Mabuku na Maandĩko Marĩa Magwetetwo Thĩinĩ wa Kabuku ka Mũcemanio wa Ũtũũro na Ũtungata Witũ
JUNI 4-10
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | MARIKO 15-16
“Jesu nĩ Aahingirie Ũrathi”
(Mariko 15:3-5) No athĩnjĩri-Ngai arĩa anene nĩ maamũthitangagĩra maũndũ maingĩ. 4 Na Pilato akĩambĩrĩria o rĩngĩ kũmũũria atĩrĩ: “Ndũrĩ na ũndũ ũngĩcokia? Ta igua ũrĩa maragũthitangĩra maũndũ maingĩ!” 5 No Jesu ndarĩ ũndũ ũngĩ oigire, nĩ ũndũ ũcio Pilato akĩgega mũno.
(Mariko 15:24) Magĩcoka makĩmũhũũrĩra mũtĩ-inĩ na mĩcumarĩ na makĩgayana nguo ciake cia igũrũ na njĩra ya gũcuka mĩtĩ nĩguo mamenye kĩrĩa o mũndũ egũthiĩ nakĩo.
(Mariko 15:29, 30) Nao andũ arĩa maahĩtũkagĩra hau maamwaragĩria na kĩnyũrũri makĩinagia ciongo makiugaga ũũ: “Wee ũroigaga atĩ nĩ ũkũmomora hekarũ na ũmĩake na thikũ ithatũ, 30 wĩhonokie wĩrute mũtĩ-inĩ ũcio.”
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Mar 15:24, 29
ikĩgayania nguo ciake cia igũrũ: Ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Joh 19:23, 24 nĩ ũkoragwo na ũhoro makĩria ũrĩa ũtaagwetirũo nĩ Mathayo, Mariko, na Luka: Thigari cia Roma nĩ ciacukĩire mĩtĩ nguo cia igũrũ na cia thĩinĩ cia Jesu; na igĩcigayania “maita mana, o gĩcunjĩ harĩ mũthigari ũmwe”; no itiendaga kũgayana nguo ciake cia thĩinĩ, kwoguo igĩcicukĩra mĩtĩ; na ũndũ ũcio ũkĩhingia ũrathi wĩgiĩ Mesia ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Thab 22:18. Warĩ ũndũire wa arĩa moragaga imaramari kuoya nguo ciacio, kwoguo nĩ maarutaga imaramari nguo, magacitunya indo iria ciakoragwo nacio mbere ya gũciũraga, na muoroto warĩ kuongerera gĩconoko makĩrĩa.
makĩinagia ciongo: Ũrĩa kwarĩ nĩ atĩ, kũgerera ciugo na ciĩko ciao nĩ kuonanirie kĩnyũrũri na kũmwagĩra gĩtĩo. Nginya ehĩtũkĩri matekũmenya nĩ maahingirie ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Thab 22:7.
(Mariko 15:43) hagĩũka mũndũ wetagwo Jusufu wa Arimathea, waheetwo gĩtĩo mũno thĩinĩ wa Sanhedrini, ningĩ we mwene nĩ eetereire Ũthamaki wa Ngai. Akĩingĩra kũrĩ Pilato ategwĩtigĩra na akĩhoya anengerũo mwĩrĩ wa Jesu.
(Mariko 15:46) Thutha wa kũgũra gĩtambaya kĩega gĩa gatani na kũmũruta mũtĩ-inĩ, akĩmũthaya na gĩtambaya kĩu, na akĩmũkomia thĩinĩ wa mbĩrĩra yenjetwo ihiga-inĩ; agĩcoka akĩgaragaria ihiga nginya mũromo-inĩ wa mbĩrĩra ĩyo.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Mar 15:43
Jusufu: Maũndũ marĩa mandĩkĩtwo nĩ andĩki a Injiri nĩ monanĩtie maũndũ matiganĩte megiĩ Jusufu. Mathayo ũrĩa warĩ mwĩtia wa mbia cia igoti aandĩkire atĩ aarĩ ‘mũndũ mũtongu’; Nake Mariko akĩandĩkĩra Aroma oigire atĩ aarĩ mũndũ “waheetwo gĩtĩo mũno thĩinĩ wa Sanhedrini,” ũrĩa wetereire Ũthamaki wa Ngai; nake Luka ũrĩa warĩ ndagĩtarĩ oigire atĩ aarĩ “mwega na mũthingu” na ndaanyitĩre mbaru wara wao na gĩĩko kĩao kwerekera Jesu; no Johana wiki woigire atĩ aarĩ “mũrutwo wa Jesu na hitho nĩ ũndũ wa gwĩtigĩra Ayahudi.”—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Lu 23:50-53; Joh 19:38-42.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Mariko 15:25) Na rũcinĩ ta thaa ithatũ nĩrĩo maamũhũũrĩrĩire mĩcumarĩ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Mar 15:25
