MWBR19 01 Bareferanse ya Mukanda ya Lukutakanu Luzingu mpi Kisalu
YANUARI 7-13
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 21-22
“Luzolo ya Yehowa Kusalama”
bt-F 177-178 § 15-16
“Luzolo ya Yehowa Kusalama”
15 Ntangu Polo salaka mwa bilumbu na nzo ya Filipo, munzenza ya nkaka ya mfunu kwisaka: zina na yandi vandaka Agabus. Buntu yina vandaka na nzo ya Filipo zabaka nde Agabus kele profete; yandi tubaka nde nzala ya ngolo ta kota na luyalu ya Klode. (Bis. 11:27, 28) Ziku bo kudiyulaka nde: ‘Sambu na nki Agabus me kwisa? Yandi me nata nki nsangu?’ Ntangu bo vandaka kutala yandi ti dikebi yonso, Agabus bakaka mukaba ya Polo, yina vandaka kitende mosi ya nda yina vandaka ya kukanga na luketu, ziku yo vandaka ti mbongo mpi ti bima ya nkaka. Na nima yandi kudikangaka yo na makulu mpi na maboko mpi yantikaka kutuba. Nsangu yango vandaka kibeni ya mpasi: “Mpeve santu ke tuba nde, ‘Munkwa mukaba yai, Bayuda ta kanga yandi mutindu yai na Yeruzalemi, mpi bo ta pesa yandi na maboko ya bantu ya makanda.’”—Bis. 21:11.
16 Mbikudulu monisaka nde Polo ta kwenda na Yeruzalemi. Yo monisaka mpi nde Bayuda ta pesa yandi “na maboko ya bantu ya makanda.” Mbikudulu yango vandaka ti bupusi ya ngolo na bantu yina vandaka pana. Luka sonikaka nde: “Ntangu beto waka mambu yai, beto ti bantu yina vandaka pana, beto yantikaka kubondila yandi na kukwenda ve na Yeruzalemi. Ebuna Polo vutulaka nde: “Sambu na nki beno ke dila mpi beno ke meka kulembisa lukanu na mono? Beno zaba nde, mono kele ya kuyilama kaka ve sambu bo kanga mono kansi mpi sambu na kufwa na Yeruzalemi sambu na zina ya Mfumu Yezu.’”—Bis. 21:12, 13.
bt-F 178 § 17
“Luzolo ya Yehowa Kusalama”
17 Ntangu bo yindulaka mutindu mambu ta salama, bampangi mu mbandu luka, bondilaka Polo na kukwenda ve. Bankaka dilaka. Ntangu Polo monaka zola yina bo monisilaka yandi, ti mawete yonso yandi tubaka nde beno ke “lembisa lukanu na mono.” Bambalula ya nkaka me balula ngogo yai ya Kigreki na “kulembisa ntima na [yandi].” Ata mpidina yandi sobaka ve lukanu na yandi, yo vandaka mpi mutindu mosi ntangu yandi kutanaka ti bampangi na Tire, yandi bikaka ve nde kubondila mpi kudila na bo kukanga yandi nzila ya kulungisa lukanu na yandi. Kansi yandi monisaka bo sambu na nki yo lombaka nde yandi kwenda. Polo monisaka kibeni kikesa! Bonso Yezu, Polo bakaka lukanu ya kukwenda na Yeruzalemi. (Baeb. 12:2) Polo zolaka ve kufwa sambu na bantu, kansi yandi monaka nde yo kele diambu ya lukumu na kufwa bonso longoki ya Yezu Kristu.
