“Gũtirĩ o na Ũmwe Wanyu Ũgũkua”

1, 2. Nĩ rũgendo rũrĩkũ Paulo aarĩ hakuhĩ gũthiĩ, na hihi nĩ maũndũ marĩkũ mangĩkorũo maamũtangaga?

FESITO eerire Paulo ũũ: “Ũgũthiĩ kũrĩ Kaisari.” Thutha wa kũigua ciugo icio, no mũhaka akorũo Paulo nĩ eeciragia mũno ũrĩa kũngĩekĩkire athiĩ kũrĩ Kaisari. Paulo akoretwo njera kwa ihinda rĩa mĩaka ĩĩrĩ, na kwoguo rũgendo rũu rũraihu rwa gũthiĩ Roma nĩ rũgũkorũo rũrĩ ngũrani na ũtũũro ũrĩa ameyerete. (Atũm. 25:12) O na kũrĩ ũguo, ngʼendo nyingĩ iria Paulo athiĩte na meri, itikoretwo irĩ cia gũcanjamũra. Kwoguo no kũhote nĩ aratangĩka mũno igũrũ rĩgiĩ rũgendo rũu na kwaria mbere ya Kaisari.

² Paulo anacemania na “mogwati iria-inĩ” maita maingĩ, tondũ anathũkĩrũo nĩ meri maita matatũ o na akaraara na agatinda iria-inĩ. (2 Kor. 11:25, 26) Makĩria ma ũguo, rũgendo rũrũ nĩ ngũrani mũno na ngʼendo cia ũmishonarĩ iria aathiĩte mbere ĩyo atarĩ muohwo. Rĩu nĩ muohwo, na egũthiĩ rũgendo rũraihu rwa kilomita makĩria ma 3,000 kuuma Kaisarea nginya Roma. Hihi nĩ egũtooria rũgendo rũu? O na angĩtooria rũgendo rũu-rĩ, hihi nĩ egũtuĩrũo kũũragwo akinya Roma. Ririkana atĩ egũtuĩrũo nĩ thirikari ĩrĩa nene ya mahinda macio.

3. Paulo eehotorete gwĩka atĩa, na nĩ ũndũ ũrĩkũ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

³ Weciria maũndũ marĩa wĩrutĩte megiĩ Paulo-rĩ, hihi nĩ ũkuona ta aakuire ngoro ecũrania maũndũ marĩa mangĩkorũo maarĩ mbere yake? Aca. Nĩ aamenyaga nĩ egũcemania na moritũ, no ndaamenyaga egũcemania na moritũ ma mũthemba ũrĩkũ. Paulo nĩ ooĩ atĩ angĩatangĩkire nĩ ũndũ wa maũndũ atangĩahotire gũcenjia, nĩ angĩorirũo nĩ gĩkeno gĩake ũtungata-inĩ. (Mat. 6:27, 34) Ningĩ nĩ ooĩ atĩ wendi wa Jehova warĩ ahunjĩrie andũ othe ũhoro mwega wa Ũthamaki, nginya atongoria a thirikari. (Atũm. 9:15) Paulo nĩ eehotorete kũhingia wĩra wake, o na kũrĩ na moritũ. O na ithuĩ nĩ twĩrutanagĩria gwĩka ũguo. Reke rĩu tũthuthurie rũgendo rũu rwa Paulo na tuone ũrĩa tũngĩĩruta kuumana na kĩonereria gĩake.

“Huho . . . Cioimaga Mwena Ũrĩa Twathiaga” (Atũmwo 27:1-7a)