thaa ithatũ: Ta thaa 3:00 rũcinĩ. Andũ amwe moigaga nĩ kũrĩ ngũrani ũhoro-inĩ ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Joh 19:14-16, ĩrĩa yugaga atĩ “kwarĩ ta thaa thita” rĩrĩa Pilato aneanire Jesu akoragwo. O na gũtuĩka Maandĩko matitaaragĩria biũ ngũrani icio, haha harĩ maũndũ mamwe tũngĩciria: Ũhoro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Injiri nĩ ũiguithanagia na maũndũ makonainie na Jesu na mũthenya wa mũico wa ũtũũro wake gũkũ thĩ. Injiri ciothe inya nĩ cionanagia atĩ athĩnjĩri-Ngai na athuri nĩ maacemanirie rũcinĩ nĩguo maneane Jesu kũrĩ Ngavana Mũroma wetagwo Pontio Pilato. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Lu 22:66–23:1; Joh 18:28) Mathayo, Mariko, na Luka nĩ mataarĩirie atĩ rĩrĩa Jesu aarĩ mũtĩ-inĩ, nĩ kwagĩire nduma bũrũri-inĩ wothe kuuma “thaa thita . . . nginya thaa kenda.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Lu 23:44) Ũndũ ũmwe ũngĩtũteithia kũmenya rĩrĩa Jesu oragirũo nĩ: Andũ amwe moigaga atĩ, mbere ya mũndũ kũũragwo, nĩ aahũragwo na akaherithio ĩrĩ njĩra ya gũtũma akue. Rĩmwe mũndũ aahũragwo na njĩra njũru nginya agakua. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ Jesu, nĩ kwabataranagia mũndũ ũngĩ amũteithie gũkua mũtĩ wake wa kũnyarirũo tondũ aahũũrĩtwo ũũru mũno. (Lu 23:26; Joh 19:17) Thĩinĩ wa Mat 27:26 na Mar 15:15 nĩ tũgweteirũo itua rĩa Pilato rĩa kũũragithĩria Jesu mũtĩ-inĩ wa kũnyarirĩrũo thutha wake kũhũrũo. Angĩkorũo kũhũũrũo nĩkuo kwarĩ kĩambĩrĩria gĩa kũũragwo, ihinda nĩ rĩngĩahĩtũkire Jesu atanamba kũhũrĩrwo mĩcumarĩ mũtĩ-inĩ. Kwoguo, andũ ngũrani no maheane ũhoro ũtiganĩte wĩgiĩ rĩrĩa Jesu oragirũo kũringana na muonere wao wĩgiĩ ihinda rĩrĩa Jesu aambĩrĩirie kũherithio. Ũndũ ũcio nĩ ũronania nĩ kĩĩ gĩatũmire Pilato amake nĩ kũmenya atĩ Jesu aakuire o na ihenya thutha wa kũhũrĩrwo mũtĩ-inĩ tondũ eeciragia atĩ ihinda rĩa kũũragwo nĩ hĩndĩ rĩambagĩrĩria. (Mar 15:44) Makĩria ma ũguo, aandĩki a Bibilia nĩ monekaga kaingĩ makĩrũmĩrĩra mũtugo wa kũgayania mũthenya icunjĩ inya cia mathaa matatũ o ta ũrĩa ũtukũ wagayanagio. Kũgayania mũthenya na njĩra ĩyo nĩ gũtaaragĩria nĩ kĩĩ Maandĩko kaingĩ magwetaga thaa ithatũ, thaa thita, na thaa kenda, magĩtarũo kuuma thinacara ya rũciinĩ. (Mat 20:1-5; Joh 4:6; Atũ 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Ningĩ andũ matiakoragwo magayanĩtie mahinda, na kwoguo makĩaria ũhoro wa mathaa ma mũthenya kaingĩ moigaga “ta thaa,” ta ũrĩa tuonaga thĩinĩ wa Joh 19:14. (Mat 27:46; Lu 23:44; Joh 4:6; Atũ 10:3, 9) Na njĩra nguhĩ, Mariko aagwetire ũhoro wa rĩrĩa Jesu aahũrirũo na akĩhũrĩrũo mĩcumarĩ, nake Johana akĩgweta tu rĩrĩa aahũrĩirũo mĩcumarĩ. Aandĩki acio erĩ no kũhoteke nĩ maagwetire mathaa maakuhĩrĩirie ta mathaa matatũ ũguo, na Johana nĩ aahũthĩrire kiugo “ta thaa” rĩrĩa aaragĩrĩria ũhoro wĩgiĩ mathaa marĩa aagwetire. Na maũndũ macio no makorũo nĩmo maatũmire kũgwetwo mathaa matiganĩte thĩinĩ wa injiri. Mũthia-inĩ, o na gũtuĩka Johana aandĩkire ũhoro wake mĩaka mĩingĩ thutha ũcio, ũndũ ũcio nĩ watũmire agĩe na mahinda ma kwandĩka maũndũ ngũrani na marĩa Mariko aandĩkire.