bt-F 178 § 18
“Luzolo ya Yehowa Kusalama”
18 Inki bampangi salaka? Bo tubaka ti luzitu yonso nde: “Sambu beto monaka nde beto kukaka ve kundimisa yandi, beto yambulaka kutula ntembe mpi beto tubaka nde: ‘Luzolo ya Yehowa kusalama.’” (Bis. 21:14) Bayina vandaka kubuyisa Polo, dindamanaka ve sambu nde Polo kusala luzolo na bo. Bo widikilaka, bakisaka yandi mpi bo ndimaka nde luzolo ya Yehowa kusalama, ata yo vandaka mpasi sambu na bo. Polo ponaka nzila yina lendaka kunatila yandi lufwa. Mambu zolaka kuvanda pete sambu na Polo, kana bantu yina vandaka kuzola yandi buyisaka yandi ve.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
bt-F 184-185 § 10-12
“Beno Widikila Mambu Yina Mono Ke Tuba”
10 Ata mpidina, Polo bakisaka mawi ya bampangi ya nkaka yina vandaka kuzitisa binkulu ya nkaka ya Bayuda, bonso yina ke tadila kukonda kusala kisalu na kilumbu ya kisabatu to kubuya kudia madia ya nkaka. (Bar. 14:1-6) Mpi yandi tulaka ve bansiku na yina me tala luyotisu. Nkutu yandi yotisaka Timoteo yina tata na yandi vandaka Mugreki, sambu yandi budisa ve Bayuda sakuba. (Bis. 16:3) Kuyotisa vandaka diambu yina me tala muntu yandi mosi. Polo songaka Bakristu ya Galatia nde: “Luyotisu to kukonda luyotisu kele mfunu ve, kansi kima kele mfunu kele lukwikilu yina ke salaka ti zola.” (Bag. 5:6) Ata mpidina, yo ta vanda kukonda lukwikilu, kana nge sala luyotisu sambu na kuzitisa nsiku to kuyindula nde mono sala mpidina sambu nde Yehowa kundima mono.
11 Diaka, mambu yina bo vandaka kuwa vandaka mpenza ve ya masonga, Bakristu yina vandaka Bayuda kumaka kisaka-saka. Yo yina bankuluntu pesaka Polo ntuma yai: “Beto kele ti babakala iya yina me kuditula na nsi ya lusilu. Baka bantu yai, kwenda kudikumisa bunkete ti bo mutindu nsiku ke lombaka, mpi futa mbongo yonso sambu na bo, sambu bo kulula bo nsuki. Ebuna bantu yonso ta zaba nde mambu yina bo waka sambu na nge kele ya kieleka ve, kansi nde nge ke tambula na mutindu yina me fwana, mpi nde nge ke zitisaka mpi Nsiku.”—Bis. 21:23, 24.
12 Polo lendaka kutuba nde diambu ya kieleka vandaka ve mambu yina bo vandaka kuwa sambu na yandi, kansi bikesa ya Bakristu yina vandaka Bayuda sambu na Nsiku ya Moize. Ata mpidina, yandi salaka mambu na mayele, sambu na kufwa ve minsiku ya Nzambi. Ntete yandi sonikaka nde: “Na bantu yina kele na nsi ya nsiku mono kumaka bonso muntu yina kele na nsi ya nsiku, ata mono mosi kele ve na nsi ya nsiku, sambu mono benda bantu yina kele na nsi ya nsiku.” (1 Bk. 9:20) Na dibaku yai, yandi solulaka ti bankuluntu ya Yeruzalemi mpi kumaka bonso muntu yina kele “na nsi ya nsiku.” Mambu yina Polo salaka kele mbandu ya mbote sambu na beto bubu yai, beto fwete solula mbote ti bankuluntu mpi kupusa bo ve na kusala mambu mutindu beto me zola.—Baeb. 13:17.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 22:16
Nzambi ta lolula masumu na nge sambu nge ke binga zina ya Yezu: To “yobisa masumu na nge mpi binga zina na yandi.” Nzambi lenda lolula masumu ya muntu ve na nzila ya mbotika ya masa kansi kana yandi ke binga zina ya Yezu. Sambu na kusala yo, yo ta lomba kukwikila na Yezu mpi kumonisa yo na nzila ya bisalu ya Bukristu.—Bis 10:43; Yak 2:14, 18.
YANUARI 14-20
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 23-24
“Bo Fundaka Yandi nde Yandi Kele Muntu Yina Ke Kotisaka Mubulu”
bt-F 191 § 5-6
“Vanda Kibeni Kikesa!”
