13. Inki kubasikaka na kibongo mosi na kati ya bibongo iya, mpi yo salaka inki?

¹³ Kitini ya mbona-meso yina melanda kebaka bamvula kuluta 2200, mpi kulungana na yo kekuma tii na ntangu na beto. Daniele kusonikaka nde: “Na bibongo yina iya, mono monaka kibongo mosi ke basisa kakibongo mosi ya fioti. Kakibongo yango vandaka kusonga ngolo na yo na ndambu ya sude, na ndambu ya este ti na ndambu ya Palestina, ntoto ya lukumu ya bantu ya Israele. Yo kumaka diaka ngolo mingi na mpila nde yo nwanisa basoda ya zulu, disongidila nde bambwetete; yo losaka yankaka na ntoto, yo niata-niataka yo. Nkutu yo tulaka ntembe na mfumu ya basoda yina ya zulu; yo buyaka nde bantu kupesa yandi diaka ve makabu ya konso kilumbu, yo bebisaka mpi [kisika na yandi ya santu ya yandi metulaka, NW]. Kakibongo yango kumaka mfumu ya basoda ya zulu ti ya makabu yina ya bantu vandaka kupesa konso kilumbu [sambu na disumu; mpi yo landaka na kubwisa kyeleka na ntoto]. Mambu yonso ya kakibongo vandaka kusala, yo vandaka kwenda kaka mbote.” ​—⁠Daniele 8:​9-12.

14. Inki wanzyo Gabriele kutubaka sambu na bisalu ya kakibongo ya fyoti ya kifwani, mpi nki zolaka kukumina kakibongo yina?

¹⁴ Na ntwala ya kubakisa ntendula ya bangogo ya beto mekatuka kutanga, beto fwete tudila wanzyo ya Nzambi dikebi. Na nima ya kutubila mutindu bimfumu iya kubasikaka na kintinu ya Alesandre, wanzyo Gabriele kutubaka nde: “Ntangu bimfumu yai me kuma penepene na nsuka na yo ti ntangu bantu ya bimfumu yango me kuma mbi mingi mpenza sambu na kubaka ndola, na ntangu yina ta basika ti mfumu mosi ya ntu-ngolo ti ya nku, kele mpi na mayele ya kukusa bantu. Yandi ta kuma ngolo mingi, kansi na ngolo na yandi mosi ve; yandi ta fwa-fwa bima mingi, yandi ta nungaka na konso mambu ya yandi ta salaka. Yandi ta fwa bantu ya ngolo mingi ti bantu ya Nzambi mpenza. Yandi ta nunga banzila yonso ya mbi ya yandi me kana sambu na mayele na yandi ya kukusa bantu. Yandi ta vanda lulendo mingi na ntima na yandi, yandi ta fwa mpi bantu mingi na kintulumukina. Sambu yandi ta nwanisa nkutu ata [Ntotila ya bantotila, NW], yandi ta fwa yandi mosi, muntu ve ta simba yandi.” ​—⁠Daniele 8:​23-25.

KAKIBONGO YA FYOTI MEKUMA NGOLO MINGI

16. (a) Inki kibongo ya kifwani kubasisaka kakibongo ya fyoti? (b) Inki mutindu Roma kukumaka ngolo ya sambanu ya inza ya mbikudulu ya Biblia, kansi sambu na nki yo kele ve kakibongo ya fyoti ya kifwani?

¹⁶ Na kutadila masolo ya ntama, kibongo mosi na kati ya bibongo iya, disongidila kibongo yina vandaka kuyala na ndambu ya westi, kubasisaka kakibongo ya fyoti. Yo vandaka kimfumu ya Zenerale Cassandre yina vandaka kuyala na Masedonia ti na Grese. Na nima, kimfumu ya Zenerale Lysimaque, ntotila ya Thrace ti Asie Mineure, kubotulaka kimfumu yai. Na mvu-nkama ya zole na ntwala ya Ntangu na Beto, Roma nungaka bimfumu yai ya westi. Ebuna banda na mvu 30 ya N.T.B., Roma yantikaka kuyala bimfumu yonso yina kubasikaka na nima ya Alesandre ya Nene, mpi yo kumaka ngolo ya sambanu ya inza ya mbikudulu ya Biblia. Kansi, Kintinu ya Roma kuvandaka ve kakibongo ya fyoti ya mbona-meso ya Daniele, sambu kintinu yina kulandaka ve kuyala tii na “ntangu ya nsuka ya Nzambi metulaka.” ​—⁠Daniele 8:​19, NW.

17. (a) Inki kuwakana kele na kati ya Grande-Bretagne ti Kintinu ya Roma? (b) Inki kuwakana kele na kati ya Kintinu ya Grande-Bretagne ti kimfumu ya Masedonia mpi ya Grese yina kuyalaka na nima ya Alesandre ya Nene?