(Mariko 16:8) Nĩ ũndũ ũcio, makiuma hau mbĩrĩra-inĩ matengʼerete makĩinainaga na maritũhĩirũo mũno ngoro-inĩ. Na gũtirĩ mũndũ o na ũrĩkũ meerire ũndũ, nĩ gũkorũo maarĩ amaku.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Mar 16:8
nĩ gũkorũo maarĩ amaku: Kũringana na ikũnjo cia tene biũ iria irĩ kuo irĩ na gĩcunjĩ kĩa mũthia kĩa ibuku rĩa Mariko, cionanagia atĩ Injiri ĩyo ĩrĩkagĩrĩra na ciugo iria irĩ thĩinĩ wa mũhari wa 8. Andũ amwe moigaga atĩ ciugo icio cia gũtiriha ciekĩrirũo thutha-inĩ na cionekaga itiarĩ harĩ ciugo iria ciatirihĩte ibuku rĩu. O na kũrĩ ũguo, kũringana na mwandĩkĩre wa Mariko ũndũ ũcio ndwagĩrĩire. Ningĩ Jerome na Eusebius arĩa maarĩ athomi a karine ya kana, monanirie atĩ ciugo iria ciandĩkĩtwo nĩ Mariko ibuku-inĩ rĩu irĩkagĩrĩra ũũ: “Nĩ gũkorũo maarĩ amaku.”
Nĩ kũrĩ ikũnjo cia Kĩngiriki na Bibilia itaũrĩtwo na thiomi ingĩ iria ikoragwo ciongereire ũhoro mũkuhĩ kana mũraihu wa gũtiriha thutha mũhari wa 8. Ũhoro mũraihu wa gũtiriha ũrĩa ũrĩ na mĩhari 12 nĩ wonekaga thĩinĩ wa ikũnjo cia Codex Alexandrinus, Codex Ephraemi Syri rescriptus, na Codex Bezae Cantabrigiensis, na ciothe nĩ cia karine ya gatano thutha wa Kristo. Ningĩ mĩhari ĩyo nĩ ĩkoragwo thĩinĩ wa Latin Vulgate, Curetonian Syriac, na Syriac Peshitta. O na kũrĩ ũguo, ũhoro ũcio ndũkoragwo ikũnjo-inĩ cia Kĩngiriki cia mbere ĩyo cia karine ya kana, Codex Sinaiticus na Codex Vaticanus, kana thĩinĩ wa ikũnjo cia Codex Sinaiticus Syriacus cia karine ya kana na ya gatano, kana ikũnjo-inĩ cia tene biũ cia Sahidic Coptic cia Mariko cia karine ya gatano. Ningĩ, ikũnjo cia tene biũ cia ibuku rĩa Mariko cia rũthiomi rwa Kĩarmenia na cia rũthiomi rwa Kĩgeorgia irĩkagĩrĩra mũhari-inĩ wa 8.
Ikũnjo imwe cia Kĩngiriki itarĩ cia tene mũno o hamwe na Bibilia cia thiomi ingĩ nĩ ĩkoragwo na ũhoro mũkuhĩ wa gũtiriha ũrĩa ũrĩ na mĩhari ĩtarĩ mĩingĩ. Gĩkũnjo gĩa Codex Regius gĩa karine ya kanana thutha wa Kristo nĩ gĩkoragwo na ũhoro mũraihu na mũkuhĩ, na kĩambagĩrĩria na ũhoro mũkuhĩ. Ũhoro ũcio wa gũtiriha nĩ ũkoragwo na ciugo cionanagia atĩ nĩ wetĩkĩrĩtwo nĩ arĩa maathanaga kana athomi amwe karine-inĩ ĩyo rĩrĩa Codex Regius yaandĩkirũo.
ŨHORO MŨKUHĨ WA GŨTIRIHA
Ũhoro mũkuhĩ wa gũtiriha ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Mar 16:8 ti gĩcunjĩ kĩa Maandĩko matheru. Gĩcunjĩ kĩu kiugaga ũũ:
No nĩ meerire arĩa marĩ hakuhĩ na Petero na njĩra nguhĩ maũndũ marĩa mothe maathĩtwo. Makĩria ma ũguo, thutha wa maũndũ macio, Jesu we mwene nĩ aamatũmire makahunjie ũhoro ũrĩa mũtheru na ũtangĩthira wa ũhonokio kuuma irathĩro nginya ithũĩro.