5 Kikesa yina Polo pesaka vandaka na ntangu ya me fwana. Kaka na kilumbu yina landaka, Bayuda kuluta 40 “salaka komplo mpi bo diaka ndefi nde bo ta dia ve mpi bo ta nwa ve kana bo me fwa ntete ve Polo.” “Ndefi” yai monisaka nde Bayuda vandaka kaka ti lukanu ya kufwa ntumwa Polo. Bo vandaka kuyindula nde kana komplo na bo kusimba ve, mambu ta suka mbi sambu na bo. (Bis. 23:12-15) Bamfumu ya banganga-nzambi mpi bankuluntu ndimaka dibanza yina. Bo vandaka kuzola kunata Polo na Sanedreni sambu na kusambisa yandi, kusosa kuzaba mambu ya me tala yandi mbote-mbote. Kansi bantu yina salaka komplo vandaka kuvingila yandi na nzila sambu na kufwa yandi.
6 Kansi ntangu mwana-mpangi ya Polo waka komplo yina, yandi songaka Polo mambu yina. Na mbala mosi, Polo songaka yandi na kuzabisa diambu yango na Claude Lysias mfumu ya basoda ya Roma. (Bis. 23:16-22) Ya kieleka Yehowa ke zolaka batoko yina kele bonso mwana-mpangi ya Polo, yina ke sosaka ti kikesa yonso mambote ya bansadi ya Nzambi na kisika ya kusosa ntete mambote na bo mosi mpi na kwikama yonso bo ke pesaka maboko na mambote ya Kimfumu.
bt-F 192 § 10
“Vanda Kibeni Kikesa!”
10 Na Sezarea, ntangu bo vandaka kuvingila bantu ya Yeruzalemi yina fundaka Polo, bo tulaka yandi na nzo ya Erode sambu na kukengila yandi. (Bis. 23:35) Na nima ya bilumbu tanu; Ananiasi Nganga-Nzambi ya Nene, avoka mosi, zina na yandi Tertulusi mpi kimvuka ya bambuta-bantu kumaka. Tertulusi yantikaka kusikisa Feliksi sambu na mambu ya mbote yina yandi salaka sambu na Bayuda, yandi vandaka kuleba Feliksi, sambu Feliksi kundima yandi. Na nima yandi yantikaka kufunda Polo nde: “yai kele muntu ya ke kotisaka mubulu, yandi ke pusa Bayuda yonso na ntoto ya mvimba na kukolama, mpi yandi kele ntwadisi ya ka-dibundu mosi ya bantu ya Nazareti. Yandi mekaka mpi na kuvweza tempelo, yo yina beto kangaka yandi.” Bayuda ya nkaka “vukanaka na kufunda Polo, bo tubaka nde mambu yina kele ya kieleka.” (Bis. 24:5, 6, 9) Muntu ya ke kotisaka mubulu, ntwadisi ya ka-dibundu mosi ya kigonsa mpi yina ke vwezaka tempelo. Mambu yai lendaka kusala nde bo zengila yandi nkanu ya lufwa.
bt-F 193-194 § 13-14
“Vanda Kibeni Kikesa!”
13 Polo me bikilaka beto mbandu mosi ya mbote kana beto ke samba na ntwala ya bamfumu ya leta sambu na mambu ya me tala lusambu na beto mpi kana bo me kusila beto makambu nde beto ke kupusa bantu na kukolama, beto kele bantu ya ntu-ngolo to nde beto kele bantu ya ka-dibundu mosi ya kigonsa. Polo lebaka ve bamfumu mutindu Tertulusi salaka. Yandi vandaka pima mpi monisaka luzitu. Ti mayele yonso, yandi tubaka mambu na pwelele mpi na masonga yonso. Yandi tubaka nde: “Bayuda yina katukaka na provense ya Azia” yina fundaka yandi nde yandi vwezaka tempelo vandaka ve pana mpi na kutadila nsiku, yandi lendaka kuvingila tii ntangu yandi ta widikila bantu yina fundaka yandi.—Bis. 24:18, 19.