4. Paulo aahũthĩrire meri ya mũthemba ũrĩkũ rũgendo-inĩ rwake na maarĩ hamwe na arata arĩkũ erĩ?

⁴ Paulo na ohwo angĩ maaneanirũo kũrĩ mũnene ũmwe Mũroma wetagwo Juliasi, ũrĩa watuire itua mahaice meri ya mĩrigo yarĩ Kaisarea. Meri ĩyo yaumĩte gĩcukĩro kĩa meri kĩa Aduramitiamu, kĩrĩa kĩarĩ mwena wa ithũĩro wa gĩcũa kĩa Asia Nini, mũrĩmo wa itũũra rĩa Mitilene rĩrĩa rĩarĩ gĩcigĩrĩra-inĩ kĩa Lesibosi. Meri ĩyo ĩngĩambire gũthiĩ mwena wa rũgongo ĩcoke yerekere mwena wa ithũĩro, ĩgĩitaga mĩrigo na ĩgĩĩkĩragwo ĩngĩ. Meri ta icio itiathondeketwo irĩ cia gũkuua andũ, makĩria ohwo. (Rora gathandũkũ ka, “Thabarĩ cia Iria-inĩ na Ngʼendo cia Ahũũri Biacara.”) Wega nĩ atĩ, Paulo towe warĩ Mũkristiano harĩ gĩkundi kĩu kĩa eki-naĩ. Nĩ maarĩ hamwe na Aristariko na Luka. Luka o na nĩwe wandĩkire rũgano rũu. Tũtiũĩ kana arata acio erĩ ehokeku a Paulo nĩ maarĩhĩire rũgendo rũu, kana maathiire marĩ ta ndungata cia Paulo.—Atũm. 27:1, 2.

5. Paulo aathiire kũ arĩ Sidoni, na tũngĩĩruta atĩa kuumana na ũndũ ũcio?

⁵ Thutha wa gũthiĩ rũgendo rwa mũthenya ũmwe rwa kilomita 110, meri ĩyo nĩ yarũgamire Sidoni, gĩcũa-inĩ gĩa Siria. Juliasi aahiũranirie na Paulo na njĩra ya mwanya gũkĩra ohwo arĩa angĩ, hihi tondũ Paulo aarĩ raia wa Roma na ndaatuĩrĩirũo atĩ arĩ na mahĩtia. (Atũm. 22:27, 28; 26:31, 32) Nĩ eetĩkĩririe Paulo athiĩ kũrĩ Akristiano arĩa angĩ a kũu. No mũhaka akorũo Akristiano acio nĩ maakeneire kũmũrũmbũiya thutha wa gũkorũo ohetwo ihinda iraihu. Hihi no wĩcirie njĩra imwe ũngĩnyitana ũgeni nacio? Rĩrĩa wanyitana ũgeni, o nawe nĩ ũrĩkĩragwo ngoro.—Atũm. 27:3.

6-8. Paulo maathiire kũ mauma Sidoni, na kwahoteka aagĩire na mĩeke ĩrĩkũ ya kũhunjia?

⁶ Meri ĩyo yauma Sidoni, yathiire ĩgereire gĩcũa-inĩ ĩkĩhĩtũka Kilikia, hakuhĩ na itũũra rĩa Tariso, rĩrĩa Paulo aarereirũo. Luka ndaagwetire kũndũ kũngĩ maarũgamire, o na gũtuĩka nĩ oonanirie atĩ nĩ mangĩacemanirie na ũgwati, rĩrĩa aaugire atĩ “huho . . . cioimaga mwena ũrĩa [mathiaga].” (Atũm. 27:4, 5) O na kũrĩ ũguo, no twĩrĩgĩrĩre atĩ Paulo aahũthagĩra mweke o wothe ona kũhunjia ũhoro ũrĩa mwega. Hatarĩ nganja nĩ aahunjĩirie ohwo arĩa angĩ na andũ angĩ arĩa maarĩ meri-inĩ, nginya atwarithia a meri, na thigari, o hamwe na andũ angĩ arĩa maarĩ icukĩro-inĩ iria meri yarũgamaga. Hihi ithuĩ nĩ tũhũthagĩra mweke o wothe twĩ naguo wa kũhunjĩria andũ?