ŨHORO MŨRAIHU WA GŨTIRIHA
Ũhoro mũraihu wa gũtiriha ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Mar 16:8 ti gĩcunjĩ kĩa Maandĩko matheru. Gĩcunjĩ kĩu kiugaga ũũ:
9 Na rĩrĩ, aarĩkia kũriũka rũcinĩ tene mũthenya wa kwambĩrĩria kiumia, aambire kuumĩrĩra Mariamu Mũmagidali, ũrĩa aarutĩte ndaimono mũgwanja. 10 Ũcio agĩthiĩ akĩĩra arĩa maatũire na Jesu, akĩmakora me na kĩeha makĩrĩraga. 11 Nao maaigua atĩ e muoyo, na nĩonetwo nĩwe, makĩrega gwĩtĩkia. 12 Na thutha wa maũndũ macio, akĩĩonithania andũ erĩ ao ahiana ũndũ ũngĩ, rĩrĩa maathiaga merekeire mĩgũnda-inĩ. 13 Nao acio magĩthiĩ makĩĩra arĩa angĩ; o nao magĩkĩrega kũmetĩkia. 14 Na thutha ũcio akĩĩonithania arĩa ikũmi na ũmwe o ene, hingo maaikaire makĩrĩa irio; akĩmatetia nĩ ũrĩa maaregete gwĩtĩkia na tondũ wa kũũma kwa ngoro ciao, nĩ ũndũ matietĩkirie arĩa maamuonete arĩkĩtie kũriũka. 15 Nake akĩmera atĩrĩ, Thiĩi thĩ yothe mũkahunjĩrie andũ othe Ũhoro-ũrĩa-Mwega. 16 Ũrĩa wa gwĩtĩkia na abatithio nĩakahonoka; nake ũrĩa wa kũrega gwĩtĩkia nĩakahootwo nĩ cira. 17 Nacio ciama ici nĩcio irĩtwaranaga na arĩa metĩkĩtie: nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩakwa nĩmarĩtũmaga ndaimono ciume andũ; na nĩmarĩaragia thiomi njerũ; 18 ningĩ nĩmarĩoyaga nyamũ-cia-thĩ, o na mangĩkananyua kĩndũ kĩngĩrĩa mũndũ gĩtingĩmehia o na atĩa; na nĩmarĩigagĩrĩra andũ arĩa arũaru moko, nao mahone.
19 Hĩndĩ ĩo, aarĩkia kũmahe ũhoro, Mwathani Jesu agĩgĩtwarũo Igũrũ, agĩikara thĩ guoko-inĩ kwa ũrĩo kwa Ngai. 20 Nao magĩthiĩ, makĩhunjia Ũhoro kũndũ guothe, Mwathani akĩrutaga wĩra hamwe nao, na agĩĩkagĩra Ũhoro hinya na ciama iria ciatwaranaga naguo. Amen].
Ũthomi wa Bibilia
(Mariko 15:1-15) Na gwakinya rũcinĩ o ũguo, athĩnjĩri-Ngai arĩa anene, athuri, andĩki-Watho, o hamwe na Sanhedrini yothe magĩcira marĩ hamwe na makĩoha Jesu, makĩmũtwara makĩmũneana kũrĩ Pilato. 2 Nĩ ũndũ ũcio Pilato akĩmũũria atĩrĩ: “Wee nĩwe Mũthamaki wa Ayahudi?” Nake akĩmũcokeria: “Wee mwene nĩ woiga.” 3 No athĩnjĩri-Ngai arĩa anene nĩ maamũthitangagĩra maũndũ maingĩ. 4 Na Pilato akĩambĩrĩria o rĩngĩ kũmũũria atĩrĩ: “Ndũrĩ na ũndũ ũngĩcokia? Ta igua ũrĩa maragũthitangĩra maũndũ maingĩ!” 5 No Jesu ndarĩ ũndũ ũngĩ oigire, nĩ ũndũ ũcio Pilato akĩgega mũno. 6 Na rĩrĩ, o mwaka hĩndĩ ya pasaka, Pilato nĩ aamenyerete kuohorera andũ mũndũ ũmwe ũrĩa moria mohorerũo. 7 Hĩndĩ ĩyo, nĩ kwarĩ mũndũ wetagwo Baraba wohetwo marĩ na angĩ arĩa mooraganĩte makĩregana na thirikari. 8 Kwoguo andũ magĩthiĩ harĩ Pilato na makĩambĩrĩria kũmũthaitha amekĩre o ũrĩa aamenyerete kũmekĩra. 9 Nake akĩmoria atĩrĩ: “Nĩ mũkwenda ndĩmuohorere Mũthamaki wa Ayahudi?” 10 Nĩ gũkorũo Pilato nĩ aamenyaga atĩ athĩnjĩri-Ngai arĩa anene maamũneanĩte nĩ ũndũ wa ũiru. 11 No athĩnjĩri-Ngai acio makĩringĩrĩria andũ moige Baraba ohorũo arĩ we. 12 O rĩngĩ Pilato akĩmoria atĩrĩ: “Ngũgĩka mũndũ ũyũ mwĩtaga Mũthamaki wa Ayahudi atĩa?” 13 Nao makĩanĩrĩra o rĩngĩ makiuga: “Nĩ acuurio mũtĩ-inĩ!” 14 No Pilato akĩmoria atĩrĩ: “Nĩkĩ? Nĩ ũũru ũrĩkũ ekĩte?” No magĩkĩrĩrĩria kwanĩrĩra: “Nĩ acuurio mũtĩ-inĩ!” 15 Nĩ ũndũ ũcio, Pilato akĩmohorera Baraba tondũ wa kwenda gũkenia kĩrĩndĩ, agĩcoka akĩhũũrithia Jesu iboko na akĩmũneana akoragĩrũo mũtĩ-inĩ.