14 Diambu ya kuluta mfunu kele nde Polo yambulaka ve kuta kimbangi sambu na balukwikilu na yandi. Ti kikesa yonso yandi tubilaka diaka balukwikilu na yandi na yina me tala lufutumuku. Diambu yai nataka mavwanga ntangu yandi vandaka na tribunale ya Sanedreni. (Bis. 23:6-10) Ntangu Polo vandaka kunwanina banswa na yandi, yandi vandaka kutubila mingi kivuvu ya lufutumuku. Sambu na nki? Sambu yandi vandaka kuta kimbangi ya me tala Yezu mpi lufutumuku na yandi, diambu yina bantu yina vandaka kutelemina yandi vandaka kuzola ve. (Bis. 26:6-8, 22, 23) Ya kieleka, kukwikila na Yezu mpi na lufutumuku na yandi vandaka mambu yina vandaka kubasisa mavwanga.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 23:6
mono kele Mufarize: Bantu ya nkaka yina vandaka na tribinale zabaka Polo. (Bis 22:5) Ziku ntangu Polo kudibingaka nde mwana ya mufarize, bo bakisaka nde yandi vandaka ti banswa yina Bafarize vandaka na yo. Bo bakisaka nde Polo vandaka ve kukusa, sambu Bafarize yina vandaka na Sanedreni zabaka nde yandi kumaka Mukristu ya kikesa. Kansi na disolo yai, mutindu Polo tubaka nde yandi kele Mufarize bantu lendaka kubakisa yo na mutindu mosi buna; Polo zabanaka bonso Bafarize kansi ve bonso Basaduse sambu yandi vandaka kukwikila na lufutumuku bonso Bafarize. Yo sadisaka yandi na kuwakana ti Bafarize yina vandaka pana. Yandi vandaka ti kivuvu nde mutindu yandi tubilaka diambu yina vandaka kubasisa mavwanga, ta sala nde bantu ya nkaka yina vandaka kusala na Sanedreni kundima ngindu na yandi mpi mayele na yandi nungaka. (Bis. 23:7-9) Mambu yina Polo tubaka yina kele na Bis 23:6 ke wakana mpi ti mambu yina yandi tubaka ntangu yandi vandaka kunwanina banswa na yandi na ntwala ya Ntotila Agripa. (Bis. 26:5) Ntangu Polo vandaka na Roma mpi ke sonikila Bakristu ya filipi, yandi tubilaka mpi nswa na yandi ya Mufarize. (Bafil. 3:5) Yo kele mpi mbote na kumona mutindu bo me tubila Bakristu ya nkaka yina vandaka Bafarize na Bis 15:5.—Tala Bis. 15:5.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 24:24
Drusiye: Mwana ya Erode Agripa I ya tatu ya nkento ya bo me tubila na Bis 12:1. Yandi butukaka pene-pene ya mvu 38 ya ntangu na beto yandi vandaka pangi ya Agripa II mpi ya Berenise. (Tala Bis 25:13 mpi Bantendula ya Bangogo, “Erode.”) Guvernere Feliksi vandaka bakala na yandi ya zole. Ntete yandi vandaka nkento ya ntotila ya Siria Azizus ya Émèse, kansi yandi fwaka makwela mpi kwelanaka ti Feliksi na mvu 54 ya ntangu na beto, to ntangu yandi vandaka ti bamvula kiteso ya 16. Ziku yandi vandaka pana ntangu Polo vandaka kusolula ti Feliksi mambu ya me tala “lunungu, kudiyala, mpi kusambisa yina ta kwisa.” (Bis 24:25) Ntangu Festusi yingaka Feliksi, Feliksi bikisaka Polo na boloko sambu na “kupesa Bayuda kiese,” bantu ya nkaka vandaka kuyindula nde yandi salaka mutindu yina sambu na kupesa nkento na yandi yina vandaka Muyuda kiese.—Bis. 24:27.
YANUARI 21-27
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI | BISALU 25-26
“Polo Lombaka nde Kaisali Kusambisa Yandi mpi Yandi Taka Kimbangi na Ntotila Erode Agripa”
bt-F 198 § 6
“Mono Ke Lomba nde Kaisali Kusambisa Mono!”
