Peshitta ya Rũthiomi rwa Gĩsuriata Njĩra ya Kũmenya Historĩ ya Ũtaũri wa Tene wa Bibilia
Mwaka-nĩ wa 1892, atumia erĩ a mahatha Agnes Smith Lewis na Margaret Dunlop Gibson nĩ moire rũgendo rũa thikũ kenda makuuĩtwo nĩ ngamĩra matuĩkanĩirie werũ-inĩ marorete nyũmba-inĩ ya athikabu na atungatĩri a makanitha yetagwo St. Catherine ĩrĩa yarĩ hakuhĩ na Kĩrĩma gĩa Sinai. Nĩ kĩĩ kĩngĩatũmire atumia acio eerĩ maarĩ na ũkũrũ wa hakuhĩ mĩaka 50 moe rũgendo rũu matuĩkanĩirie kũndũ kuoĩkaine atĩ kwarĩ na ũgwati? Macokio ma kĩũria kĩu, no mekĩre hinya wĩtĩkio waku atĩ maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ wa Bibilia nĩ ma kwĩhokeka.
Agnes Smith Lewis na nyũmba ya St. Catherine.
Kahinda kanini Jesu atanacoka igũrũ, nĩ aathire arutwo ake matuĩke aira aake thĩinĩ wa “Jerusalemu na Judea guothe, na Samaria, o na kinya ituri ciothe cia thĩ.” (Atũmwo 1:8) Na arutwo aake marutire wĩra ũcio marĩ na kĩyo na ũcamba. Ona kũrĩ ũguo, ũtungata wao thĩinĩ wa Jerusalemu nĩ watũmire mokĩrĩrũo na njĩra nene mũno nginya Stefano akĩũragwo. Arutwo aingĩ a Jesu morĩire Suriata taũni-inĩ ya Antiokia, ĩrĩa yarĩ ĩmwe ya taũni iria nene ciarĩ rungu rwa Wathani wa Roma, kĩndũ kilomita 550 rũgongo rũa Jerusalemu.—Atũmwo 11:19.
Makinya Antiokia, maathire na mbere na kũhunjia “ũhoro mwega” wĩgiĩ Jesu, nginya andũ aingĩ mataarĩ Ayahudi magĩtuĩka etĩkia. (Atũmwo 11:20, 21) Ona gũtuĩka rũthiomi rũa Kĩngiriki nĩruo rwaragio mũno taũni-inĩ ya Antiokia, rũthiomi rũrĩa rwaragio mũno nja ya ihingo ciayo na matũũra marĩa maarigicĩirie nĩ rwa Gĩsuriata.
ŨHORO MWEGA GŨTAŨRWO NA RŨTHIOMI RWA GĨSURIATA
O ũrĩa Akristiano arĩa maaragia rũthiomi rwa Gĩsuriata maathire makĩongererekaga, noguo kwagĩire na bata wa gũtaũra “ũhoro mwega” na rũthiomi rwao. Nĩ ũndũ ũcio kuonekaga atĩ, Maandĩko ma Kĩngiriki ma Gĩkristiano maambire gũtaũrwo na rũthiomi rwa Gĩsuriata no ti Kĩlatini.
Gũkinyĩria mwaka-inĩ wa 170 M.M., mwandĩki wa Gĩsuriata wetagwo Tatian (ũrĩa watũũraga kĩndũ mwaka-inĩ wa 120-173 M.M.) nĩ aanyitithanirie mabuku marĩa metĩkĩrĩku ma Injiri, akĩmaandĩka na rũthiomi rwa Kĩngiriki kana Gisuriata, agĩthondeka ibuku rĩũĩkaine ta Diatessaron, kiugo gĩa Kingiriki kiugĩte “kũgerera injiri [iria] inya.” Thutha ũcio Ephraem Mũsuriata (watũũraga kĩndũ mwaka-inĩ 310-373 M.M.) nĩ aarutire ibuku rĩa gũtaarĩria Diatessaron, ũndũ ũrĩa wonanirie atĩ ibuku rĩu nĩ rĩahũthagĩrwo mũno nĩ Akristiano a Suriata.
No twende mũno kũmenya ũhoro wa Diatessaron. Nĩkĩ? Karine-inĩ ya 19, athomi amwe nĩ moigaga atĩ mabuku ma Injiri maandĩkirwo karine-inĩ ya kerĩ, gatagatĩ-inĩ ka mwaka wa 130 M.M. na 170 M.M. na kwoguo matingĩhokeka harĩ gũtaarĩria wega ũhoro wa ũtũũro wa Jesu. Ona kũrĩ ũguo, maandĩko ma tene ma Diatessaron marĩa monekete thutha ũcio, nĩ monanĩtie wega atĩ mabuku ma Injiri ma Mathayo, Mariko, Luka, na Johana, maarĩ o kuo ona mbere ya gatagatĩ-inĩ ga karine ya kerĩ. Ũguo no mũhaka makorũo maandĩkĩtwo mbere ĩyo. Makĩria ma ũguo, nĩ kuonekete wega atĩ mabuku marĩa matetĩkĩrĩkĩte ma injiri matingĩhokwo tondũ o na Tatian agĩcokanĩrĩria Diatessaron ndaamahũthĩrire mũno ta ũrĩa aahũthĩrire marĩa metĩkĩrĩkĩte.