JUNI 11-17
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | LUKA 1
“Wĩgerekanie na Wĩnyihia wa Mariamu”
(Luka 1:38) Mariamu agĩcoka akiuga: “Niĩ-rĩ, ndĩ ngombo ya Jehova! Reke gwĩkĩke harĩ niĩ o ta ũguo woiga.” Hĩndĩ ĩyo mũraika akĩmũtiga.
‘Niĩ ndĩ Ngombo ya Mwathani’
12 Ciugo ciake iria cionanirie wĩnyihia na wathĩki nĩ iririkanagwo nginya ũmũthĩ. Eerire Gaburieli ũũ: “Niĩ-rĩ, ndĩ ngombo ya Mwathani: ndĩroekwo o ta ũguo woiga.” (Luk. 1:38) Ndungata ya mũirĩtu nĩyo yarĩ ndungata ĩrĩa ya thĩ biũ na ũtũũro wayo wehocetie harĩ mwathi wayo. Mariamu eeyonaga arĩ ngombo ĩrĩa ya thĩ biũ ya Jehova na aamwĩhokete arĩ Mwathi wake. Nĩ aamenyaga atĩ Jehova akoragwo arĩ mwĩhokeku harĩ arĩa mamwĩhokete, nĩ angĩamũgitĩrire, na atĩ nĩ angĩkamũrathima akĩĩrutanĩria kũruta wĩra ũcio mũritũ.—Thab. 31:23.
(Luka 1:46-55) Nake Mariamu akiuga: “Nĩ ndĩragooca Jehova, 47 na ngũikara ngenete mũno nĩ ũndũ wa Ngai Mũhonokia wakwa 48 tondũ nĩ andathimĩte niĩ mũthĩni, ndungata yake ya mũirĩtu. Na rĩrĩ, kuuma rĩu, njiarũa ciothe irĩnjĩtaga mũrathime 49 nĩ gũkorũo Ũrĩa ũrĩ hinya nĩ anjĩkĩire maũndũ manene, na rĩĩtwa rĩake nĩ itheru, 50 na kuuma rũciaro nginya rũciaro, tha ciake onagia arĩa mamwĩtigĩrĩte. 51 Nĩ ekĩte maũndũ manene na guoko gwake; nĩ ahurunjĩte arĩa mathugundaga ngoro-inĩ ciao maũndũ ma gwĩtũũgĩria. 52 Nĩ eheretie andũ arĩa marĩ hinya itĩ-inĩ cia ũnene na agatũũgĩria arĩa enyihia; 53 arĩa ahũtu nĩ amahũnĩtie biũ na indo njega, nao arĩa atongu akamaingata matarĩ kĩndũ. 54 Nĩ ateithĩtie Isiraeli ndungata yake, akaririkana tha ciake 55 o ta ũrĩa eerĩire maithe maitũ ma tene, kũrĩ Iburahimu na kũrĩ rũciaro rwake tene na tene.”
‘Niĩ ndĩ Ngombo ya Mwathani’
15 Mariamu nake akĩaria. Ciugo ciake nĩ ciandĩkĩtwo thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai. (Thoma Luka 1:46-55.) Icio nĩcio ciugo iria nyingĩ Mariamu aanaria ciandĩkĩtwo thĩinĩ wa Bibilia na iguũragia maũndũ maingĩ mamwĩgiĩ. Cionanagia ũrĩa aacokeirie Jehova ngatho nĩ ũndũ wa kũmũhe gĩtĩo gĩa gũtuĩka nyina wa Mesia. Nĩ cionanagia ũrĩa aarĩ na wĩtĩkio mũrũmu tondũ nĩ oigire atĩ Jehova nĩ aconorithagia arĩa etĩi na agatũũgĩria arĩa enyihia mendaga kũmũtungatĩra. Ningĩ nĩ cionanagia ũrĩa aarĩ na ũmenyo mũingĩ wa Maandĩko. Ũthuthuria ũmwe wonanagia atĩ aagwetire makĩria ma maũndũ 20 kuuma Maandĩko-inĩ ma Kĩhibirania.