6 Mpusa ya Festusi ya kusepedisa Bayuda zolaka kutula luzingu ya Polo na kingosa. Yo yina, Polo sadilaka banswa na yandi ya muntu ya Roma. Yandi songaka Festusi nde: “Mono me telama na ntwala ya kisika ya kusambisa ya Kaisali, kisika bo fwete sambisa mono. Mono me sala ve ata diambu mosi ya mbi na Bayuda; nge mosi mpi nge ke bakisa yo mbote. . . . Mono ke lomba nde Kaisali kusambisa mono!” Kana bo baka lukanu ya kusambisa yandi, bo lendaka ve kusoba yo. Yo yina Festusi tubaka nde: “Sambu nge me lomba nde Kaisali kusambisa nge; nge ta kwenda na Kaisali.” (Bis. 25:10-12) Mutindu Polo lombaka nde bo sambisa yandi na tribinale ya nene, yandi bikilaka Bakristu ya kieleka mbandu ya kulanda bubu yai. Ntangu bambeni ke sosa “kubasisa mavwanga na zina ya nsiku” Bambangi ya Yehowa ke sadilaka bansiku sambu na kunwanina nsangu ya mbote.—Nk. 94:20.
bt-F 198-201 § 10-16
“Mono Ke Lomba nde Kaisali Kusambisa Mono!”
10 Ti luzitu yonso Polo pesaka ntotila Agripa merci mutindu yandi pesaka yandi dibaku ya kutuba na ntwala na yandi, sambu yandi zabaka nde ntotila vandaka kuzaba mbote binkulu yonso yina vandaka kubasisa mavwanga na kati ya bayuda. Na nima Polo tubilaka luzingu na yandi ya ntama nde: “Na kuwakana ti kitini ya lusambu na beto yina kele ti bansiku ya ngolo kuluta, mono vandaka Mufarize.” (Bis. 26:5) Ntangu Polo vandaka Mufarize, yandi vandaka kukwikila na kukwisa ya Mesia. Ntangu yandi kumaka Mukristu, yandi monisaka ti kikesa yonso nde Yezu Kristu kele muntu yina bantu vandaka kuvingila. Bantu yina fundaka yandi vandaka mpi kukwikila na kulungana ya lusilu yina Nzambi silaka bankaka na bo, yo vandaka kikuma yina bo vandaka kusambisa Polo kilumbu yina. Mambu yina Polo tubaka bendaka kibeni dikebi ya Agripa.
11 Ntangu Polo yibukaka mambu ya mbi yina yandi salaka Bakristu, yandi tubaka nde: “Mono vandaka ntete kuyindula nde mono fwete sadila banzila yonso sambu na kunwanisa zina ya Yezu, muntu ya Nazareti . . . Sambu mono wilaka bo makasi mingi, mono kwendaka nkutu kumonisa bo mpasi ata na bambanza ya ntama.” (Bis. 26:9-11) Polo lutisaka ve ndilu ntangu yandi tubaka mambu yina. Bantu mingi zabaka mutindu yandi niokulaka Bakristu. (Bag. 1:13, 23) Ziku Agripa kudiyulaka nde ‘nki salaka nde muntu ya mutindu yai kusoba?’
12 Mambu yina Polo tubaka diaka ke pesa mvutu: “Mono vandaka kukwenda na Damasi ti kiyeka mpi nswa ya bamfumu ya banganga-nzambi. O ntotila, na midi, ntangu mono vandaka na nzila, mono monaka nsemo me katuka na zulu; nsemo yina vandaka ngolo kuluta nsemo ya ntangu; yo semaka na nziunga na mono mpi na nziunga ya bantu yina vandaka kusala nzietelo ti mono. Ntangu beto yonso bwaka na ntoto, mono waka ndinga mosi ke tubila mono na Kiebreo nde: ‘Saule, Saule, sambu na nki nge ke monisa mono mpasi? Kudibula ntangu yonso na nti ya bo me tula nsongi kele mpasi sambu na nge.’ Kansi mono tubaka nde: ‘Mfumu, nge nani?’ Mfumu tubaka nde: ‘Mono Yezu, muntu yina nge ke monisa mpasi.’”—Bis. 26:12-15.