⁷ Thutha wa ihinda, meri nĩ yakinyire gĩcukĩro-inĩ kĩa Mira, kĩrĩa kĩrĩ mwena wa mũhuro wa gĩcũa kĩa Asia Nini. Marĩ kũu Paulo na arĩa maarĩ hamwe nake nĩ maabatarire kũhaica meri ĩngĩ, ĩrĩa ĩngĩamakinyirie Roma. (Atũm. 27:6) Matukũ-inĩ macio, ngano nyingĩ ĩrĩa yahũthagĩrũo Roma yaumaga Misiri, na meri cia Misiri iria ciakuuaga ngano ciarũgamaga Mira. Juliasi nĩ oonire meri ta ĩyo, na agĩatha thigari na ohwo mamĩhaice. Meri ĩyo yarĩ nene gũkĩra ĩrĩa ya mbere. Yakuuĩte mũrigo mũnene wa ngano hamwe na andũ 276—aruti-wĩra a meri, thigari, ohwo, na hihi andũ angĩ arĩa maathiiaga Roma. Kwoguo meri ĩyo nĩ yarĩ na andũ aingĩ makĩria arĩa Paulo angĩahunjĩirie, na hatarĩ nganja nĩ aahũthĩrire mweke ũcio wega.

⁸ Meri ĩyo yacokire ĩkĩrũgama Kinindo, mwena wa mũhuro wa ithũĩro wa Asia Nini. Rĩrĩa rũhuho rũrĩ rwega, meri no ĩthiĩ rũgendo rũu na mũthenya ũmwe. Ĩndĩ Luka augĩte ũũ: “Thutha wa gũthiĩ o kahora ihinda rĩa thikũ nyingĩ, tũgĩkinya Kinindo na mathĩna.” (Atũm. 27:7a) Kwoguo rĩera rĩtiarĩ rĩega. (Rora gathandũkũ ka, “Huho irĩ Ũgwati cia Mediterenia.”) Ta hũũra mbica ũrĩa andũ acio maarĩ meri-inĩ maaiguaga rĩrĩa meri ĩyo yatwaragwo mwena na mwena nĩ huho nene.

“Twacũgagio Mũno nĩ Kĩhuhũkanio Kĩu” (Atũmwo 27:7b-26)

9, 10. Nĩ mathĩna marĩkũ maaumĩrire marĩ hakuhĩ na Kirete?

⁹ Mũtwarithia wa meri aabangĩte gũthiĩ agereire mwena wa ithũĩro kuuma Kinindo, no Luka augĩte atĩ “[matingĩahotire] gũthiĩ ĩmwe kwa ĩmwe nĩ ũndũ wa rũhuho.” (Atũm. 27:7b) Rĩrĩa meri ĩyo yaraihĩrĩirie thĩ nyũmũ, rũhuho rũnene rwoimĩte mwena wa rũgongo wa ithũĩro rũkĩmĩtindĩka na mwena wa mũhuro, na no kũhoteke yateire mwerekera na ihenya mũno. O ta ũrĩa mbere ĩyo gĩcigĩrĩra gĩa Kuporo kĩagitĩire meri ĩyo kuumana na huho irĩ ũgwati, no taguo gĩcigĩrĩra gĩa Kirete kĩamĩgitĩire riita rĩrĩ. Maũndũ nĩ maagagĩrire hanini rĩrĩa meri ĩyo yahĩtũkire Salimone ĩrĩa ĩrĩ mũthia-inĩ wa mwena wa irathĩro wa Kirete. Nĩkĩ? Nĩ tondũ meri ĩyo yathiire mwena wa mũhuro wa gĩcigĩrĩra kĩu, na kwoguo ĩkĩgitĩrũo kuumana na huho nene. Ta wĩcirie ũrĩa andũ arĩa maarĩ meri-inĩ ĩyo maaiguire mahũmũka! O na kũrĩ ũguo, aruti-wĩra a meri no maatangĩkaga tondũ ihinda rĩa heho nene rĩarĩ hakuhĩ gũkinya, na warĩ ũgwati gũtwarithia meri ihinda-inĩ rĩu.

¹⁰ Luka aaugire ũũ: “Tũgĩthiĩ na mathĩna maingĩ tũgereire hakuhĩ na rũteere rwa iria [rwa Kirete], tũgĩkinya handũ hetagwo Gĩcukĩro Kĩega.” O na gũtuĩka gũtiarĩ na rũhuho rũnene tondũ nĩ maakuhĩrĩirie thĩ nyũmũ, no maatwarithagia meri na mathĩna. Mũthia-inĩ nĩ moonire handũ hega rũteere-inĩ mangĩrekia nanga, harĩa herĩkanaga haarĩ hakuhĩ na harĩa iria rĩerekagĩra mwena wa rũgongo. Hihi maaikarire hau ihinda rĩigana atĩa? Luka aaugire atĩ “ihinda iraya nĩ rĩahĩtũkĩte,” no o ũrĩa ihinda rĩahĩtũkaga noguo kwarĩ ũgwati gũthiĩ na meri. Warĩ ũgwati mũnene gũtwarithia meri mĩeri-inĩ ya Septemba na Oktomba.—Atũm. 27:8, 9.

