Balusakumunu “na Bantangu ya Mbote mpi na Bantangu ya Mpasi”

MONO butukaka na Marsi 1930 na bwala Namkumba pene-pene ya mbanza Lilongwe, na Malawi. Dibuta na beto mpi banduku na mono vandaka kusadila Yehowa na kwikama yonso. Na 1942, mono kudipesaka na Nzambi mpi bakaka mbotika. Na nsungi ya bamvula 70, mono salaka mambu yina ntumwa Polo siamisaka Timoteo nde: “Zabisa nsangu, sala yo kukonda kusukinina na bantangu ya mbote mpi na bantangu ya mpasi.”​—2 Tim. 4:2.

Na 1948, Mpangi Nathan Knorr mpi Mpangi Milton Henschel kwisaka kutala Malawi na mbala ya ntete, vizite na bo yedisaka mpusa na mono ya kusala kisalu ya ntangu yonso. Mono ke yibuka na kiese yonso mambu yina mimonisi yai ya Nto-Kimvuka, yina katukaka na provense ya Brooklyn, na mbanza New York, tubaka sambu na kupesa beto kikesa. Bantu kiteso ya 6 000 landaka na dikebi yonso diskure ya Mpangi Knorr yina vandaka ti ntu-diambu: “Ntotila Mosi ya Kimakulu Sambu na Makanda Yonso,” na kisika mosi yina vandaka ti banti mingi.

Ntangu mono kutanaka ti Lidasi, mpangi-nkento mosi ya mbote yina yelaka mpi na dibuta ya Bambangi ya Yehowa; mono bakisaka nde yandi mpi vandaka ti lukanu ya kusala kisalu ya ntangu yonso. Na 1950, beto kwelanaka mpi na 1953, beto kumaka ti bana zole. Ata beto kumaka diaka ti mukumba ya kusansa bana, mono yantikaka kisalu ya kimupasudi-nzila ya ntangu yonso. Bamvula zole na nima, mono kumaka mupasudi-nzila ya nene.

Na nima ya ntangu fioti, mono kumaka nkengi ya nziunga. Lidasi vandaka kusadisa mono na kulungisa bampusa ya kinsuni mpi ya kimpeve ya dibuta na beto.a Kansi, mpusa na beto vandaka nde beto zole kusala kisalu ya ntangu yonso. Manaka ya mbote mpi kusala na bumosi ti bana na beto sadisaka Lidasi na kuyantika kisalu ya ntangu yonso na 1960.

Beto lutisaka bantangu ya mbote na mutindu beto vandaka kusadila bampangi na mabundu. Teritware na beto vandaka banda na bangumba ya kitoko ya Mulanje yina kele na sudi tii na lweka ya dizanga ya Malawi, yina kele na esti ya Malawi. Kuyela ya ngolo monanaka; ntalu ya bansamuni mpi ya mabundu na nziunga yina beto vandaka kusala tombukaka.

Na 1962, beto salaka lukutakanu ya distrike yina vandaka ti ntu-diambu: “Baministre ya Kikesa.” Ntangu mono ke yindulaka na bangidika ya kimpeve ya mutindu yina, mono ke bakisaka nde yo sadisaka Bambangi yonso ya Malawi na kudibongisa na mpasi yina vandaka kuvingila beto. Na mvula yina landaka, Mpangi Henschel kwisaka diaka na Malawi sambu na lukutakanu mosi ya nene yina salamaka na mbanza Blantyre, mpi bantu kiteso ya 10 000 vukanaka na lukutakanu yango. Lukutakanu yina pesaka beto kikesa mpi sadisaka beto na kununga bampasi yina beto kutanaka ti yo na nima.

NSUNGI MOSI YA MPASI

Na 1964, Bambangi ya Yehowa kutanaka ti mbangika mosi ya ngolo sambu bo buyaka kukota na mambu ya politiki. Na nsungi yina ya mbangika, bo bebisaka Banzo ya Kimfumu kuluta 100 mpi banzo ya Bambangi ya Yehowa kuluta 1 000. Kansi, beto landaka kusala kisalu ya nziunga tii na 1967, mvula yina bo buyisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa na Malawi. Bo botulaka biro ya filiale ya Blantyre, bo kulaka bamisionere mpi bo tulaka Bambangi ya Yehowa na boloko, mono ti Lidasi vandaka mpi na kati na bo. Ntangu beto basikaka na boloko, beto landaka kusala kisalu ya nziunga na mutindu ya kubumbana.