13 Na ntwala nde Polo kumona diambu yai ya kuyituka, yandi vandaka “kudibula na nti ya bo me tula nsongi” na mutindu ya kifwani. Kaka mutindu mbisi yina ke nataka kizitu ke kudilwadisaka kukonda kikuma kana yo ke kudibula na songi ya nti, mutindu mosi mpi Polo vandaka kudilwadisa na kimpeve ntangu yandi vandaka kutelemina luzolo ya Nzambi. Mutindu Yezu basikilaka Polo, muntu ya masonga na nzila ya Damasi, Yezu sadisaka yandi na kusoba bikalulu ya mbi.—Yoa. 16:1, 2.
14 Ya kieleka, Polo salaka kibeni bansoba na luzingu na yandi. Yandi songaka Agripa nde: “Mono kolamaka ve na mbona-meso yina katukaka na zulu, kansi mono kwendaka ntete na bantu yina kele na Damasi, na nima na bantu yina kele na Yeruzalemi, mpi na ntoto ya Yudea ya mvimba; mono kwendaka mpi na makanda. Mono vandaka kulonga nde bo fwete balula ntima, bo fwete vutuka na Nzambi mpi bo fwete sala bisalu yina ke monisa nde bo me balula ntima.” (Bis. 26:19, 20) Banda ntama, Polo vandaka kulungisa mukumba yina Yezu Kristu pesaka yandi na nzila ya mbona-meso. Yo butaka nki mbuma? Bantu yina vandaka kundima nsangu ya mbote yina Polo vandaka kulonga balulaka ntima mpi yambulaka mansoni, kukonda masonga mpi kangamaka na Nzambi. Bo kumaka bantu ya mbote yina kele na ndonga mpi ya ke zitisaka nsiku.
15 Ata mpidina, Bayuda yina vandaka bambeni ya Polo sepelaka ve na mambu yai ya mbote. Polo tubaka nde: “Yo yina Bayuda kangaka mono na tempelo mpi bo zolaka kufwa mono. Kansi, sambu Nzambi sadisaka mono, mono ke landa kuta kimbangi tii bubu yai na bantu ya kukonda mfunu ti na bantu ya mfunu.”—Bis. 26:21, 22.
16 Sambu beto kele Bakristu ya kieleka, beto fwete “vanda ntangu yonso ya kuyilama sambu na kunwanina” lukwikilu na beto. (1 Pie. 3:15) Ntangu beto ke tubila balukwikilu na beto na bazuzi mpi bamfumu ya luyalu, beto lenda sala mpi mutindu Polo salaka ntangu yandi vandaka na ntwala ya Agripa mpi Festusi. Ti luzitu yonso, beto ta songa bo nde kieleka ya Ndinga ya Nzambi me sadisaka beto mpi bantu ya nkaka yina ke ndimaka nsangu yina beto ke longaka na kukuma ti bikalulu ya mbote. Kana beto me sala mutindu yai, yo lenda simba ntima ya bamfumu ya leta.
bt-F 202 § 18
“Mono Ke Lomba nde Kaisali Kusambisa Mono!”
18 Kansi Polo vutudilaka guvernere nde: “Mfumu Festusi, mono me kuma ve kilawu, kansi mono ke tuba mambu ya kieleka ti mabanza ya mbote. Ya kieleka, ntotila yina mono ke tuba ti masonga na ntwala na yandi me zaba mbote mambu yai . . . ‘Ntotila Agripa, keti nge ke kwikilaka mambu yina Bambikudi tubaka? Mono zaba nde nge ke kwikilaka yo.’” Kansi Agripa tubilaka Polo nde: “Kubika fioti nge ta ndimisa mono na kukuma Mukristu.” (Bis. 26:25-28) Yo vanda ya masonga to ve, bangogo yai ke monisa nde kimbangi yina Polo taka simbaka ntima ya ntotila.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 26:14
kudibula na nti ya bo me tula nsongi: Nti ya bo me tula nsongi vandaka nti yina bo vandaka kusadila sambu na kutwadisa mbisi. (Baz 3:31) Ngogo “Kudibula na nti ya bo me tula nsongi” kele kingana yina bo monaka na mikanda ya Kigreki. Yo ke tubilaka ngombe ya bakala yina kele ntu-ngolo yina ke bulaka bibongo na yo na nti ya nsongi sambu yo ke buya nde bo twadisa yo; mpidina yo ke kudilwadisaka. Saule mpi vandaka mpidina na ntwala ya kukuma Mukristu. Mutindu yandi vandaka kunwanisa balongoki ya Yezu yina vandaka ti lutaninu ya Yehowa Nzambi, Polo zolaka kudilwadisa ngolo kibeni na kimpeve. (Fwanisa ti Bis 5:38, 39; 1Tim 1:13, 14.) Na Lon 12:11, bo me tubila bangogo “nsongi ya nti ya bo ke twadisilaka bangombe” na mutindu ya kifwani sambu na kutubila bangogo ya muntu ya mayele yina ke pusaka bantu yina ke widikila yandi na kulanda ndongisila na yandi.
