tala lupangu ya kele na lutiti 10.) Kana beto ke kangama ngolo na kivuvu yai, yo ta sadisa beto na kutina bigonsa mpi yo ta pesa beto ngolo yina beto kele na yo mfunu sambu na kuzitisa bansiku ya Nzambi mpi kutina mpeve ya mbi mpi mansoni ya me fuluka na nsi-ntoto yai.

Kivuvu yina Yehowa ke pesaka ke tadila nge mpi. Yandi ke zolaka nde nge zinga mutindu yandi zolaka ntete nde bantu kuzinga. Yandi ke zolaka nde “bantu ya mitindu yonso kuguluka.” Inki bo fwete sala? Bo fwete ‘baka nzayilu ya sikisiki ya kieleka.’ (1 Timoteo 2:4) Bantu yina me basisa zulunalu yai ke lomba nge na kulonguka kieleka ya kele na Ndinga ya Nzambi, kieleka yina ta pesa nge luzingu. Kivuvu yina Nzambi ta pesa nge me luta yina nge lenda zwa na nsi-ntoto yai.

Kana nge kele ti kivuvu ya me katuka na Nzambi, nge ta kudiyangisa ve sambu Nzambi ta pesa nge ngolo yina nge kele na yo mfunu sambu na kulungisa balukanu na nge yonso yina ke wakana ti luzolo na yandi. (2 Bakorinto 4:7; Bafilipi 4:13) Beto yonso kele na mfunu ya kivuvu yai! Yo yina, kana nge kele na mfunu ya kivuvu, kana nge vandaka kusosa yo, kulemba ve nitu. Kivuvu kele ve ntama ti nge. Nge lenda zwa yo!

[Lupangu/Kifwanisu]

Bikuma ya Ke Salaka nde Beto Vanda ti Kivuvu

Mambu ya baverse yai ke tubaka lenda sadisa nge na kukumisa ngolo kivuvu na nge:

◼ Nzambi ke silaka mambu ya mbote na bilumbu ke kwisa.

Biblia ke tuba nde ntoto ya mvimba ta kuma paladisu mpi yo ta fuluka ti bantu yina ta zinga na kiese mpi na bumosi.—Nkunga 37:11, 29; Yezaya 25:8; Kusonga 21:3, 4.

◼ Nzambi ke kusaka ve.

Yandi ke mengaka luvunu ya mitindu yonso. Yehowa kele mpenza santu to bunkete. Yo yina yandi lenda kusa ve ata fioti.—Bingana 6:16-19; Yezaya 6:2, 3; Tito 1:2; Baebreo 6:18.

◼ Nzambi kele ti ngolo mingi kibeni.

Yehowa mpamba kele nkwa-ngolo yonso. Ata kima mosi ve lenda kanga yandi nzila ya kulungisa mambu yina yandi ke silaka.—Kubasika 15:11; Yezaya 40:25, 26.

◼ Nzambi ke zola nde nge zinga mvula na mvula.

—Yoane 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4.

◼ Nzambi ke tudilaka beto ntima

Yandi ke tulaka ve dikebi na bifu to mambu ya mbi ya beto ke salaka kansi yandi ke tulaka dikebi na bikalulu na beto ya mbote mpi na bikesa ya beto ke salaka. (Nkunga 103:12-14; 130:3; Baebreo 6:10) Yandi ke tulaka ntima nde beto ta sala mambu ya mbote mpi yandi ke vandaka na kiese ntangu beto ke salaka yo.—Bingana 27:11.

◼ Nzambi ke tuba nde yandi ta sadisa nge na kulungisa balukanu ya mbote.

Bansadi na yandi fwete kudiyangisa ve ata fioti. Nzambi ke pesaka beto mpeve santu na yandi, ngolo ya kuluta bangolo yonso, sambu yo sadisa beto.—Bafilipi 4:13.

◼ Yo me fwana nde beto tudila Nzambi ntima.

Nzambi kele ya kwikama mpi beto fwete tudila yandi mpenza ntima sambu yandi ta yambula beto ve ata fioti.—Nkunga 25:3.

[Kifwanisu]

Kaka mutindu mpu ke taninaka ntu, kivuvu mpi ke taninaka mabanza

[Kifwanisu]

Kivuvu ya ngolo lenda sadisa beto na kutelama ngolo kaka bonso longo

[Bangogo ya ke monisa kisina ya foto]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo