Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
DESEMBRI 3-9
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 9-11
“Muntu Yina Vandaka Kumonisa Bantu Mpasi Me Kuma Nsamuni ya Kikesa”
bt-F 60 § 1-2
Dibundu ya Bukristu “Kumaka na Ngemba”
BANTU yina vandaka kusala banzietelo kumaka pene-pene ya Damasi, bo vandaka ti bangindu ya mbi ya kubasisa balongoki ya Yezu yina bo vandaka kumenga na banzo na bo, kukanga bo basinga, kupesa bo nsoni mpi kunata bo na Yeruzalemi sambu na kusambisa bo na Sanedreni.
2 Saule mfumu ya kimvuka ya bantu yina vandaka kuniokula Bakristu, pesaka maboko ntangu bo fwaka Etiene yina vandaka longoki ya kwikama ya Yezu ti matadi. (Bis. 7:57–8:1) Sambu Saule vandaka ve kusepela ti balongoki ya Yezu yina vandaka kuzinga na Yeruzalemi, yandi kumisaka mbangika ngolo. Yandi zolaka kukatula kadibundu yina bo vandaka kubinga “Nzila.”—Bis. 9:1, 2.
bt-F 64 § 15
Dibundu ya Bukristu “Kumaka na Ngemba”
15 Yindula mutindu bantu yitukaka mpi waka makasi na kumona Saule ke longa nsangu ya Yezu na basinagoga! Bo kudiyulaka nde “Keti yai kele ve muntu yina niokulaka ngolo bantu yina kele na Yeruzalemi yina ke binga zina yai?” (Bis. 9:21) Ntangu Saule monisaka nde yandi sobaka mabanza na yandi sambu na Yezu, yandi ‘monisaka mambu na ndonga nde muntu yai kele Kristu.’ (Bis. 9:22) Ata mpidina, bantu yonso ve vandaka kundima. Sambu mingi na kati na bo kangamaka ngolo na binkulu na bo mpi bo vandaka lulendo. Kansi Saule yambulaka ve.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
bt-F 60-61 § 5-6
Dibundu ya Bukristu “Kumaka na Ngemba”
5 Ntangu Yezu telemisaka Saule na nzila ya Damasi, yandi yulaka Saule ve nde: “Sambu na nki nge ke monisa balongoki na mono mpasi?” Kansi yandi tubaka nde: “Sambu na nki nge ke monisa mono mpasi?” (Bis. 9:4) Ee, Yezu waka mpasi mutindu bo vandaka kumonisa balongoki na yandi mpasi.—Mat. 25:34-40, 45.
6 Kana nge ke kutana ti bampasi sambu nge ke kwikilaka na Kristu, zaba nde Yehowa ti Yezu ke zaba mambu yonso mbote. (Mat. 10:22, 28-31) Ziku bo ta katula ve mpasi na ntangu yina. Kansi kuvila ve nde, Yezu monaka mutindu Saule pesaka maboko na lufwa ya Etiene longoki na yandi ya kwikama mpi Yezu monaka mutindu Saule basisaka na kingolo-ngolo balongoki ya kwikama ya Yeruzalemi na banzo na bo. (Bis. 8:3) Ata mpidina, Yezu gulusaka bo ve na ntangu yina. Kansi na nzila ya Kristu, Yehowa pesaka Etiene mpi balongoki ya nkaka kikesa sambu na kubikala ya kwikama.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 10:6
Simoni, muntu ya ke yidikaka bampusu ya mbisi: Muntu yina vandaka kuyidika bampusu ya bambisi, vandaka kusadila mukubu sambu na kukatula mika, misuni mpi mafuta na bampusu ya mbisi. Na nima yandi vandaka kutula bampusu na kati ya masa yina vandaka ti melange ya bankisi sambu yandi sadila yo bima ya kwire. Kisalu yai vandaka kubasisa nsudi ya mbi, yo yina yo vandaka kulomba masa mingi, ziku yo kele kikuma yina Simoni vandaka kuzinga pene-pene ya nzadi-mungwa, na Yope. Na kuwakana ti Nsiku ya Moize, muntu yina vandaka kusimba mbisi ya kufwa vandaka kibeni mvindu. (Lev 5:2; 11:39) Yo yina, Bayuda mingi vandaka kuvweza bantu yina vandaka kuyidika bampusu ya bambisi mpi bo vandaka kuzola ve kuzinga nzo mosi ti bo. Nkutu, mukanda mosi (Talmud) tubaka nde kisalu ya kuyidika bampusu ya bambisi kele mbi kuluta kisalu ya kulokuta mvindu. Ata mpidina, Piere bikaka ve nde kikalulu ya kupona-pona kukanga yandi nzila ya kuvanda na nzo ya Simoni. Kikalulu yai ya kukonda kupona-pona sadisaka Piere na mukumba na yandi ya mpa ya kukwenda na nzo ya Muntu ya Makanda. Bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde ngogo ya Kigreki (byr·seusʹ) ya bo me balula na “muntu ya ke yidikaka bampusu ya mbisi” vandaka zina ya nkaka ya bantu pesaka Simoni sambu na kisalu na yandi.
DESEMBRI 10-16
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 12-14
“Barnabasi ti Polo Ke Kumisa Bantu Balongoki na Bisika ya Kuluta Ntama”
bt-F 86 § 4
“Bo Fulukaka na Kiese mpi Mpeve Santu”
4 Kansi sambu na nki mpeve santu twadisaka bantumwa na kutula na lweka Barnabasi ti Saule “sambu na kisalu”? (Bis. 13:2) Biblia me tubila yo ve. Kima ya beto me zaba kele nde mpeve santu sadisaka bantumwa na kupona babakala yai. Kima mosi ve ke monisa nde baprofete mpi balongi yina vandaka na Antioshe buyaka lukanu yai. Nkutu, bo pesaka maboko na lukanu yai. Yindula mutindu Barnabasi ti Saule kudiwaka ntangu bo monaka mutindu bampangi na bo Bakristu, waka ve kimpala kansi bo “buyaka madia mpi bo sambaka, na nima bo tulaka bo maboko mpi bo bikaka bo na kukwenda.” (Bis. 13:3) Beto mpi fwete sadisa bampangi yina ke baka mikumba mpi bayina ke kuma bankuluntu na dibundu ya Yehowa. Na kisika ya kuwila bampangi yina ke baka mikumba na dibundu ya Yehowa kimpala, beto fwete pesa “bo lukumu mingi na zola yonso sambu na kisalu na bo.”—1 Bate. 5:13.
bt-F 95 § 5
“Bo Vandaka Kutuba ti Kikesa na Kiyeka ya Yehowa”
5 Ntete, Polo ti Barnabasi bikalaka na Iconium, mbanza ya Galatia na provense ya Roma, kisika yina Bagreki vandaka mingi. Bayuda mpi bantu mingi yina vandaka ve Bayuda vandaka kuzinga na mbanza yai. Polo ti Barnabasi kotaka na sinagoga sambu na kulonga mutindu yo vandaka kikalulu na bo. (Bis. 13:5, 14) Bo “tubaka mbote kibeni, yo yina Bayuda ti Bagreki mingi kumaka kukwikila.”—Bis. 14:1.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 13:9
Saule, yina bo vandaka kubinga mpi Polo: Na verse yai Saule kele zina ya nkaka ya Polo. Ntumwa Polo butukaka Mu-Ebreo kansi yandi vandaka mpi ti banswa yina bantu ya Roma vandaka ti yo. (Bis 22:27, 28; Fil 3:5) Ziku yo kele kikuma yina bo vandaka kubinga yandi banda kileke na zina ya Ba-Ebreo, Saule mpi na zina ya bantu ya Roma, Polo. Bayuda ya ntangu yina, mingi-mingi bayina vandaka kuzinga ve na Izraele, vandaka ti kikalulu ya kubaka bazina zole. (Bis 12:12; 13:1) Bantu ya nkaka yina Polo vandaka ti bo dibuta mosi vandaka mpi ti bazina ya bantu ya Roma to ya Bagreki, katula bazina na bo ya Kiebreo. (Bar 16:7, 21) Sambu Polo vandaka “ntumwa ya makanda,” yandi vandaka ti mukumba ya kulonga nsangu ya mbote na bantu ya makanda. (Bar 11:13) Ziku yandi vandaka kusadila zina na yandi ya bantu ya Roma sambu yandi monaka nde yo ta sadisa bantu na kuwa nsangu yina yandi vandaka kulonga. (Bis 9:15; Bag 2:7, 8) Bantu ya nkaka ke tubaka nde yandi bakaka zina ya bantu ya Roma sambu na lukumu ya Sergiusi Paulusi. Diambu yai ke monana nde yo kele ve masonga sambu yandi taninaka zina yai ata ntangu yandi vandaka diaka ve na Shipre. Bantu ya nkaka ke tubaka nde Polo vandaka ve kusadila zina na yandi ya Kiebreo sambu mutindu na yandi ya kutuba Kigreki vandaka bonso ngogo ya Kigreki yina bo vandaka kusadila sambu na kutubila muntu to mbisi yina vandaka kutambula ti lulendo yonso.—Tala noti ya kulongukila ya Bis 7:58.
Polo: Na Masonuku ya Kigreki ya Bukristu, zina Pauʹlos ya me katuka na Kilatini Paulus, ya ke tendula “Fioti,” bo me sadila yo mbala 157 sambu na kutubila ntumwa Polo mpi mbala mosi sambu na kutubila Sergiusi Paulusi yina vandaka guvernere ya Shipre.—Bis 13:7.
DESEMBRI 17-23
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 15-16
“Bo Bakaka na Bumosi Lukanu Yina Me Simbama na Ndinga ya Nzambi”
bt-F 102-103 § 8
“Ntembe ya Ngolo mpi Kukonda Kuwakana Basikaka”
8 Luka landaka kutuba nde: “Ntangu ntembe ya ngolo mpi kukonda kuwakana basikaka na kati na bo [“babakala ya nkaka”] mpi Polo ti Barnabasi, bo [bankuluntu] solaka Polo, Barnabasi, ti ndambu ya bantu ya nkaka na kati na bo sambu bo tombuka na bantumwa mpi na bankuluntu yina vandaka na Yeruzalemi sambu na kukonda kuwakana yina.” (Bis. 15:2) “Ntembe ya ngolo mpi kukonda kuwakana” yina basikaka na kati ya Polo ti Barnabasi mpi bantu ya nkaka vandaka ngolo kibeni, yo yina dibundu ya Antioshe lendaka ve kumanisa yo. Sambu na kutula ngemba mpi bumosi, dibundu bakaka bangidika ya kunata diambu yai na “bantumwa mpi na bankuluntu yina vandaka na Yeruzalemi,” yina vandaka na ntangu yina nto-kimvuka. Inki dilongi beto ke baka na bankuluntu ya Antioshe?
bt-F 123 § 18
“Mabundu Kumaka Ngolo”
18 Polo ti Timoteo salaka kumosi bamvula mingi. Bonso bankengi ya nziunga, bo salaka bisalu ya mitindu mingi na zina ya nto-kimvuka. Biblia ke tuba nde: “Ntangu bo vandaka kuluta na bambanza yina, bo vandaka kupesa bampangi bansiku yina bantumwa mpi bankuluntu yina vandaka na Yeruzalemi basisaka, sambu bo zitisa yo.” (Bis. 16:4) Ya kieleka ti bulemfu yonso, mabundu landaka lutwadisu yina katukaka na bantumwa mpi bankuluntu ya dibundu ya Yeruzalemi. “Yo yina, mabundu vandaka kibeni kukuma ngolo na lukwikilu mpi kukuma mingi konso kilumbu.”—Bis. 16:5.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 16:37
beto kele bantu ya Roma: Disongidila bantu ya mbanza Roma. Polo ziku mpi Silasi, vandaka bantu ya Roma. Bansiku ya bantu ya Roma vandaka kutuba nde muntu ya Roma vandaka ntangu yonso ti nswa ya lusambisu ya kieleka mpi bo fwete pesa yandi ve ndola kukonda kusambisa yandi. Bantu ya Roma vandaka ti banswa na bisika yonso yina bo vandaka kukwenda yina vandaka na nsi ya luyalu ya Roma. Muntu ya Roma vandaka na nsi ya bansiku ya Roma kansi ve na nsi ya bansiku ya bambanza ya nkaka. Kana bo me funda muntu ya Roma na mbanza mosi, yandi lendaka kundima nde bo sambisa yandi na kutadila bansiku ya mbanza yina, kansi yandi vandaka kaka ti nswa ya kulomba nde bo sambisa yandi na tribinale ya bantu ya Roma. Kansi kana bo me funda yandi sambu na diambu ya nene kibeni, yandi vandaka ti nswa ya kulomba nde ntotila ya Roma kusambisa yandi. Ntumwa Polo samunaka na bisika mingi yina vandaka na nsi ya luyalu ya Roma. Yandi sadilaka banswa na yandi ya muntu ya Roma na mabaku tatu yina Biblia ke tubila. Mbala ya ntete, yandi sadilaka yo na mbanza Filipi ntangu yandi songaka bazuzi nde bo zitisaka ve banswa na yandi ntangu bo bulaka yandi.—Sambu na mabaku zole yina ya nkaka, tala w15 1/3 lut. 12 par. 3.
DESEMBRI 24-30
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 17-18
“Landa Mbandu ya Ntumwa Polo na Yina me Tala Kusamuna mpi Kulonga”
banoti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 17:2, 3
vandaka kuyindula: Polo longaka bo kaka ve nsangu ya mbote kansi yandi vandaka kutendudila bo mpi kumonisa bo banzikisa yina kele na Masonuku, disongidila, yina kele na Masonuku ya Kiebreo ya busantu. Yandi vandaka kaka ve kutanga Masonuku kansi yandi vandaka kuyindula ti bo mpi kuwakanisa malongi na yandi ti bampusa ya bawi na yandi. Kisongi diambu ya Kigreki di·a·leʹgo·mai ke tendula “kusolula.” Yo ke monisa kusolula ti bantu. Bo me sadila mpi Ngogo yai ya Kigreki na Bis 17:17; 18:4, 19; 19:8, 9; 20:7, 9.
kumonisa na nzila ya mambu yina bo me sonikaka: Ngogo ya Kigreki ya bo sadilaka awa ke tendula “kutula na lweka.” Ziku yo ke monisa nde ti mayele yonso, Polo vandaka kufwanisa bambikudulu ya me tala Mesia yina kele na Masonuku ya Kiebreo ti mambu yina Yezu salaka mpi Polo monisaka mutindu Yezu lungisaka bambikudulu yango.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 17:17
zandu: Zandu ya Atene (na Kigreki, a·go·raʹ) vandaka na Westi ya Nordi ya Acropolis, nene na yo vandaka ba-ektare 5. Zandu yango vandaka kaka ve kisika ya kusumba mpi kuteka bima, kansi yo vandaka mpi kisika ya mumbungu, ya mambu ya politiki mpi kisika ya kusala bansaka ya kulutisila ntangu. Bantu ya Atene vandaka kuzola kukutana ti bantu na kisika yai sambu na kusolula mpi kupesana mayele.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 17:22, 23
Na Nzambi Yina Me Zabanaka Ve: Bangogo yai ya Kigreki A·gnoʹstoi the·oiʹ vandaka ya kusonika na mesa-kimenga mosi na Atene. Bantu ya Atene vandaka kuwa boma ya banzambi na bo, yo yina bo tungaka batempelo mpi bamesa-kimenga mingi sambu na banzambi yango, ata bo vandaka kumonana ve, mu mbandu Lukumu, Bukati-kati, Ngolo, Kundimisa mpi Mawa. Bo pesaka mesa-kimenga mosi na “Nzambi Yina Me Zabanaka Ve” ziku sambu bo vandaka kuzola ve nde bo vila ata nzambi mosi mpi nde yandi ndima bo ve. Na nzila ya mesa-kimenga yai, bantu vandaka kundima nde kele ti Nzambi yina bo vandaka ve kuzaba. Polo tubilaka ti mayele yonso mesa-kimenga yai sambu na kubenda dikebi ya bawi na yandi na Nzambi ya kieleka yina bo vandaka ve kuzaba ntete.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 18:21
kana Yehowa me zola: Bangogo yai ke monisa mfunu ya kubaka na valere luzolo ya Nzambi ntangu yo ke lomba kubaka balukanu to kusala konso diambu yina. Ntumwa Polo zabaka mbote mfunu ya diambu yai. (1Bk 4:19; 16:7; Ebr 6:3) Yakobo, longoki ya Yezu, siamisaka mpi bantu na kutuba nde: “Kana Yehowa kuzola, beto ta zinga mpi ta sala diambu yai to diambu yina.” (Yak 4:15) Beto fwete tubaka ve bangogo yai mpamba-mpamba; konso muntu yina ke tuba na masonga nde “kana Yehowa kuzola” fwete sala mambu na kuwakana ti luzolo ya Yehowa. Yo kele ve mfunu na kutubaka konso ntangu bangogo yai kaka sambu bantu kuwa, kansi beto fwete tubaka yo mbala mingi na ntima.—Tala mpi Bis 21:14 mpi Apendise A5.
DESEMBRI 31–YANUARI 6
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 19-20
“Beno Keba na Beno Mosi mpi na Mameme Yonso”
bt-F 172 § 20
“Mono Kele Bunkete na Menga ya Bantu Yonso”
20 Luzingu ya Polo vandaka ya kuswaswana kibeni ti ya bantu yina kumaka kusosa kaka mambote na bo mosi na kisika ya kulungisa bampusa ya mameme ya Yehowa. Na kisika ya kutula kizitu na dibundu, Polo vandaka kusala bisalu ya maboko sambu na kulungisa bampusa na yandi. Yandi salaka bikesa sambu na kusadisa bampangi Bakristu kansi ve sambu na kusosa kaka mambote na yandi mosi. Polo siamisaka bankuluntu ya Efezo na kumonisa mpeve ya kuditambika. Yandi songaka bo nde “beno fwete sala ngolo sambu na kusadisa bantu yina kele ya kulemba, mpi beno fwete yibuka mambu yina Mfumu Yezu yandi mosi tubaka nde: ‘Kiese ke vandaka mingi na kupesa, kansi na kubaka kiese ke vandaka fioti.’”—Bis. 20:35.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
bt-F 161 § 11
Ata Bo Kutanaka ti Mbangika “Nsangu ya Mbote Landaka Kuyela mpi Nungaka”
11 Ziku Polo vandaka kusala badiskure na nzo-nkanda yina konso kilumbu banda 11h00 tii na 16h00. (Bisalu 19:9 noti na nsi ya lutiti) Ya kieleka, yo vandaka bantangu yina bantu vandaka kuyambula bisalu na bo sambu na kukwenda kudia mpi kupema, sambu ntangu vandaka ngolo mingi. Kana Polo landaka kusala badiskure bamvula zole ya mvimba, yo ke monana nde yandi salaka bangunga kuluta 3000 sambu na kulonga. Yai kele kikuma ya nkaka ya ke monisa mutindu ndinga ya Yehowa landaka kuyela mpi nungaka. Polo vandaka nsamuni ya kikesa mpi yandi vandaka kuwakanisa malongi na yandi ti bampusa ya bawi. Yandi yidikaka mbote-mbote manaka na yandi ya kulonga sambu yo wakana ti manaka ya bawi na yandi. Yo butaka nki mbuma? “Bantu yonso yina vandaka na provense ya Azia, Bayuda ti Bagreki, waka ndinga ya Mfumu.” (Bis. 19:10) Yandi taka kibeni kimbangi mbote-mbote!
bt-F 162-163 § 15
Ata Bo Kutanaka ti Mbangika “Nsangu ya Mbote Landaka Kuyela mpi Nungaka”
15 Nsoni yina bo pesaka bana ya Seva salaka nde bantu kukuma kuwa Nzambi boma mpi yo pusaka bantu mingi na kukwikila na Nzambi mpi na kuyambula bisalu ya bampeve ya mbi. Bantu ya Efezo vandaka ti kikalulu ya kusala bisalu ya bampeve ya mbi. Bo vandaka ti kikalulu ya kulosila bantu maladi, kusala mazi ata na nzila ya mikanda. Bantu mingi ya Efezo basisaka mikanda na bo ya mazi mpi bo tulaka yo tia na meso ya bantu ata mikanda yango vandaka na ntalu mingi, kana beto fwanisa yo ti mbongo ya bilumbu na beto. Luka ke tuba nde: “Na mutindu mosi ya ngolo, ndinga ya Yehowa vandaka kaka kumwangana mpi kununga.” (Bisalu 19:17-20) Mambu yai monisaka kibeni nde kieleka nungaka malongi ya luvunu mpi bisalu ya bampeve ya mbi. Bantu yai ya kwikama kele mbandu ya mbote sambu na beto bubu yai. Beto mpi ke zinga na nsi-ntoto yai ya me fuluka ti bampeve ya mbi, yo yina kana beto kele ti kima mosi yina kele ti kuwakana na bampeve ya mbi, kukonda kusukinina beto fwete sala mutindu bantu ya Efezo salaka! Beto fwete yambula bisalu yai ya nzanzi ata yo ke lomba kusala bibansa.