11. Paulo aaheire andũ arĩa maarĩ meri-inĩ ũtaaro ũrĩkũ, no maatuire itua rĩrĩkũ?

¹¹ No kũhoteke athii amwe nĩ maahoire Paulo ũtaaro tondũ nĩ aarĩ na ũmenyeru wa kũgerera iria rĩa Mediterenia. Aameerire atĩ matiagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere na thabarĩ, tondũ meka ũguo nĩ gũgũkorũo na ‘mwanangĩko na morũo nĩ indo nyingĩ,’ nginya mĩoyo yao. O na kũrĩ ũguo, mwene meri na mũtwarithia wayo meendaga gũthiĩ na mbere na thabarĩ, hihi tondũ moonaga arĩ wega gũcaria handũ hatarĩ na ũgwati. Makĩiguithia Juliasi, na andũ aingĩ magĩtĩkanĩria atĩ nĩ magĩrĩirũo kwĩrutanĩria gũkinya gĩcukĩro-inĩ kĩrĩa kĩarĩ hakuhĩ gĩa Foinike. No kũhoteke kĩarĩ gĩcukĩro kĩnenanene na kĩegega, na kwoguo nĩ mangĩaikarire kuo hĩndĩ ya heho nene. Kwoguo rĩrĩa rũhuho rwa kuuma mwena wa mũhuro rwahurutanire o kahora, makĩona ta gũtarĩ na ũgwati na makĩambĩrĩria rũgendo.—Atũm. 27:10-13.

12. Meri yacemanirie na thĩna ũrĩkũ thutha wa kuuma Kirete, na aruti-wĩra a meri meekire atĩ nĩguo mahonokie meri ĩyo?

¹² Thutha wa kahinda kanini, gũkĩgĩa “rũhuho rũnene mũno” rwa mwena wa rũgongo wa irathĩro. Makĩona handũ mangĩĩgitia kwa ihinda thĩinĩ wa “gacigĩrĩra getagwo Kauda,” karĩa kaarĩ kilomita 65 kuuma Gĩcukĩro Kĩega. No meri ĩyo yarĩ o ũgwati-inĩ wa kwerekerio mwena wa mũhuro, nginya ĩthũkangio nĩ mũthanga wa gĩcũa kĩa Afrika. Nĩguo metheme ũndũ ũcio, aruti-wĩra a meri makĩgucia gatarũ karĩa koohereirũo meri-inĩ mwena wa thutha. Ndwarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩka ũguo, tondũ no kũhoteke gatarũ kau nĩ kaihũrĩte maĩ. Magĩcoka makĩhĩtũkĩria mĩkanda rungu rwa meri makĩmĩoha, nĩguo mbao ciayo itikamomoke. Makĩohora mĩkanda ya kũmĩtwarithia na gĩtaama kĩrĩa kĩnene kĩa meri, na makĩĩrutanĩria mũno nĩguo matoorie rũhuho rũu. No mũhaka akorũo arĩa maarĩ meri-inĩ nĩ maamakĩte mũno! O na mekĩte maũndũ macio mothe, meri no yathiire na mbere “[gũcũgio] mũno nĩ kĩhuhũkanio kĩu.” Naguo mũthenya wa gatatũ, magĩikia indo imwe cia meri iria-inĩ, hihi nĩguo meri ndĩkarikĩre.—Atũm. 27:14-19.

13. Kwahoteka maũndũ maatariĩ atĩa hĩndĩ ĩyo kwarĩ na kĩhuhũkanio?

¹³ No mũhaka akorũo arĩa maarĩ meri-inĩ nĩ maamakĩte mũno. No Paulo na arata ake maarĩ na ma atĩ nĩ mangĩahonokire. Mbere ĩyo Mwathani nĩ eerĩte Paulo atĩ nĩ angĩkaruta ũira thĩinĩ wa Roma, na thutha-inĩ mũraika nĩ eekĩrire hinya kĩĩranĩro kĩu. (Atũm. 19:21; 23:11) No kĩhuhũkanio kĩu gĩathiire o na mbere kwa ihinda rĩa ciumia igĩrĩ. Nĩ ũndũ wa mbura na matu matumanu marĩa maahumbagĩra riũa na njata, mũtwarithia wa meri ndangĩahotire kũmenya harĩa marĩ kana kũrĩa meerekeire. Nĩ ũndũ wa maũndũ ta heho, mbura, kũrwara, na guoya ũrĩa andũ maarĩ naguo, no kũhoteke o na matiarĩaga.

14, 15. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmire Paulo agwete ũtaaro ũrĩa aaheete andũ arĩa maarĩ hamwe nao meri-inĩ? (b) Tũngĩĩruta atĩa kuumana na ndũmĩrĩri ya Paulo ya kĩĩrĩgĩrĩro?

¹⁴ Paulo aarũgamire na akĩgweta ũtaaro ũrĩa aamaheete mbere ĩyo, no ndeekire ũguo akĩenda kũmathirĩkia. Ĩndĩ maũndũ marĩa meekĩkĩte nĩ moonanĩtie atĩ nĩ aamaheete ũtaaro wa ũũgĩ. Aacokire akĩmeera ũũ: “Rĩu ndamũthaitha mũgĩe na ũmĩrĩru tondũ gũtirĩ o na ũmwe wanyu ũgũkua, no meri nĩ tũkũũrũo nĩyo.” (Atũm. 27:21, 22) No mũhaka akorũo ciugo icio nĩ ciomĩrĩirie athikĩrĩria ake. Ningĩ no kũhoteke Paulo nĩ aakenire mũno tondũ Jehova nĩ aamũheete ndũmĩrĩri ĩrĩa oomĩrĩirie andũ nayo. Nĩ wega kũririkana atĩ Jehova arũmbũyagia andũ othe. Mũtũmwo Petero aandĩkire ũũ: “Jehova . . . ndendaga mũndũ o na ũmwe akaaniinwo no endaga othe merire.” (2 Pet. 3:9) Nĩ tũkĩagĩrĩirũo kwĩrutanĩria biũ gũkinyĩria andũ aingĩ ũrĩa kwahoteka ndũmĩrĩri ya Jehova ĩrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro! Mĩoyo ya andũ ĩrĩ ũgwati-inĩ.

¹⁵ No kũhoteke Paulo nĩ eeraga andũ aingĩ meri-inĩ ĩyo ũhoro wĩgiĩ “kĩĩrĩgĩrĩro harĩ kĩĩranĩro kĩrĩa Ngai [eeranĩire].” (Atũm. 26:6; Kol. 1:5) Na rĩu tondũ nĩ kuoonekaga ta meri ĩgũthũkanga, Paulo nĩ angĩamaheire gĩtũmi gĩa kwĩhoka atĩ nĩ mekũhonoka. Aameerire ũũ: “Ngai ũrĩa niĩ ndĩ wake . . . atũmire mũraika wake ũtukũ, arũgama hakuhĩ na niĩ anjĩra atĩrĩ: ‘Paulo, ndũgetigĩre. No mũhaka ũrũgame mbere ya Kaisari, na atĩrĩrĩ, Ngai nĩ ekũhonokia andũ arĩa othe mũrĩ nao nĩ ũndũ waku.’” Aacokire akĩmekĩra ngoro na ciugo ici: “Gĩai na ũmĩrĩru andũ aya, nĩ gũkorũo ndĩ na wĩtĩkio harĩ Ngai atĩ o ũguo njĩrirũo noguo gũgwĩkĩka. O na kũrĩ ũguo, nĩ tũgũikio rũteere-inĩ rwa gĩcigĩrĩra kĩmwe.”—Atũm. 27:23-26.