Kilumbu mosi, na Oktobri 1972, batoko kiteso ya 100 yina salaka kimvuka mosi ya politiki yina bo vandaka kubinga Kimvuka ya Batoko ya Malawi (La Ligue des Jeunes Malawites), kwisaka na nzo na beto. Toko mosi yina vandaka ti bo kwisaka ntinu mpi zabisaka mono na kubumbana sambu batoko yina bakaka lukanu ya kufwa mono. Mono zabisaka nkento na mono mpi bana na kubumbana na banti ya mankondo yina vandaka pene-pene ti nzo. Ebuna, mono mataka na nti ya mangulu mosi ya nda. Na zulu, mono vandaka kutala mutindu bo vandaka kubebisa nzo na beto mpi bima na beto yonso.

Sambu mbangika kumaka ngolo na Malawi, bampangi mingi tinaka na bansi ya nkaka. Dibuta na mono kwendaka kuvanda na Mozambique na kisika mosi yina bo ke taninaka bantu yina me tina mvita, bo vandaka kuna tii na Yuni 1974. Na ntangu yina, bo tindaka beto bonso bapasudi-nzila ya nene na Dómue, mbanza mosi ya fioti na insi Mozambique, pene-pene ya Malawi. Beto salaka kisalu yina tii na 1975, mvula yina insi Portugal pesaka insi Mozambique dipanda. Na nima, bantu ya Mozambique lombaka beto ti bampangi ya nkaka na kuvutuka na Malawi, kisika yina bantu vandaka kubangika beto.

Ntangu beto vutukaka na Malawi, bo vutulaka mono na kisalu ya nziunga mpi mono kumaka kutala mabundu yina vandaka na Lilongwe, ntu-mbanza ya Malawi. Ata bo vandaka kubangika beto, mabundu kumaka mingi na nziunga yina beto vandaka kusala.

YEHOWA SADISAKA BETO

Kilumbu mosi, beto kumaka na bwala mosi yina bantu vandaka kusala lukutakanu ya mambu ya politiki. Bantu ya nkaka yina vandaka na lukutakanu yina bakisaka nde beto kele Bambangi ya Yehowa, mpi bo tulaka beto na kati-kati ya kimvuka mosi ya batoko (Les Jeunes Pionniers du Malawi). Beto sambaka Yehowa mingi na kusadisa beto na dibaku yai ya mpasi. Ntangu lukutakanu na bo manaka, bo yantikaka kubula beto. Mama mosi ya mbuta kwisaka ntinu mpi tubaka na ndinga ya ngolo nde: “Pardo, beno yambula bo! Yai kele mwana ya mpangi na mono. Beno bika yandi fula nzietelo na yandi!” Muntu yina vandaka kutwadisa lukutakanu tubaka nde: “Beno yambula bo!” Beto bakisaka ve kibeni mabanza ya mama yina, sambu yandi vandaka ve mpangi na beto. Beto bakisaka nde Yehowa pesaka mvutu na kisambu na beto.

Na 1981, beto kutanaka diaka ti batoko ya nkaka yina vandaka na kimvuka yina. Bo botulaka bavelo na beto, basakosi, bakarto ya mikanda mpi mikanda ya bankengi ya nziunga yina mono vandaka kutambula ti yo. Beto tinaka mpi kwendaka kubumbana na nzo ya nkuluntu mosi. Na mbala yai diaka, beto sambaka sambu na diambu yango. Beto vandaka kudiyangisa sambu na bansangu yonso yina vandaka na mikanda yina ya bankengi ya nziunga. Ntangu batoko yina talaka na kati ya mikanda yina, bo monaka mikanda yina bampangi mingi ya Malawi vandaka kusonikila mono. Yo pesaka bo boma mpi bo yindulaka nde mono kele mfumu mosi ya luyalu. Yo yina, bo vutudilaka bankuluntu ya bwala yina bima yonso yina bo bakaka.

Na dibaku ya nkaka, beto vandaka kusabuka masa mosi na bwatu. Munkwa bwatu vandaka mfumu ya kimvuka mosi ya politiki. Yandi lombaka bantu yonso na kusongisa bakarti na bo ya parti politiki. Ntangu yandi kumaka pene-pene na beto, yandi monaka muyibi mosi yina bamfumu ya leta vandaka kusosa. Mavwanga basisaka mpi yandi landaka diaka ve kutala bakarti yina yandi vandaka kusosa. Na dibaku yai diaka, beto monaka mutindu Yehowa sadisaka beto.