Gĩcunjĩ kĩa Bibilia kĩa mwaka wa 464 M.M., kĩa mabuku matano ma mbere ma Bibilia ya Peshitta ya rũthiomi rwa Gĩsuriata, gĩa kerĩ harĩ iria ngũrũ mũno
Gũkinyĩria karine-inĩ ya gatano, nĩ kwagĩire na Bibilia ya rũthiomi rwa Gĩsuriata ĩrĩa yahũthagĩrũo mũno mwena wa rũgongo wa Mesopotamia. Bibilia ĩyo ĩrĩa kwahoteka yataũrĩtwo karine-inĩ ya gatatũ, yarĩ na mabuku mothe ma Bibilia, o tiga 2 Petero, marũa ma 2 na ma 3 ma Johana, Judasi, na Kũguũrĩrio. Bibilia ĩyo ĩtagwo Peshitta, kiugo kiugĩte “Hũthũ” kana “Ĩranyitĩka wega.” Bibilia ya Peshitta nĩ ĩmwe ya mabuku ma tene marĩa monanagia wega atĩ Bibilia nĩ yatheremetio na njĩra nene.
Ũndũ wa magegania nĩ atĩ, ibuku rĩmwe rĩa Peshitta rĩkoragwo na tarĩki iraringana na 459/460 M.M., na ũndũ ũcio ũgatũma ĩkorwo nĩyo Bibilia ĩrĩa ngũrũ mũno yonanagia wega tarĩki iria yandĩkirũo. Kĩndũ mwaka-inĩ wa 508 M.M. Peshitta nĩ yataũrirũo rĩngĩ na ĩkĩongererũo mabuku matano marĩa mataarĩ ho mbere. Ĩkĩambĩrĩria gwĩtagwo Philoxenian Version.
MAANDĨKO MANGĨ MA TENE MA RŨTHIOMI RŨA GĨSURIATA KUONEKANA
Gũkinyĩria karine ya 19, hakuhĩ kobĩ ciothe cia Kĩngiriki iria cioĩkaine cia Maandĩko ma Kĩngiriki ma Gĩkristiano ciarĩ cia karine ya gatano kana thutha ũcio. Nĩ ũndũ ũcio, athomi a maũndũ ma Bibilia nĩ meendaga mũno kũmenya ũhoro wa mabuku ta Vulgate ya Kĩlatini na Peshitta ya Gĩsuriata. Ihinda-inĩ rĩu, amwe metĩkĩtie atĩ Peshitta yarĩ ũtaũri wa gũcokerũo kuuma Bibilia-inĩ ĩngĩ ya tene ya Gĩsuriata. No gũtirĩ Bibilia ta ĩyo yoĩkaine. Tondũ Bibilia ya Gĩsuriata yandĩkirũo karine-inĩ ya kerĩ, nĩ ĩngĩaheanire njĩra ya kũmenya maandĩko ma Bibilia ma tene, na nĩ ĩngĩakorirũo ĩrĩ ya bata mũno harĩ athomi a maũndũ ma Bibilia! No hihi nĩ kwarĩ na Bibilia ĩngĩ ya tene ya Gĩsuriata? Na hihi nĩ ĩngĩonekanire?
Gĩcunjĩ kĩa Sinaitic Syriac. Maandĩko ma Injiri nĩ maroneka hanini mĩena-inĩ
Ĩĩ, nĩ kwarĩ! Ũhoro wa ma nĩ atĩ, nĩ kuonekire kobĩ igĩrĩ cia bata. Ya mbere yandĩkirũo kĩndũ karine-inĩ ya gatano. Na nĩ ĩmwe ya mabuku ma tene maingĩ marĩa moirũo nĩ Ngeretha mwaka-inĩ wa 1842 kuuma nyũmba-inĩ iria ciaikaraga athikabu na atungatĩri a kanitha werũ-inĩ wa Nitrian, bũrũri wa Misiri na makĩigwo nyũmba-inĩ ĩrĩa ĩigagwo indo cia tene nĩguo ciĩroragĩrũo (Museum). Yetagwo Curetonian Syriac tondũ yonirũo na ĩgĩcabũo nĩ mũndũ wetagwo William Cureton, warutaga wĩra arĩ mũteithĩrĩria wa kũrora mabuku ma tene thĩinĩ wa nyũmba iria cigagwo indo cia tene. Ibuku rĩrĩ rĩa bata rĩkoragwo na mabuku mana ma Injiri mabangĩtwo kuuma Mathayo, Mariko, Johana, na Luka.