16 Hatarĩ nganja Mariamu nĩ eecũranagia igũrũ rĩgiĩ Kiugo kĩa Ngai. O na kũrĩ ũguo, nĩ eenyihirie, akĩgweta ciugo kuuma thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai handũ ha ciake we mwene. Mũthenya ũmwe mũrũwe nĩ angĩkonania wĩnyihia ta ũcio na njĩra ya kuuga ciugo ici: “Ũhoro ũrĩa ndutanaga ti wakwa; nĩ wa ũrĩa wandekirie.” (Joh. 7:16) Twagĩrĩirũo kwĩyũria ũũ: ‘Niĩ nĩ ndĩĩte Kiugo kĩa Ngai na gĩkĩro ta kĩu, kana nyonaga mawoni makwa arĩ mo maagĩrĩru?’ Mariamu nĩ onanirie atĩ nĩ aagĩtĩĩte.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Luka 1:69) Na nĩ atũmĩte kũgĩe na rũhĩa rwa ũhonokio thĩinĩ wa nyũmba ya Daudi ndungata yake,
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 1:69
rũhĩa rwa ũhonokio: Kana “mũhonokia ũrĩ na hinya.” Thĩinĩ wa Bibilia, hĩa cia nyamũ kaingĩ irũgamagĩrĩra hinya, ũtoorania, na ũhootani. (1Sa 2:1; Thab 75:4, 5, 10; 148:14.) Ningĩ, aathani na athamaki, athingu na aganu, maringithanagio na hĩa, na ũhootani wao ũkaringithanio na gũtindĩkana na hĩa. (Gũc 33:17; Da 7:24; 8:2-10, 20-24) Thĩinĩ wa ciugo iria ithiũrũrũkĩirie, ciugo “rũhĩa rwa ũhonokio” ciaragia ũhoro wa Mesia ũrĩa ũrĩ na hinya wa kũhonokania na njĩra nene.
(Luka 1:76) No wee kaana gaka, nĩ ũgetagwo mũnabii wa Ũrĩa ũrĩ Igũrũ Mũno, tondũ nĩ ũgaathiĩ mbere ya Jehova nĩguo ũhaarĩrie njĩra ciake,
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 1:76
ũgaathiĩ mbere ya Jehova: Johana Mũbatithania ‘angĩathiire mbere ya Jehova’ na njĩra ya atĩ nĩwe ũngĩokire mbere ya Jesu, tondũ Jesu angĩarũgamĩrĩire Ithe na oke na rĩĩtwa rĩa Ithe.—Joh 5:43; 8:29; rora ũndũ wa kwĩruta wĩgiĩ Jehova thĩinĩ wa mũhari ũyũ.
Ũthomi wa Bibilia
(Luka 1:46-66) Nake Mariamu akiuga: “Nĩ ndĩragooca Jehova, 47 na ngũikara ngenete mũno nĩ ũndũ wa Ngai Mũhonokia wakwa 48 tondũ nĩ andathimĩte niĩ mũthĩni, ndungata yake ya mũirĩtu. Na rĩrĩ, kuuma rĩu, njiarũa ciothe irĩnjĩtaga mũrathime 49 nĩ gũkorũo Ũrĩa ũrĩ hinya nĩ anjĩkĩire maũndũ manene, na rĩĩtwa rĩake nĩ itheru, 50 na kuuma rũciaro nginya rũciaro, tha ciake onagia arĩa mamwĩtigĩrĩte. 51 Nĩ ekĩte maũndũ manene na guoko gwake; nĩ ahurunjĩte arĩa mathugundaga ngoro-inĩ ciao maũndũ ma gwĩtũũgĩria. 52 Nĩ eheretie andũ arĩa marĩ hinya itĩ-inĩ cia ũnene na agatũũgĩria arĩa enyihia; 53 arĩa ahũtu nĩ amahũnĩtie biũ na indo njega, nao arĩa atongu akamaingata matarĩ kĩndũ. 54 Nĩ ateithĩtie Isiraeli ndungata yake, akaririkana tha ciake 55 o ta ũrĩa eerĩire maithe maitũ ma tene, kũrĩ Iburahimu na kũrĩ rũciaro rwake tene na tene.” 56 Mariamu agĩikara na Elizabethi mĩeri ta ĩtatũ agĩcoka akĩinũka. 57 Na rĩrĩ, kahinda nĩ gaakinyire ka Elizabethi kũgĩa mwana, na agĩciara kahĩĩ. 58 Nao andũ a itũũra rĩa kwao o na a mbarĩ ciao makĩigua atĩ Jehova nĩ aamũingĩhĩirie tha ciake, nao magĩkena hamwe nake. 59 Mũthenya wa kanana, magĩũka nĩguo maruithie kaana kau, na meendaga gũkahe rĩĩtwa rĩa ithe Zekaria. 60 No nyina akĩmeera atĩrĩ: “Aca! gegwĩtwo Johana.” 61 Maigua ũguo makĩmwĩra: “Gũtakĩrĩ mũndũ wa mbarĩ cianyu wĩtagwo ũguo.” 62 Na makĩũria ithe wa kaana kau na ciĩko ũrĩa ekwenda getwo. 63 Nake agĩtia gĩcunjĩ kĩa rũbaũ akĩandĩka ũũ: “Johana nĩrĩo rĩĩtwa rĩako.” Mona ũguo othe makĩmaka. 64 O hĩndĩ ĩyo, kanua gake gakĩhingũka na rũrĩmĩ rwake rũkĩregera, akĩambĩrĩria kwaria, akĩgoocaga Ngai. 65 Nao arĩa othe maarĩ itũũra-inĩ rĩu makĩgĩo nĩ guoya, na maũndũ macio mothe makĩambĩrĩria kwario gĩcigo-inĩ gĩothe kĩa Judea kĩrĩa kĩarĩ na irĩma. 66 Na arĩa othe maaiguire ũhoro ũcio makĩũiga ngoro-inĩ ciao, makiuga: “Kaĩ kaana gaka gagatuĩka ũ?” Nĩ gũkorũo guoko kwa Jehova kwarĩ hamwe nako.
