Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
FEBRUARI 5-11
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | MATAYO 12-13
“Mbandu ya Ble mpi ya Matiti ya Mbi”
“Mono Kele ti Beno Bilumbu Yonso”
2 Mambu yina ke salama na kilanga ya musadi-bilanga ke monisa mutindu mpi ntangu yina Yezu ta vukisa bantu yonso ya ke sala kimvuka ya ble—Bakristu ya bo me tulaka mafuta yina ta yala ti yandi na Kimfumu na yandi. Kisalu ya kukuna yantikaka na Pantekoti ya mvu 33 ya T.B. Kisalu ya kuvukisa ble ta mana ntangu Bakristu yina bo me tulaka mafuta ya ke zinga na nsuka ya ngidika ya bima yai, ta baka kidimbu ya nsuka mpi na nima bo ta kwenda na zulu. (Mat. 24:31; Kus. 7:1-4) Kaka mutindu muntu yina kele na nsongi ya ngumba ke monaka mbote mambu yina kele na nziunga na yandi, kingana yai ke sadisa beto na kubakisa mwa mambu yina fwete salama na nsungi ya bamvula kiteso ya 2 000. Na kisika yina beto kele, inki mambu ya ke tadila Kimfumu beto ke bakisa? Kingana yina ke tubila ntangu ya kukuna bambuma, kuyela na yo, mpi ya kukatula yo. Disolo yai ta tadila mingi-mingi ntangu ya kukatula bambuma.
Na Nsi ya Lutaninu ya Yezu
3 Na luyantiku ya mvu-nkama ya zole ya T.B., “matiti ya mbi basikaka” ntangu bantu yina ke kudibingaka Bakristu yantikaka kumonana na kilanga, nsi-ntoto. (Mat. 13:26) Na mvu-nkama ya iya, Bakristu yina me fwanana ti matiti ya mbi kumaka mingi kuluta Bakristu yina bo me tulaka mafuta. Beto vila ve nde na kingana yina, bampika lombaka Mfumu na bo nswa ya kutumuna matiti ya mbi. (Mat. 13:28) Inki mvutu yandi pesaka?
“Mono Kele ti Beno Bilumbu Yonso”
4 Yezu tubaka mutindu yai sambu na ble mpi matiti ya mbi: “Beno bika yonso zole kuyela kumosi tii na nsungi ya kukatula bambuma.” Ntuma yina ke monisa nde, banda na mvu-nkama ya ntete tii bubu yai, ke vandaka ntangu yonso awa na ntoto ti ndambu ya Bakristu ya bo me tulaka mafuta ya me fwanana ti ble. Mambu yina Yezu songaka balongoki na yandi na nima ke ndimisa dibanza yina, yandi tubaka nde: “Mono kele ti beno bilumbu yonso tii na nsukilu ya ngidika ya bima.” (Mat. 28:20) Yo yina, Yezu ta tanina Bakristu yina bo me tulaka mafuta bilumbu yonso yina ke nata tii na ntangu ya nsuka. Kansi, sambu Bakristu yina me fwanana ti matiti ya mbi kumaka mingi, beto ke zaba ve mbote banani vandaka na kimvuka ya ble na nsungi yina ya nda. Ata mpidina, bamvula mingi na ntwala nde nsungi ya kukatula bambuma kuyantika, kimvuka ya ble kumaka kuzabana. Inki mutindu yo salamaka?
“Mono Kele ti Beno Bilumbu Yonso”
10 Ya ntete, kukatula matiti ya mbi. Yezu ke tuba nde: “Na nsungi yina, mono ta tubila bantu ya ke katulaka bambuma nde: Beno katula ntete matiti ya mbi mpi beno kanga yo na mabuki.” Na nima ya 1914, bawanzio yantikaka ‘kukatula’ Bakristu yina me fwanana ti matiti ya mbi na mutindu bo kabulaka bo na kati ya Bakristu yina bo me tulaka mafuta, “bana ya kimfumu.”—Mat. 13:30, 38, 41.
11 Ntangu kisalu ya kukatula matiti ya mbi vandaka kukwenda na ntwala, luswaswanu kumaka kumona pwelele na kati ya bimvuka yina zole. (Kus. 18:1, 4) Na 1919, yo monanaka pwelele nde Babilone ya Nene me bwa. Inki swaswanisaka kibeni Bakristu ya kieleka ti ya luvunu? Kisalu ya kusamuna. Bampangi yina vandaka kutwadisa Balongoki ya Biblia yantikaka kubenda dikebi na mfunu ya kuvukana na kisalu ya kusamuna Kimfumu. Mu mbandu, kamukanda mosi Bo Me Pesaka Kisalu na Banani (Kingelesi) yina basikaka na 1919, siamisaka Bakristu yonso yina bo me tulaka mafuta na kusamuna nzo na nzo. Yo vandaka kutuba nde: “Kisalu yango lenda pesa boma, kansi yo kele ya Mfumu mpi beto ta sala yo na ngolo na yandi. Beno kele ti dibaku ya kusala kisalu yango.” Inki mbutu monanaka? Na 1922, Nzozulu ya Nkengi tubaka nde, banda na ntangu yina Balongoki ya Biblia kudipesaka mingi na kisalu ya kusamuna. Kukonda kusukinina, kisalu ya kusamuna nzo na nzo kumaka kidimbu ya kuzabila Bakristu yina ya kwikama—mutindu yo kele tii bubu yai.
12 Ya zole, kuvukisa ble. Yezu pesaka bawanzio na yandi ntuma yai: “Beno vukisa ble na nzo na mono ya kubumba bima.” (Mat. 13:30) Tuka 1919, bo me yantikaka kuvukisa Bakristu yina bo me tulaka mafuta na kati ya dibundu ya Bukristu yina vandaka bunkete. Sambu na Bakristu ya bo me tulaka mafuta yina ta vanda na luzingu na nsuka ya ngidika yai ya bima, kuvukisama na bo ta salama sambu na mbala ya nsuka ntangu bo ta baka matabisi na bo na zulu.—Dan. 7:18, 22, 27.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 12:20
nsinga ya mwinda yina ke pela mbote ve: mwinda yina bo vandaka kusadila ntete na nzo na ntangu ya ntama vandaka dilonga mosi ya ntoto ya fioti; yo vandaka ya kufuluka ti mafuta ya olive. Nsinga yina bo vandaka kutula na kati vandaka kubenda mafuta sambu tiya kupela. Bangogo yai ya Kigreki, “nsinga ya mwinda yina ke pela mbote ve” lenda tendula nsinga yina ke basisa midinga sambu dikala me salama kansi tiya ke pela diaka ve. Mbikudulu ya Yez 42:3 tubilaka mawa ya Yezu; yandi ta katula ve ata fioti kandambu ya kivuvu na bantu ya kudikulumusa mpi na bayina ke niokwama.
FEBRUARI 12-18
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | MATAYO 14-15
“Kudisa Bantu Mingi na Nzila ya Bantu Fioti”
Kudisa Bantu Mingi na Nzila ya Bantu Fioti
2 Ntangu Yezu monaka kibuka yina ya bantu, yandi wilaka bo mawa, yo yina yandi belulaka bambefo mpi longaka bo mambu mingi ya me tala Kimfumu ya Nzambi. Ntangu nkokila bwaka, balongoki songaka Yezu na kuvutula bantu sambu bo kwenda na babwala ya nziunga mpi kudisumbila madia. Kansi, Yezu songaka balongoki na yandi nde: “Beno mosi, beno pesa bo kima ya kudia.” Yo ke monana nde, bangogo ya Yezu yitukisaka bo, sambu bima yina bo vandaka ti yo vandaka fioti mpenza—mampa tanu mpi bambisi ya masa zole.
Kudisa Bantu Mingi na Nzila ya Bantu Fioti
3 Mawa pusaka Yezu na kusala kimangu—kimangu mosi mpamba yina Baevanzile yonso iya me sonikaka. (Mar. 6:35-44; Luka 9:10-17; Yoa. 6:1-13) Yezu lombaka balongoki na yandi na kuzabisa kibuka ya bantu na kuvanda na matiti na bimvuka ya bantu 50 mpi 100. Na nima ya kusala kisambu, Yezu yantikaka kuzenga mampa mpi kukabula mbisi ya masa. Na nima, na kisika ya kupesa madia mbala mosi na bantu, yandi kabisaka yo “na balongoki, ebuna balongoki pesaka yo na bibuka ya bantu.” Diambu ya kuyituka kele nde, konso muntu diaka mpi fulukaka, mpi madia ya nkaka bikalaka! Yindula fioti: Yezu me disa mafunda ya bantu na nzila ya bantu fioti—balongoki na yandi.
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 14:21
kukonda kutanga bankento ti bana ya fioti: Matayo mpamba muntu ke tubilaka bankento mpi bana ya fioti ntangu yandi ke tubilaka kimangu yai. Yo lenda vanda nde ntalu ya bantu yonso yina bo disaka vandaka kuluta 15 000.
Kudisa Bantu Mingi na Nzila ya Bantu Fioti
1 Yindula disolo yai. (Tanga Matayo 14:14-21.) Yo vandaka ntangu fioti na ntwala ya Nkinsi ya Paki ya mvu 32 T.B. Yezu ti balongoki na yandi vandaka kumosi ti kibuka ya bantu kiteso ya 5 000 kukonda kutanga bankento mpi bana, na ntoto ya zelo na zelo pene-pene ya Betsaida, bwala mosi na nordi ya dibungu ya Nzadi-Mungwa ya Galilea.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 15:7
bantu ya luvunu: Na kisina, ngogo ya Kigreki hy·po·kri·tesʹ ke monisa Bagreki yina vandaka kusala bansaka (mpi na nima Baroma), bo vandaka kulwata minganzi sambu na kumatisa ndinga. Bo me sadila bangogo yai na mutindu ya kifwani sambu na kumonisa muntu yina ke bumba bangindu na yandi ya kieleka to kimuntu na yandi sambu na kumonana mutindu ya nkaka. Na verse yai Yezu ke binga bamfumu ya mabundu ya Bayuda nde “bantu ya luvunu.”—Mat 6:5, 16.
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 15:26
bana . . . bana ya bambwa: Sambu bambwa vandaka bima ya mvindu na kutadila Nsiku ya Moize, mbala mingi Masonuku ke sadilaka ngogo yai na mutindu ya mbi to ya kuvweza. (Lev 11:27; Mat 7:6; Fil 3:2; Kus 22:15) Kansi, na disolo ya Marko (7:27) mpi na yina ya Matayo ya disolo ya Yezu, ngogo yina bo me sadila ke tendula “bana ya bambwa” to “mbwa ya bwala” sambu na kufwanisa mwa fioti. Ziku yo ke monisa nde Yezu vandaka kutubila ngogo ya zola sambu na bambisi ya bwala ya banzo ya bantu yina kele ve Bayuda. Ntangu Yezu fwanisaka bantu ya Izraele ti “bana” mpi bantu yina kele ve Bayuda ti “bana ya bambwa,” ntembe kele ve nde Yezu zolaka kumonisa bima yina fwete baka kisika ya ntete. Na nzo yina bo ke vandaka ti bambwa mpi bana, bo ke disaka ntete bana.
FEBRUARI 19-25
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | MATAYO 16-17
“Inki Bangindu Nge Ke Vandaka na Yo?”
Babakala, Beno Ndima mpi Beno Landa Mbandu ya Kiyeka ya Kristu
17 Kilumbu ya nkaka, Yezu kutendudilaka bantumwa na yandi nde yandi fwete kwenda na Yeruzalemi, ‘kuna bambuta ya banganga-Nzambi ti bambuta ya nkaka ti balongi ya Bansiku fwete monisa yandi mpasi. Bo tafwa yandi, ebuna Nzambi tatedimisa yandi na lufwa na kilumbu ya tatu.’ Na nima ya kuwa mambu yina, Piere nataka Yezu na lweka mpi yandi yantikaka kunganina Yezu nde: “Mfumu, Nzambi kukeba nge na mambu yina! Yo ta bwila nge ve!” Yo ke pwelele nde, mawi kubebisaka mabanza ya Piere. Yo vandaka kulomba nde Yezu kusungika yandi. Yo yina, Yezu kuzabisaka yandi nde: “Nge Satana, katuka awa na meso na mono! Nge ke zola kukanga mono nzila, sambu nge ke banza mabanza ya kinzambi ve kansi mabanza ya kimuntu!”—Matayo 16:21-23.