BO KANGAKA BETO MPI TULAKA BETO NA BOLOKO

Na Februari 1984, mono kwendaka na Lilongwe sambu na kutinda barapore ya kisalu na biro ya filiale ya Zambie. Polisi mosi telemisaka mono mpi kangulaka sakosi na mono. Yandi monaka mikanda yina ke tendulaka Biblia mpi nataka mono na biro ya polisi mpi yandi yantikaka kubula mono. Na nima, yandi kangaka mono bansinga mpi tulaka mono na boloko na suku mosi ti miyibi.

Na kilumbu yina landaka, mfumu ya bapolisi tulaka mono na suku ya nkaka mpi yandi sonikaka mukanda mosi yina tubaka nde: “Mono Trophim Nsomba kele diaka ve Mbangi ya Yehowa sambu mono ke zola nde bo basisa mono na boloko.” Mono zabisaka yandi nde: “Mono ke ndima kaka ve nde bo kanga mono bansinga kansi mono ke ndima mpi kufwa. Mono kele kaka Mbangi ya Yehowa.” Mono buyaka kutula diboko na mukanda yina. Yo pesaka mfumu ya bapolisi makasi, yandi bulaka dikofi ngolo na mesa, polisi yina vandaka na suku ya nkaka kwisaka ntinu sambu na kutala diambu yina salamaka. Mfumu yina zabisaka yandi nde: “Muntu yai ke buya kutula diboko na mukanda yai sambu na kumonisa nde yandi kele diaka ve Mbangi ya Yehowa. Yo yina, songa yandi na kusonika nde yandi kele kaka Mbangi ya Yehowa mpi beto ta tinda yandi na boloko na mbanza Lilongwe.” Ntangu mambu yai yonso ke salama, nkento na mono vandaka kudiyula nki ta kumina mono. Bilumbu iya na nima, bampangi ya nkaka kwendaka kuzabisa yandi kisika yina bo nataka mono.

Na Lilongwe, bapolisi vandaka kusadila mono mambu na mawete yonso. Mfumu ya bapolisi tubaka nde: “Baka loso yai nge dia sambu bo me kanga nge ve sambu na mambu ya mbi kansi sambu na mambu ya Nzambi. Kansi bantu yai ya nkaka kele miyibi.” Na nima bo tindaka mono na boloko ya Kachere, mpi kuna mono salaka bangonda tanu.

Ntangu mfumu ya boloko monaka mono, yandi waka kiese mpi zolaka nde mono kuma “pastere” na boloko yina. Yandi zabisaka pastere yina vandaka kulonga ntete nde: “Kulonga diaka ve mambu ya Nzambi na boloko yai, sambu bo kangaka nge sambu nge yibaka mbongo na dibundu yina nge vandaka pastere!” Bo pesaka mono mukumba ya kulonga ndinga ya Nzambi konso mposo na balukutakanu yina vandaka kusalama na boloko.

Na nima, mambu sobaka na mutindu ya mbi kibeni. Bamfumu ya boloko yulaka mono ntalu ya Bambangi ya Yehowa na Malawi. Sambu mono pesaka bo ve mvutu yina bo vandaka kuvingila, bo bulaka mono tii mono vandaka kudizaba diaka ve. Na dibaku ya nkaka, bo sosaka kuzaba kisika yina biro na beto ya ke twadisaka kisalu na ntoto ya mvimba kele. Mono tubaka nde, “Beno me yula ngiufula ya pete, mpi mono ke pesa beno mvutu.” Bapolisi waka kiese mpi kangulaka apareyi na bo sambu na kukotisa ndinga. Mono zabisaka bo nde Biblia ke monisaka kisika yina biro ya ke twadisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa kele. Bo yitukaka ngolo mpi yulaka mono nde, “Na nki verse?”

Mono vutulaka nde, “Na Yezaya 43:12.” Bo tangaka yo na Biblia na dikebi yonso. Verse yango ke tubaka nde: “Beno kele batemwe na mono. Mono muntu kele Nzambi.” Bo tangaka verse yai mbala tatu. Na nima, bo yulaka mono nde: “Inki mutindu biro ya ke twadisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa lenda vanda na Biblia kansi ve na Amerika?” Mono zabisaka bo nde: “Bambangi ya Yehowa ya Amerika mpi ke monaka verse yai ya ke tubilaka kisika yina biro ya ke twadisaka kisalu na beto kele.” Sambu mono zabisaka bo ve mambu yina bo vandaka ti mfunu ya kuwa, bo tindaka mono na boloko ya Dzaleka na nordi ya Lilongwe.