JUNI 18-24
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | LUKA 2-3
“Andũ Ethĩ, Hihi nĩ Mũrakũra Kĩĩroho?”
(Luka 2:41, 42) Na rĩrĩ, aciari ake nĩ maamenyerete gũthiaga Jerusalemu o mwaka nĩ ũndũ wa gĩathĩ kĩa Pasaka. 42 Na rĩrĩa aakinyirie mĩaka ikũmi na ĩĩrĩ, magĩthiĩ Jerusalemu o ta ũrĩa maamenyerete hĩndĩ ya gĩathĩ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 2:41
aciari ake nĩ maamenyerete: Watho ndwoigĩte atumia no mũhaka mathiĩ magakũngũĩre Pasaka. O na kũrĩ ũguo Mariamu aarĩ na mũtugo wa gũthiaga hamwe na Jusufu Jerusalemu o mwaka nĩ ũndũ wa Pasaka. (Tham 23:17; 34:23) O mwaka, mathiaga kilomita ta 300 hamwe na famĩlĩ yao ĩrĩa yathiaga ĩkĩongererekaga.
(Luka 2:46, 47) Na thutha wa thikũ ithatũ makĩmũkora aikarĩte thĩ gatagatĩ-inĩ ka arutani thĩinĩ wa hekarũ, akĩmathikagĩrĩria na akĩmoragia ciũria. 47 No arĩa othe maamũthikagĩrĩria nĩ maagegagio mũno nĩ macokio make na ũhoti wake wa gũtaũkĩrũo nĩ maũndũ.
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Lu 2:46, 47
akĩmoragia ciũria: O ta ũrĩa kuonekaga kuumana na andũ arĩa maathikagĩrĩria Jesu, ciũria ciake itiarĩ ta cia kamwana kanini karĩa keeriragĩria tu kũmenya maũndũ. (Lu 2:47) Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “akĩmoragia ciũria” rĩmwe kũringana na ciugo iria ingĩkorũo igĩthiũrũrũkĩirie no kiuge kũũrania ciũria ta ũrĩa kũũranagio ciira-inĩ. (Mat 27:11; Mar 14:60, 61; 15:2, 4; Atũ 5:27) Athomi amwe a historĩ moigaga atĩ atongoria amwe anene a ndini nĩ maarĩ na mũtugo wa gũtigwo hekarũ-inĩ thutha wa ikũngũĩro na makarutana maikarĩte handũ hariĩ. Andũ nĩ mangĩaikarire hamwe nao makĩmathikagĩrĩria makĩmoragia ciũria.
nĩ maagegagio mũno: Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa haha gĩtaũrĩtwo “maagegagio,” no kĩonanie ũndũ ũrathiĩ na mbere kana ũracokerũo.
(Luka 2:51, 52) Thutha ũcio magĩikũrũka hamwe nake magĩcoka Nazarethi, na agĩthiĩ na mbere kũmaathĩkĩra. Ningĩ, nyina akĩiga maũndũ macio mothe ngoro-inĩ yake. 52 Na Jesu agĩthiĩ na mbere gũkũra, akĩgĩaga na ũũgĩ na agĩtĩkĩrĩkaga nĩ Ngai o na andũ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 2:51, 52
agĩthiĩ na mbere kũmaathĩkĩra: Kana “agĩtũũra athĩkĩte; agĩikara arĩ mwathĩki.” Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kĩonanagia ũndũ ũrathiĩ na mbere kĩonanagia atĩ thutha wake kũgegia arutani hekarũ-inĩ nĩ ũndũ wa ũmenyo wake wĩgiĩ Kiugo kĩa Ngai, Jesu nĩ aainũkire na agĩathĩkĩra aciari ake enyihĩtie. Wathĩki ũyũ warĩ wa mwanya gũkĩra wa mwana ũngĩ o wothe tondũ aahingagia maũndũ mothe ma Watho wa Musa.—Tham 20:12; Ga 4:4.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Luka 2:14) “Goocai Ngai ũrĩa ũrĩ igũrũ, na andũ arĩa etĩkĩrĩte thĩinĩ wa thĩ marogĩa na thayũ.”