bantendula ya bangogo ya Biblia
Nti ya nsongi to nti ya kusongula. Nti ya nda yina kele ti nsongi ya kibende; bantu ya ke sansaka bitwisi ke sadilaka yo sambu na kutwadisa mbisi. Bo ke fwanisa nti ya kusongula ti bangogo ya muntu ya mayele yina ke pusa muwi na kulemfuka na ndongisila ya mayele. “Kudibula na nti ya bo me songula” me katuka na mambu yina ngombe ya ntu-ngolo ke salaka ntangu yo ke bula nti ya kusongula sambu yo ke buya nde bo twadisa yo; mpidina yo ke kudilwadisaka.—Bis 26:14; Baz 3:31.
YANUARI 28–FEBRUARI 3
BIMVWAMA YA NDINGA YA NZAMBI |BISALU 27-28
“Polo Ke Kwenda na Roma na Maswa”
bt-F 208 § 15
“Ata Muntu Mosi Ve Yina Kele ti Nge Ta Fwa”
15 Ntembe kele ve nde Polo longaka bantu mingi yina vandaka ti yandi na maswa “kivuvu ya lusilu yina Nzambi pesaka.” (Bis. 26:6; Bakol. 1:5) Ntangu maswa zolaka kudinda, Polo zwaka dibaku ya kuzabisa bo nsangu ya kivuvu yina yandi vandaka na yo. Yandi tubaka nde: “Na mpimpa ya bubu, wanzio mosi kwisaka kutelama pene-pene na mono . . . , Yandi tubaka nde: ‘Polo, kuwa boma ve. Nge fwete telama na ntwala ya Kaisali, mpi Nzambi ta gulusa bantu yonso yina kele ti nge na maswa.’” Na nima Polo songaka bo nde: “Yo yina beno vanda kikesa, sambu mono ke tula ntima na Nzambi nde yo ta salama mutindu wanzio tubilaka mono. Kansi beto ta kwenda kukangama na zelo na kisanga mosi.”—Bis. 27:23-26.
bt-F 209 § 18
“Ata Muntu Mosi Ve Yina Kele ti Nge Ta Fwa”
18 Yo ke monana nde bantu yina gulukaka ntangu maswa dindaka vandaka na Malta, na sudi ya Sisilia. Banzenza yina vandaka na kisanga monisilaka bo “ntima ya mbote na mutindu ya kuyituka.” (Bis. 28:2) Bo tudilaka banzenza yina tiya sambu bilele kumaka masa-masa mpi bo vandaka kutekita. Ata mvula ti madidi vandaka, tiya yina sadisaka bo. Yo salaka mpi nde kimangu mosi kusalama.