BALUSAKUMUNU ATA NA BANTANGU YA MPASI

Na Yuli 1984, mono kotaka na boloko ya Dzaleka, kisika mono kutaka Bambangi ya Yehowa 81. Na boloko yina bo vandaka kutula bantu 300 na suku mosi, mpi bo vandaka kulala na ntoto, ya kukangama. Malembe-malembe, beto Bambangi ya Yehowa yantikaka kukabwana na bimvuka ya fioti sambu konso kilumbu, beto tadila verse mosi yina bampangi vandaka kupona. Yo pesaka beto kikesa mingi.

Mfumu ya boloko kabulaka beto ti bantu ya nkaka yina vandaka na boloko. Muntu ya nkaka yina vandaka kukengila boloko zabisaka beto na kinsweki nde: “Bamfumu ya luyalu ke menga beno ve. Beto me tula beno na boloko sambu na bikuma zole: Bamfumu ya luyalu ke zola ve nde Kimvuka ya Batoko kufwa beno, mpi sambu beno ke samunaka nde kele ti mvita mosi yina ta salama; bamfumu ya luyalu ke yindula nde basoda na bo ta wa boma mpi ta yambula kisalu ya kisoda.”

Na Oktobri 1984, bo nataka beto yonso na tribinale mpi bo zengilaka beto ndola ya bamvula zole na boloko. Bo vukisaka beto diaka ti bantu yina vandaka ve Bambangi ya Yehowa. Kansi, mfumu ya boloko zabisaka bantu yonso nde: “Bambangi ya Yehowa ke nwaka ve makaya. Yo yina, beno bankengi ya boloko, beno lomba bo ve makaya mpi beno tinda bo ve na kubakila beno tiya ya kunwa makaya. Bo kele bantu ya Nzambi! Konso kilumbu, beno fwete pesa bo madia mbala zole; sambu bo me tula bo ve na boloko sambu bo salaka mbi, kansi sambu bo ke kwikilaka na Biblia.”

Bikalulu na beto ya mbote natilaka beto mambote mingi. Kana mvula me noka to mpimpa me bwa, bantu ya boloko vandaka ve ti nswa ya kukwenda kisika ya nkaka. Kansi, bo pesaka beto nzila ya kubasika konso ntangu yina beto me zola. Bo zabaka nde beto ta tina ve. Nkutu, kilumbu mosi beto vandaka kusala na bilanga, muntu yina vandaka kukengila beto belaka, ebuna beto vutulaka yandi na lupangu ya boloko sambu bo sansa yandi. Bamfumu ya boloko bakisaka nde bo lenda tudila beto ntima. Sambu beto taninaka bikalulu na beto ya mbote, beto vandaka na kiese ya kumona mutindu bantu yina vandaka kubangika beto ke kumisa zina ya Yehowa.​—1 Pie. 2:12.b

NSUNGI YA NGEMBA

Na Mayi 11, 1985, bo basisaka mono na boloko ya Dzaleka. Yo vandaka kiese na kumonana diaka ti bantu ya dibuta na mono! Beto ke tondaka Yehowa mingi na mutindu yandi sadisaka beto na kutanina kwikama na beto na bantangu yina ya mpasi. Ntangu beto ke yindulaka nsungi yina, beto ke vandaka na mawi ya Polo yina sonikaka nde: “Beto ke zola nde beno zaba mpasi yina beto kutanaka ti yo . . . Beto zabaka nkutu ve kana beto zolaka kuzinga. Ya kieleka, beto yindulaka kibeni nde bo zengilaka beto nkanu ya lufwa. Yo salamaka sambu beto tula ntima, na beto mosi ve, kansi na Nzambi yina ke tedimisaka bafwa. Yandi gulusaka beto na lufwa ya mpasi mpi yandi ta gulusa beto.”​—2 Bak. 1:8-10.

Ya kieleka, bantangu ya nkaka, beto vandaka kuyindula nde bo ta fwa beto. Kansi, ntangu yonso beto vandaka kulomba Yehowa na kupesa beto kikesa mpi mayele yina ta sadisa beto na kuvanda ti mpeve ya kudikulumusa sambu beto landa na kupesa zina na yandi ya nene lukumu.

Yehowa sakumunaka beto na kisalu na yandi, yo vanda na bantangu ya kiese mpi na bantangu ya mpasi. Na mvu 2000, beto vandaka na kiese ya kumona mutindu bo manisaka kutunga biro ya filiale ya Lilongwe mpi Banzo ya Kimfumu kuluta 1 000 yina bo me tunga na Malawi ya mvimba! Mono ti Lidasi me monaka mutindu Yehowa me sakumunaka beto mingi, mpi beto ke monaka yo bonso ndosi!c