‘Beno Kwenda Kukumisa Bantu Balongoki, Beno Botika bo’
9 Kulanda mbandu ya Yezu ya kusala luzolo ya Nzambi kelombaka nde beto sala inki? Yezu kusongaka balongoki na yandi nde: “Kana muntu kezola kulanda mono, bika yandi kudibuya mpi yandi baka nti na yandi ya mpasi mpi yandi fula na kulanda mono.” (Matayo 16:24, NW) Awa Yezu bendaka dikebi na mambu tatu ya beto fwete sala. Ntete, beto fwete “kudibuya.” Na bangogo yankaka, beto kebuyaka bikalulu na beto ya bwimi mpi ya kukonda kukuka, mpi kendimaka na kulemfuka na bandongisila mpi lutwadisu ya Nzambi. Ya zole, beto fwete ‘baka nti na beto ya mpasi.’ Na bilumbu ya Yezu, nti ya mpasi vandaka kidimbu ya nsoni mpi ya mpasi. Sambu beto kele Bakristu, beto kendimaka nde ntangu yankaka beto lenda mona mpasi sambu na nsangu ya mbote. (2 Timoteo 1:8) Ata inza lenda seka mpi kuvweza beto, bonso Kristu beto ‘kemonaka nsoni ve,’ kansi beto kevandaka na kyese ya kuzaba nde beto kesepedisa Nzambi. (Baebreo 12:2) Na nsuka, beto fwete “fula” na kulanda Yezu.—Nkunga 73:26; 119:44; 145:2.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 16:18
Nge kele Piere, mpi na zulu ya ditadi yai: Ngogo ya Kigreki peʹtros ke tendula “ditadi.” Awa bo me sadila yo bonso zina ya muntu (Piere), zina ya Kigreki yina Yezu pesaka Simoni. (Yoa 1:42) Ngogo peʹtra na kigreki, ke tendula mpi ditadi, kansi yo lenda vanda ditadi ya ngolo to ya nene. Ngogo yai ya Kigreki kele mpi na Mat 7:24, 25; 27:60; Luk 6:48; 8:6; Bar 9:33; 1Bk 10:4; 1Pi 2:8. Ziku Piere yandi mosi zabaka ve nde yandi vandaka ditadi yina Yezu ta tunga dibundu na zulu na yo, sambu yandi sonikaka na 1Pi 2:4-8 nde Yezu vandaka “kinkonko ya fondasio,” yina bo tubilaka bamvula mingi na ntwala; Nzambi yandi mosi ponaka yandi. Ntumwa Polo mpi bingaka Yezu “fondasio” mpi “ditadi ya kimpeve” (1Bk 3:11; 10:4) Yo yina ntembe kele ve nde Yezu sadilaka ngogo yai mbote ntangu yandi tubaka nde: ‘Nge, muntu ya mono ke bingaka, Piere, Ditadi, nge me zaba kibeni Kristu; “ditadi yai,” ta vanda fondasio ya dibundu ya Bukristu.’
Dibundu: yo kele ntendula ya ntete ya ngogo ya Kigreki ek·kle·siʹa. Yo me katuka na bangogo zole ya Kigreki, ek, ya ke tendula “nganda,” mpi ka·leʹo, ya ke tendula “kubinga.” Yo ke tendula kimvuka ya bantu yina bo me bingisa to ya me vukana sambu na diambu mosi buna. (Tala Bantendula ya Bangogo.) Na verse yai, Yezu tubilaka dibundu ya Bukristu yina bo zolaka kutunga, ya me salama na Bakristu yina bo me tulaka mafuta, bayina kele bonso “matadi ya moyo” ya bo ke ‘tunga na nzo ya kimpeve.’ (1Pi 2:4, 5) Mbala mingi bo ke sadilaka ngogo yai ya Kigreki na la Septante bonso ntendula ya ngogo ya Kigreki yina bo me balula na “dibundu,” yina mbala mingi ke tendulaka dikanda ya mvimba ya bantu ya Nzambi. (Kul 23:3; 31:30) Na Bis 7:38, bantu ya Izraele yina Nzambi basisaka na kimpika na Ezipte kele bonso “dibundu.” Bakristu yina bo “bingaka . . . na kukatuka na mpimpa” mpi yina bo me “solaka . . . na kati ya nsi-ntoto” ke sala “dibundu ya Nzambi.”—1Pi 2:9; Yoa 15:19; 1Bk 1:2.