“Othe Magĩkinya Thĩ Nyũmũ Magĩkĩhonoka” (Atũmwo 27:27-44)

16, 17. (a) Nĩ hĩndĩ ĩrĩkũ Paulo aahoire, na maumĩrĩro maarĩ marĩkũ? (b) Ciugo cia Paulo ciahingire atĩa?

¹⁶ Thutha wa ciumia igĩrĩ o magĩcũgagio iria-inĩ rũgendo rwa kilomita ta 870, aruti-wĩra a meri makĩĩgereria atĩ marĩ hakuhĩ gũkinya rũteere-inĩ, hihi nĩ ũndũ wa kũigua makũmbĩ makĩhũũra thĩ nyũmũ. Magĩkĩrekia nanga cia mwena wa thutha nĩguo meri ĩtige gũcũgio, na yerekere thĩ nyũmũ. Ihinda-inĩ rĩu nĩ maageragia kũũra, no makĩgirĩrĩrio nĩ thigari. Paulo akĩra mũnene wa mbũtũ o hamwe na thigari atĩrĩ: “Andũ aya mangĩaga gũikara thĩinĩ wa meri, mũtikũhonoka.” Tondũ meri nĩ yatigĩte gũcũgio mũno, Paulo akĩringĩrĩria andũ othe marĩe, na akĩmeera o rĩngĩ atĩ nĩ mekũhonoka. Thutha ũcio Paulo “agĩcokeria Ngai ngatho arĩ mbere yao othe.” (Atũm. 27:31, 35) Rĩrĩa Paulo aacokeirie Ngai ngatho, nĩ aaigĩire Luka, Aristariko, na Akristiano othe kĩonereria kĩega gĩa kũrũmĩrĩra. Hihi mahoya marĩa ũhoyaga mũingĩ-inĩ nĩ mekĩraga arĩa angĩ ngoro na makamomĩrĩria?

¹⁷ Thutha wa Paulo kũhoya, “othe makĩgĩa na ũmĩrĩru na makĩambĩrĩria kũrĩa o nao.” (Atũm. 27:36) Ningĩ nĩ maaikirie ngano iria-inĩ, nĩguo meri ĩhũthahũthe na ĩhote kũreera maĩ-inĩ wega tondũ nĩ yakuhĩrĩirie thĩ nyũmũ. Rĩrĩa gwathererũkire, magĩtinia nanga, makĩregeria mĩkanda ya mĩiko ya gũtwarithia meri, na makĩambatia gĩtaama kĩa mwena wa mbere nĩguo mahote gũthiĩ merekeire rũteere-inĩ. Thutha ũcio mwena wa mbere wa meri ũkĩhata kĩhũba-inĩ kĩa mũthanga, naguo mwena wa thutha ũkĩambĩrĩria kuunĩkanga nĩ ũndũ wa kũhũũrũo nĩ makũmbĩ. Thigari imwe nĩ cieendaga kũũraga ohwo nĩguo matikore, no Juliasi agĩcigirĩrĩria. Eerire othe matubĩre kana mareere nginya makinye rũteere-inĩ. Ciugo cia Paulo nĩ ciahingire—andũ othe 276 nĩ maahonokire. “Othe magĩkinya thĩ nyũmũ magĩkĩhonoka.” No hihi maarĩ kũ?—Atũm. 27:44.

“Ũtugi wa Mwanya” (Atũmwo 28:1-10)

18-20. Aikari a Malita moonanirie atĩa “ũtugi wa mwanya,” na nĩ kĩama kĩrĩkũ gĩekĩkire?

¹⁸ Thutha wa kũhonoka, makĩmenya atĩ maarĩ gĩcigĩrĩra kĩa Malita kĩrĩa kĩarĩ mũhuro wa Sisili. (Rora gathandũkũ ka, “Gĩcigĩrĩra kĩa Malita Kĩarĩ Kũ?”) Aikari a kũu nĩ maamonirie “ũtugi wa mwanya.” (Atũm. 28:2) O na gũtuĩka matiamoĩ, nĩ maamakĩirie mwaki tondũ maarĩ aigũ na nĩ maaiguaga heho. Mwaki ũcio nĩ wamateithirie kũhehũka o na kũrĩ na heho na gũkiuraga. Gũgĩcoka gũgĩĩkĩka kĩama.

