Ũrĩa Ũngĩgĩa na Arata a Ma

HARĨA THĨNA ŨKAGĨRA

Tekinolonjĩ no ĩgũteithie kwaranĩria na andũ aingĩ hingo yothe ũngĩenda, gũkĩra hĩndĩ ĩngĩ o yothe thĩinĩ wa historĩ. O na kũrĩ ũguo, ũrata ta ũcio ndũkoragwo na mĩri mũno. Mwanake ũmwe oigire ũũ: “Nyonaga ta arata akwa mangĩthira hĩndĩ o yothe. No ndarora baba, nyonaga no atũirie arata arĩa aarĩ nao mĩaka mĩingĩ mĩhĩtũku!”

Nĩkĩ ũmũthĩ ũyũ ti ũndũ mũhũthũ gũkenera ũrata mwega na wa gũtũũra?

ŨRĨA WAGĨRĨIRŨO KŨMENYA

Thĩna ũmwe nĩ indo cia kĩĩrĩu. Kwaranĩria kũgerera Intaneti, thimũ, na indo ingĩ ta icio nĩ gũtũmĩte kuoneke arĩ ũhũthũ gũtũũria ũrata o na mũtekuonana. Handũ ha kũgĩa na mĩario ya bata, rĩu andũ matũmanagĩra ndũmĩrĩri nguhĩ cia na ihenya. Ibuku rĩtagwo Artificial Maturity riugaga ũũ: “Rĩu andũ marathiĩ manyihĩtie kwaranagĩria ĩmwe kwa ĩmwe. Arutwo mahũthagĩra ihinda inene na kompiuta gũkĩra ihinda rĩrĩa mahũthagĩra na arutwo arĩa angĩ.”

Rĩmwe na rĩmwe, indo cia kĩĩrĩu no itũme ũrata woneke ta ũrĩ wa hakuhĩ no tiguo kũrĩ. Brian,a ũrĩa ũrĩ na mĩaka 22 oigire ũũ: “Ica ikuhĩ nĩ menyete atĩ no niĩ tu nyandĩkagĩra arata akwa ndũmĩrĩri ngĩenda kũmenya ũrĩa mahaana. Ngĩciria ndige kũmaandĩkĩra nĩguo nyone nĩ aigana mangĩnyandĩkĩra. Kwaria ma, nĩ anini mũno maanyandĩkĩire. Ũguo nĩ kuonania atĩ arata amwe matiarĩ a hakuhĩ ũrĩa ndeciragia.”

No hihi kwaranĩria kũgerera Intaneti na thimũ no gũgũteithie gũkorũo mũrĩ hakuhĩ na andũ na nĩ ũndũ ũcio gwĩkĩre hinya ũrata wanyu? Ĩĩ, makĩria angĩkorũo nĩ ũrĩ na arata arĩa mwaranagĩria ĩmwe kwa ĩmwe. No maita maingĩ, kwaranĩria kũgerera Intaneti na thimũ nĩ ta gũthondeka ndaraca ya kũmenyana na andũ aingĩ no gũtingĩtũma mũtuĩke arata.

ŨRĨA ŨNGĨKA

Kũũrana ũrata wa ma. Bibilia ĩtaaragĩria atĩ mũrata nĩ mũndũ wa “gũtũũra anyitaine na mũndũ gũkĩra mũrũ wa nyina.” (Thimo 18:24) Hihi ũngĩenda mũrata wa mũthemba ũcio? Hihi wee ũrĩ mũrata wa mũthemba ũcio? Nĩguo ũhote gũcokia ciũria icio andĩka ngumo ithatũ iria ũngĩenda harĩ mũrata. Ũcoke wandĩke ngumo ithatũ ciaku iria ũrabatara kuonania harĩ mũrata. Wĩyũrie ũũ: “Nũũ harĩ arĩa njaranagĩria nao kũgerera Intaneti wonanagia ngumo iria nyendaga harĩ mũrata? Nĩ ngumo irĩkũ arata acio mangiuga nyonanagia harĩ ũrata ũcio?”​—Ũtaaro wa Bibilia: Afilipi 2:4.

Menya maũndũ marĩa ma bata. Maita maingĩ ũrata wa kũhĩtũkĩra Intaneti umanaga na maũndũ marĩa matũkenagia ithuerĩ. O na kũrĩ ũguo, gũkorũo na mĩtugo na matua mahaanaine nĩguo ũndũ ũrĩa wa bata gũkĩra gũkorũo na maũndũ marĩa matũkenagia ithuerĩ. Leanne ũrĩa ũrĩ na mĩaka 21 oigire ũũ: “No ngorũo itarĩ na arata aingĩ, no arĩa ndĩ nao nĩ matũmaga nyende gũkorũo ndĩ mũndũ mwega makĩria.”​—Ũtaaro wa Bibilia: Thimo 13:20.

Aranĩria na andũ ĩmwe kwa ĩmwe. Gũtirĩ ũndũ ũkĩrĩte kwaranĩria ĩmwe kwa ĩmwe, tondũ no ũhote kuona ũrĩa mũndũ ũcio araigua kũgerera ũthiũ wake, mũgambo wake, na ciĩga ingĩ cia mwĩrĩ.​—Ũtaaro wa Bibilia: 1 Athesalonike 2:17.

Andĩka marũa. O na angĩkorũo no woneke ũrĩ ũndũ mũhĩtũke nĩ mahinda, kwandĩka marũa no kuonanie atĩ nĩ ũrarũmbũiya mũndũ ũcio kana nĩ ũramwĩciria. Kaingĩ andũ matiĩkaga ũguo ũmũthĩ thĩinĩ wa thĩ ĩno ĩiyũirũo nĩ mĩhangʼo. Kwa ngerekano, Sherry Turkle aandĩkire ũhoro wa mwanake ũmwe thĩinĩ wa ibuku rĩake rĩtagwo Alone Together, ũrĩa woigire atĩ ndarĩ atũmĩrũo marũa ũtũũro-inĩ wake. Akĩaria ũhoro wa rĩrĩa andũ maandĩkanagĩra marũa, oigire ũũ: “Nĩ ndĩriragĩria hĩndĩ ĩyo mũno o na akorũo ndiarĩ mũciare.” Na githĩ to ũhũthĩre njĩra ĩyo yonekaga ta ĩrĩ hĩtũke nĩ mahinda gũcaria arata?

Ũndũ ũrĩa wa bata mũno: Ũrata wa ma nĩ makĩria ma gũkorũo mũkĩaranĩria tu. Kũbataraga wee na mũrata waku muonanagie wendo, tha, wetereri, na kuohanĩra. Hatarĩ nganja ngumo icio nĩ iteithagia gũkorũo na ũrata mwega. No nĩ hinya kuonania ngumo icio mũngĩaranagĩria tu kũgerera Intaneti.