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 16:19
bansapi ya Kimfumu ya zulu: Na Biblia, bantu yina bo pesaka bansapi, yo vanda na mutindu ya kifwani, vandaka bantu yina bo tudilaka ntima sambu na kupesa bo kiyeka mosi buna. (1Bs 9:26, 27; Yez 22:20-22) Yo yina ngogo “nsapi” ke tendulaka kiyeka mpi mukumba. Piere sadilaka “bansapi” yai ya bo pesaka yandi sambu na kukangudila Bayuda (Bis 2:22-41), Bantu ya Samaria (Bis 8:14-17), mpi Bantu ya Makanda (Bis 10:34-38) dibaku ya kubaka mpeve ya Nzambi mpi bo kota na Kimfumu ya zulu.
FEBRUARI 26–MARSI 4
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | MATAYO 18-19
“Keba: Kubula Ve Sakuba mpi Kubudisa Yo Ve Bantu ya Nkaka”
banoti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 18:6, 7
ditadi ya nene yina mpunda ke balusaka: to “ditadi ya nene kibeni.” Na kisina, “ditadi ya nene ya mpunda.” Ditadi yango lenda vanda bametre 1,2-1,5, yo vandaka kilo kibeni yo yina, mpunda vandaka kubalusa yo.
bima ya ke budisaka sakuba: Ntendula ya kisina ya ngogo ya Kigreki skanʹda·lon, kele “kima ya ke budisaka sakuba,” bantu ke tubaka nde yo vandaka mutambu; bantu ya nkaka ke tubaka nde yo vandaka nti yina bo vandaka kukangisa pambu mpi kutula yo na mutambu. Diaka, yo ke tendula kima yonso yina ke budisa sakuba to ke bwisa muntu. Na kutuba ya kifwani, yo ke tendula diambu mosi yina lenda nata muntu na nzila ya mbi, na kubula sakuba, na kubwa na mabanza to na kusala disumu. Na Mat 18:8, 9, bo me balula kisongi-diambu ya ke wakana ti skan·da·liʹzo nde “kubudisa sakabu,” yina lenda tendula mpi “kukuma mutambu; kunata na disumu.”
mambu ya nkaka ya nwtsty
Ditadi ya nene: Bo vandaka kusadila matadi ya nene sambu na kunika bambuma mpi kubasisa mafuta na bambuma ya olive. Ya nkaka vandaka fioti mpi bo vandaka kubalusa yo na maboko kansi ya nkaka vandaka nene kibeni yo yina mbisi vandaka kubalusa yo. Yo lenda vanda nde yo vandaka bonso ditadi ya nene yina Samsoni balusaka na ndambu ya bantu ya Filistia. (Baz 16:21) Bamasini yina bambisi vandaka kubalusa na Izraele vandaka mpi mingi na Kintinu ya Roma.
Ditadi ya Nene ya Zulu mpi ya Nsi: Mbisi mosi, mu mbandu mpunda vandaka kubalusa ditadi ya nene bonso yai kele awa na kifwanisu sambu na kunika bambuma to kututa bambuma ya olive. Ditadi ya nene ya zulu vandaka nda kiteso ya bametre 1,5 mpi yo lendaka kubaluka ata na ditadi ya nsi ya nene.
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 18:9
Gehena: Ngogo yai me katuka na ngogo ya Kiebreo geh hin·nomʹ, yina ke tendula “Dibengi ya Inomi,” yina vandaka na sudi-westi ya Yeruzalemi ya ntama. (Tala Bangindu ya Ngika B12, karti ya “Yeruzalemi mpi Nziunga na Yo.”) Na bilumbu ya Yezu, dibengi yina kumaka kisika yina bo vandaka kuyoka bima ya mvindu. Yo yina ngogo “Gehena” vandaka kutendula kidimbu ya lufwa ya kimakulu.