Kobĩ ya kerĩ na ĩrĩa ĩrĩ kuo nginya ũmũthĩ nĩ Sinaitic Syriac. Kuonekana kwa Bibilia ĩyo gũkuruhithanagio na atumia arĩa erĩ a mahatha tũkũgwetete kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ. O na gũtuĩka Agnes ndaarĩ na gĩthomo kĩa yunivasĩtĩ, nĩ eerutire thiomi inyanya, rũmwe rũrĩ Gĩsuriata. Mwaka-inĩ wa 1892 nĩrĩo Agnes onire ibuku rĩrĩ thĩinĩ wa nyũmba yaikaraga athikabu na atungatĩri a kanitha yetagwo St. Catherine kũũrĩa Misiri.
Onire ibuku rĩu thĩinĩ wa kanyũmba kamwe kaarĩ nduma. Kũringana na rũgano rwake oigire ũũ: “Ibuku rĩu rĩtingĩarorekire, tondũ rĩarĩ na gĩĩko mũno, na maratathi ma rĩo maarĩ hakuhĩ kũnyitana tondũ wa kwaga kũhumbũrio” mĩaka mĩingĩ. Rĩarĩ ibuku rĩa tene rĩatharĩtio maũndũ marĩa maandĩkĩtwo ho tene rĩgacoka rĩkaandĩkwo ũhoro wa atheru atumia. O na kũrĩ ũguo, kamũhari-inĩ ka igũrũ ga tũratathi, Agnes nĩ aahotire gũthoma ciugo imwe ciatharĩtio, ta “ya Mathayo,” “ya Mariko,” kana “ya Luka.” Ibuku rĩu rĩa tene onete, rĩarĩ ibuku rĩa Injiri iria inya, ciandĩkĩtwo na moko na rũthiomi rwa Gĩsuriata! Athomi metĩkĩtie atĩ rĩandĩkirũo mũthia-inĩ wa karine ya kana.
O ta Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus, Sinaitic Syriac nĩ yonagwo ĩrĩ ĩmwe ya mabuku ma bata ma Bibilia marĩa manonekana. Mahinda-inĩ maya nĩ gwĩtĩkĩtio atĩ mabuku ma Curetonian na Sinaitic nĩ kobĩ cia tene iria itũire cia ibuku rĩa tene rĩa Injiri ya rũthiomi rwa Gĩsuriata rĩrĩa rĩandĩkĩtwo mũthia-inĩ wa karine ya kerĩ kana kĩambĩrĩria-inĩ gĩa karine ya gatatũ.
‘KIUGO KĨA NGAI WITŨ GĨGŨTŨŨRA TENE NA TENE’
Ĩ hihi kobĩ ici cia mabuku ma tene no iteithie arutwo a Bibilia? Ĩĩ, no iteithie! Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũhoro wa kĩrĩa andũ metaga gĩcunjĩ gĩa kũrĩkĩrĩria ibuku rĩa Injiri ya Mariko, kĩandĩkĩtwo thutha wa Mariko 16:8. Nĩ kĩonekaga thĩinĩ wa Codex Alexandrinus ya Kĩngiriki ya karine ya gatano, na thĩinĩ wa Vulgate ya Kĩlatini, na kũndũ kũngĩ. O na kũrĩ ũguo, mabuku maya merĩ ma tene ma kwĩhokeka marĩa maandĩkĩtwo karine-inĩ ya kana—Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus—marĩkĩrĩirie na Mariko 16:8. Ibuku rĩa Sinaitic Syriac o na rĩo rĩtikoragwo na ũhoro ũcio wa kũrĩkĩrĩria, ũndũ ũcio ũkongerera ũira wa atĩ ũhoro ũcio wa kũrĩkĩrĩria wongereirũo thutha-inĩ na ndwarĩ ho thĩinĩ wa Injiri ya Mariko kĩambĩrĩria-inĩ.
Wĩcirie ngerekano ĩno ĩngĩ. Karine-inĩ ya 19, hakuhĩ Bibilia ciothe nĩ ciongereire ũhoro ũtarĩ wa ma wĩgiĩ maũndũ ma Ũtatũ thĩiniĩ wa 1 Johana 5:7. No ona kũrĩ ũguo, ũhoro ũyũ muongerere nduonekaga thĩinĩ wa maandĩko ma tene ma Kĩngiriki, o na kana thĩinĩ wa Peshitta. Ũndũ ũcio ũronania atĩ ũhoro ũcio wa kuongererwo ti wa ma.
Hatarĩ nganja, Jehova nĩ agitĩrĩte Kiugo gĩake Gĩtheru o ta ũrĩa eeranĩire. Atũheete ũũma ũyũ thĩinĩ wa Kiugo gĩake: “Nyeki nĩyũmaga, o namo mahũa makahoha; no rĩrĩ, kiugo kĩa Ngai witũ gĩgatũũra tene na tene.” (Isaia 40:8; 1 Petero 1:25) Ibuku rĩa Peshitta nĩ rĩkoretwo na itemi inini no rĩa bata mũno harĩ gũtheremia ndũmĩrĩri ya Bibilia kũrĩ andũ.