bt-F 210 § 21
“Ata Muntu Mosi Ve Yina Kele ti Nge Ta Fwa”
21 Mfumu mosi vandaka kuzinga na mbanza yina, zina na yandi Publiusi. Ziku yandi vandaka mfumu ya basoda ya Roma na Malta. Luka bingaka yandi “muntu ya lukumu ya kisanga.” Yandi bingaka yandi kaka mutindu bo sonikaka na bisono yina vandaka na zulu ya monima mpi na zulu ya ditadi. Yandi yambaka Polo ti bantu yina yandi vandaka ti bo bilumbu tatu. Kansi tata ya Publiusi vandaka kubela. Luka tubilaka mpi mbote-mbote mutindu tata ya Publiusi vandaka, Luka sonikaka nde yandi “vandaka ya kulala na mbeto sambu yandi vandaka na fievre mpi pulu-pulu ya menga.” Yandi tubaka na siki-siki maladi yina yandi vandaka na yo. Polo sambaka mpi tulaka maboko na yandi na zulu ya tata yina, na nima yandi belukaka. Sambu bo yitukaka na kimangu yina, bantu ya Malta natilaka yandi bantu ya nkaka yina vandaka kubela sambu yandi belula bo mpi bo natilaka Polo ti bantu yina yandi vandaka ti bo makabu sambu yo sadisa bo.—Bis. 28:7-10.
bt-F 213 § 10
“Yandi Taka Kimbangi Mbote-Mbote”
10 Ntangu bantu yina vandaka kusala nzietelo kotaka na Roma, “bo pesaka Polo nswa ya kuvanda yandi mosi ti soda yina vandaka kukengila yandi.” (Bis. 28:16) Kana bo me kanga muntu ya boloko, bo vandaka kutula yandi miniololo yina vandaka ya kukangama na diboko ya muntu yina vandaka kukengila yandi sambu yandi tina ve. Ata mpidina, Polo vandaka nsamuni ya Kimfumu mpi yandi bikaka ve nde miniololo kukanga yandi nzila ya kuta kimbangi. Na nima ya kusala bilumbu tatu ya kupema sambu na nzietelo, Polo bingisaka Bayuda yina vandaka ti kiyeka na Roma sambu bo zabana mpi kulonga bo nsangu ya mbote.
Timuna Sambu na Kusosa Bimvwama ya Kimpeve
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 27:9
kubuya madia na Kilumbu ya Kufika Masumu: To “nsungi ya kubuya madia.” Ngogo ya Kigreki ya bo me balula na “kubuya madia” ke tadilaka kaka kubuya madia yina Nsiku ya Moize vandaka kulomba bantu na kusala na Kilumbu ya Kufika Masumu. Bo vandaka kubinga yo mpi, Yom Kippur (na Kiebreo, yohm hak·kip·pu·rimʹ, “kilumbu ya kufika”). (Lev 16:29-31; 23:26-32; Kut 29:7; tala Bantendula ya Bangogo ya Biblia, “Kilumbu ya Kufika Masumu.”) Bangogo “kudimonisa mpasi” yina bo me sadila sambu na kutubila Kilumbu ya Kufika Masumu, ke tendulaka mbala mingi mitindu ya kuswaswana ya kudiyimina bima mpi ya kubuya madia. (Lev 16:29, noti na nsi ya lutiti) Ngogo “kubuya madia” ya bo me sadila na Bis 27:9 ke monisa nde mutindu ya ntete ya kudiyimina yina vandaka kusalama na Kilumbu ya Kufika Masumu vandaka kulomba kubuya madia. Kubuya madia na Kilumbu ya Kufika Masumu vandaka kubwa na nsuka ya Septembri to na luyantiku ya Oktobri.
noti ya kulongukila ya nwtsty-E ya Bis 28:11
Bana ya Zeusi: Na kuwakana ti malongi ya Kigreki mpi ya Roma, “Bana ya Zeusi” (na Kigreki, Di·oʹskou·roi) vandaka Castor ti Pollux, bana-mapasa ya nzambi Zeusi (Jupiter) mpi ya ntotila-nkento Leda ya mbanza Sparta. Diaka, bo vandaka kutadila bo bonso lutaninu ya bantu yina vandaka kusala nzietelo na nzila ya masa mpi bayina lendaka kugulusa bo na nzadi-mungwa. Mambu yai ya me tala bisono yina bo sonikaka na zulu ya kidimbu mosi na maswa kele nzikisa ya nkaka ya ke ndimisa nde muntu yina sonikaka disolo yai monaka mutindu mambu yina salamaka.