¹⁹ Paulo eendaga kũmateithĩrĩria, kwoguo akĩũngania ngũ, agĩciikia mwaki-inĩ. Hĩndĩ ĩyo, nyoka ĩrĩ thumu ĩkiuma ngũ-inĩ icio ĩkĩmũrũma, na ĩkĩĩyohereria guoko-inĩ gwake. Aikari a kũu meeciririe atĩ nĩ ngai iraherithia Paulo.a

²⁰ Andũ a kũu arĩa moonire Paulo arũmwo nĩ nyoka ĩyo, meeciragia atĩ nĩ ‘ekũimba.’ Ibuku rĩmwe riugaga atĩ kiugo kĩrĩa gĩtaũrĩtwo kũimba nĩ kĩhũthĩkaga “maũndũ-inĩ ma ũrigitani.” Ti ũndũ wa kũgegania atĩ “Luka ũrĩa ndagĩtarĩ” nĩ aahũthĩrire kiugo kĩu. (Atũm. 28:6; Kol. 4:14) No Paulo aaribaribire nyoka ĩyo ĩrĩ thumu na ndĩamũgerire ngero.

21. (a) Heana ngerekano ya ũrĩa Luka aheanĩte ũhoro mũrũngĩrĩru akĩhũthĩra ciugo cia ũrigitani? (b) Paulo aaringire ciama irĩkũ, na aikari a Malita maaiyũkirire atĩa ũndũ ũcio?

²¹ Gĩcigĩrĩra-inĩ kĩu nĩ kwarĩ na mũndũ mũtongu wetagwo Pabulio. No gũkorũo aarĩ mũtongoria Mũroma ũrĩa wathanaga kũu. Luka aamwĩtire “mũnene wa gĩcigĩrĩra kĩu,” rĩĩtwa rĩrĩa rĩonekete indo-inĩ igĩrĩ cia maandĩko ma Kĩĩmalita. Aanyitire ũgeni Paulo na arata ake na akĩmatuga kwa ihinda rĩa thikũ ithatũ. No ithe wa Pabulio aarĩ mũrwaru. O rĩngĩ Luka agĩtaarĩria na njĩra nũngĩrĩru akĩhũthĩra ciugo cia ũrigitani, akiuga atĩ mũthuri ũcio “aakomete arĩ na mũrimũ wa kũhiũha mwĩrĩ na kũharũo thakame.” Paulo aahoire, akĩmũigĩrĩra moko na akĩmũhonia. Tondũ andũ a kũu nĩ maakenirio mũno nĩ kĩama kĩu, maarehire arwaru angĩ nĩguo mahonio na makĩhe Paulo na arata ake indo iria ciothe maabataraga.—Atũm. 28:7-10.

22. (a) Profesa ũmwe aaugire atĩa igũrũ rĩgiĩ rũgano rwa Luka rwĩgiĩ rũgendo rũu rwa gũthiĩ Roma? (b) Tũkwarĩrĩria ũndũ ũrĩkũ gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire?

²² Ũhoro ũrĩa twarĩrĩirie gũkinyĩria hau wĩgiĩ rũgendo rũu rwa Paulo, ũheanĩtwo na njĩra nũngĩrĩru mũno. Profesa ũmwe aaugire ũũ: “Rũgano rwa Luka . . . nĩ rũmwe rwa ngʼano iria itaarĩirio na njĩra ndikĩru thĩinĩ wa Bibilia. Rũtaarĩirie na njĩra nũngĩrĩru biũ ũhoro wĩgiĩ ũtwarithia wa meri karine-inĩ ya mbere na ũrĩa mwena wa irathĩro wa iria rĩa Mediterenia watariĩ.” No kũhoteke rũgano rũu rwĩhocetie harĩ maũndũ marĩa hihi Luka aandĩkaga arĩ rũgendo-inĩ rũu. Angĩkorũo nĩguo, nĩ aakĩrĩ na maũndũ maingĩ ma kwandĩka megiĩ gĩcunjĩ kĩrĩa kĩrũmĩrĩire kĩa rũgendo rwao. Hihi gwekĩkire atĩa harĩ Paulo makinya Roma? Reke tuone.