Bantendula ya Bangogo ya nwtstg
Gehena: Zina ya Kigreki ya Muwanda ya Inomi; yo kele na sudi-westi ya Yeruzalemi ya ntama. (Yer 7:31) Bo tubaka na mutindu ya mbikudulu nde yo kele kisika yina bo ta losa bamvumbi. (Yer 7:32; 19:6) Kele ve ti nzikisa ya ke monisa nde bo vandaka kulosa bambisi to bantu na Gehena sambu bo zika ya moyo to bo mona mpasi. Yo yina kisika yina lenda monisa ve kisika ya kukonda kumonana yina bo ke monisaka mioyo ya bantu mpasi na tiya kimakulu. Kansi, Yezu ti balongoki na yandi sadilaka Gehena sambu na kumonisa ndola ya kimakulu ya “lufwa ya zole,” disongidila, lufwa ya mvula na mvula.—Kus 20:14; Mat 5:22; 10:28.
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 18:10
talaka ntangu yonso luse ya Tata na mono: To “kumona Tata na mono.” Sambu bo kele ti nswa ya kumona Nzambi, yo yina kaka bigangwa ya kimpeve lenda mona luse ya Yehowa.—Kub 33:20.
Inki Bupusi Bigangwa ya Kimpeve Kele na Yo na Luzingu na Beto?
16 Yezu monisaka nde Nzambi me pesaka bawanzio mukumba ya kukengila bansadi na yandi. Yo yina, ntangu Yezu lombaka balongoki na yandi na kubudisa ve bantu ya nkaka sakuba, yandi tubaka nde: “Beno keba! Beno vweza ve muntu mosi na kati ya bantu yai ya kukonda mfunu, sambu mono ke tubila beno nde bawanzio na bo na zulu ke talaka ntangu yonso luse ya Tata na mono yina kele na zulu.” (Matayo 18:10) Yezu zolaka kutuba ve nde konso longoki ke vandaka ti wanzio yina bo me tulaka sambu na kutanina yandi. Kansi Yezu zolaka kutuba nde bawanzio yina ke vandaka pene-pene na Nzambi ke tulaka dikebi ya mingi na bantu yina kele na dibundu ya Bukristu.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 18:22
mbala 77: Na kisina “bantangu 77.” Bangogo yai ya Kigreki ke tendula “70 ti 7” (mbala 77) to “70 fokula na 7” (bantangu 490). Na la Septante na Kuy 4:24, bo me balula ngogo yai ya Kiebreo na “mbala 77” yina ke wakana ti ngogo “mbala 77.” Na kutadila mutindu bo vandaka kubakisa yo, kuvutukila ntalu nsambwadi vandaka kutendula “kukonda nsuka.” Ntangu Yezu vutudilaka Piere nde mbala 7 tii na 77, yandi vandaka kuzabisa balongoki na yandi na kulolula kukonda nsuka. Kansi, Talmud ya Babilone (Yoma 86b) ke tuba nde: “Kana muntu me sala disumu na mbala ya ntete, na mbala ya zole mpi na mbala ya tatu bo fwete lolula yandi kansi na mbala ya iya bo fwete lolula yandi ve.”
noti ya kulongukila ya nwtsty ya Mat 19:7
mukanda ya kukula: To “mukanda ya kufwa makwela.” Kana muntu ke zola kufwa makwela mpi ke zola kuyidika mukanda ya me zabana na nsiku mpi kusolula ti bankuluntu, Nsiku vandaka kupesa yandi ntangu ya kutadila diaka lukanu na yandi yina ya mfunu. Ya kieleka, Nsiku vandaka kubuyisa kufwa makwela nswalu mpi yo vandaka kutanina bankento. (Kul 24:1) Kansi na bilumbu ya Yezu, bamfumu ya mabundu vandaka kupesa nswa ya kufwa makwela kukonda mpasi. Josèphe, muntu ya istware ya mvu-nkama ya ntete, vandaka mufarize yina fwaka makwela. Yandi tubaka nde muntu lenda fwa makwela “sambu na konso kikuma yina (mpi mingi-mingi babakala bantu vandaka kusala yo).”
mambu ya nkaka ya nwtsty
Mukanda ya Kufwa Makwela: Mukanda yai ya kufwa makwela yantikaka na 71 to 72 T.B.; yo vandaka ya kusonika na Kiarami. Bo zwaka yo na nordi ya ouadi Murabbaat, zelo ya masa na ntoto ya makanga ya Yudea. Yo vandaka ya kusonika nde na mvula ya 6 ntangu Bayuda kolamaka, Yozefi yina vandaka mwana ya Naqsan, fwaka makwela ti Miriami, mwana ya Yonatani yina zingaka na mbanza ya Masada.