¹⁷ Masolo ya ntama ketuba nde nani kele ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku’ ya vandaka kunwana mingi? Grande-Bretagne kuvandaka kakimfumu ya fyoti ya nordi-westi ya Kintinu ya Roma. Tii na luyantiku ya mvu-nkama ya tanu ya T.B., baprovense ya Roma kuvandaka na Grande-Bretagne ya bubu yai. Na nima, Kintinu ya Roma kubwaka, kansi bupusi ya luzingu ya Bagreki ti ya bantu ya Roma kulandaka na Grande-Bretagne mpi na bisika yankaka ya Eropa yina vandaka na nsi ya kiyeka ya Roma. Octavio Paz, poete mpi nsoniki ya Mexique yina kubakaka dikabu ya prix Nobel kusonikaka nde: “Ntangu Kintinu ya Roma kubwaka, Dibundu kuyingaka yo.” Yandi yikaka nde: “Bapere ya Dibundu ti bantu ya mayele ya ntangu yina, kukotisaka filozofi ya Greki na malongi ya Bukristu.” Bertrand Russell, filozofe mpi muntu ya matematike ya mvu-nkama ya 20 kutubaka nde: “Mutindu ya luzingu ya bantu ya Westi, yina kukatukaka na Grese, mekatuka na bikalulu ya filozofi mpi ya siansi yina kuyantikaka na Milet [mbanza mosi ya Greki na Asie Mineure] bamvula mafunda zole ti ndambu meluta.” Yo yina, beto lenda tuba nde mutindu ya kuzinga ya bantu ya Kintinu ya Grande-Bretagne kukatukaka na kimfumu ya Masedonia mpi ya Grese yina kuyalaka na nima ya Alesandre ya Nene.

18. Kakibongo ya fyoti yina kukumaka ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku’ na “ntangu ya nsuka” kele inki? Tendula.

¹⁸ Na mvu 1763 Kintinu ya Grande-Bretagne kubedisaka bambeni na yo ya ngolo, Espagne ti France. Banda ntangu yina, yo kudimonisaka nde yo yantikaka kuyala na banzadi yonso mpi yo kumaka ngolo ya nsambwadi ya inza ya mbikudulu ya Biblia. Ata ntangu baprovense 13 ya Amerika kukatukaka na nsi ya kiyeka ya Grande-Bretagne na mvu 1776 sambu na kusala États-Unis ya Amerika, Kintinu ya Grande-Bretagne kuyalumunaka luyalu na yo na kitini mosi na kati ya bitini iya ya ntoto ya mvimba mpi kitini mosi na kati ya iya ya bantu na yo. Ngolo ya nsambwadi ya inza kubakaka dyaka ngolo mingi ntangu États-Unis ya Amerika kusalaka kuwakana ti Grande-Bretagne sambu bo sala ngolo ya inza ya Anglo-Amerika ya mesalama na bimvuka zole. Na mambu ya kimvwama mpi ya basoda, ngolo yai ya inza kukumaka ‘mfumu ya ntu-ngolo ti ya nku.’ Kakibongo ya fyoti yina kukumaka ngolo ya politiki ya ntu-ngolo mpi ya nku na “ntangu ya nsuka,” kele Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika.

19. Inki kele “ntoto ya lukumu” yina mbona-meso ketubila?

¹⁹ Daniele kumonaka nde kakibongo ya fyoti “vandaka kuyela mingi” (NW) na ndambu ya “ntoto ya lukumu.” (Daniele 8:⁠9) Ntoto ya Lusilu, yina Yehowa kupesaka na bantu na yandi ya yandi ponaka, kuvandaka kitoko mpenza na mpila nde bo vandaka kubinga yo ‘ntoto ya lukumu ya bansi yonso,’ disongidila ya ntoto ya mvimba. (Ezekiele 20:​6, 15) Ya kyeleka, Grande-Bretagne kubotulaka Yeruzalemi na Desembri 9, 1917, mpi na mvu 1920, Société des Nations kupesaka Grande-Bretagne nswa ya kuyala Palestine tii na Mayi 14, 1948. Kansi mbona-meso yango kele mbikudulu yina ke na bidimbu mingi. Mpi “ntoto ya lukumu” yina mbona-meso ketubila kele ve kifwani ya Yeruzalemi, kansi yo ke nkadilu ya bantu ya ntoto yina Nzambi kemona bonso santu na ntangu ngolo ya nsambwadi ya inza keyala. Bika beto tala mutindu Ngolo ya Inza ya Anglo-Amerika kenyokula basantu.