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Lu 2:14
na andũ arĩa etĩkĩrĩte thĩinĩ wa thĩ marogĩa na thayũ: Ikũnjo ĩmwe nĩ ikoragwo na ciugo ingĩtaũrũo, “andũ arĩa etĩkĩrĩte thĩinĩ wa thĩ marogĩa na thayũ,” na ciugo ici nĩcio ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia imwe. No ciugo iria ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Bibilia ya New World Translation nĩ ikoragwo thĩinĩ wa ikũnjo nyingĩ. Ũhoro ũyũ waheanirũo nĩ mũraika ndwaragia ũhoro wa wendi mwega wa Ngai kwerekera andũ othe gũtekũmakania ũrĩa mĩerekera kana ciĩko ciao ihaana. Ĩndĩ, waragia ũhoro wa andũ arĩa makoonio wendi mwega tondũ nĩ monanĩtie wĩtĩkio wa ma harĩ Ngai, na magatuĩka arũmĩrĩri a Mũriũ.—Rora ũndũ wa kwĩruta wĩgiĩ andũ a wendi mwega thĩinĩ wa mũhari ũyũ.
andũ a wendi mwega: “Wendi mwega” ũrĩa ũragwetwo nĩ mũraika ti ũrĩa wonanagio nĩ andũ, ĩndĩ nĩ ũrĩa wonanagio nĩ Ngai. Kiugo gĩa Kĩngiriki eu·do·kiʹa ningĩ no gĩtaũrũo “wega; wendi mwega; gwĩtĩkĩrĩka.” Kiugo eu·do·keʹo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩkuhanĩrĩirie na kĩu nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Mat 3:17; Mar 1:11 na Lu 3:22 (Rora maũndũ ma kwĩruta megiĩ Mat 3:17; Mar 1:11), harĩa Ngai aarĩirie Mũriũ wake thutha wa kũbatithio. Kĩonanagia, “gwĩtĩkĩra; gũkenio mũno nĩ; kuonania ngatho; gũkenio nĩ.” Ta ũrĩa ihũthĩrĩtwo, ciugo “andũ a wendi mwega” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) cionanagia andũ arĩa Ngai etĩkĩrĩte na akamonia wendi mwega, na ningĩ no ciuge “andũ arĩa Ngai etĩkĩrĩte; andũ arĩa mamũkenagia.” Kwoguo ciugo icio cia mũraika ciaragia ũhoro wa wega wa Ngai, na ti kũrĩ andũ othe, ĩndĩ nĩ kũrĩ arĩa mamũkenagia nĩ ũndũ wa gũkorũo na wĩtĩkio wa ma harĩ we na gũtuĩka arũmĩrĩri a Mũrũwe. O na gũtuĩka kiugo gĩa Kĩngiriki eu·do·kiʹa rĩmwe no kĩarie ũhoro wa wega wa andũ (Ro 10:1; Afi 1:15), kaingĩ kĩhũthagĩrũo kwaria ũhoro wa wega wa Ngai, wendi mwega, kana njĩra iria etĩkĩrĩte (Mat 11:26; Lu 10:21; Ef 1:5, 9; Afi 2:13; 2The 1:11). Thĩinĩ wa Septuagint kiugo kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Thab 51:18 [50:20, LXX], kĩonanagia “wendi mwega” wa Ngai.
(Luka 3:23) Rĩrĩa Jesu aambĩrĩirie wĩra wake, aarĩ wa mĩaka ta mĩrongo ĩtatũ, na ta ũrĩa andũ aingĩ meciragia, aarĩ mũrũ wa Jusufu, mũrũ wa Heli,
Hihi Ũrĩ Wamenya?
Ithe wa Jusufu aarĩ ũ?
Jusufu, ũrĩa warĩ bundi wa mbaũ kuuma Nazarethi, nĩwe warĩ ithe mũreri wa Jesu. No hihi ithe wa Jusufu aarĩ ũ? Injiri ya Mathayo ĩkĩgweta ndĩra cia Jesu yugĩte nĩ Jakubu, nayo ya Luka yugĩte atĩ Jusufu aarĩ “mũrũ wa Heli.” Igwetete andũ erĩ ngũrani nĩkĩ?—Luka 3:23; Mathayo 1:16.
Ibuku rĩa Mathayo riugaga ũũ: “Jakubu agĩtuĩka ithe wa Jusufu.” Ciugo icio na Kĩngiriki ironania atĩ Jakubu nĩwe warĩ ithe mũmũciari. Kwoguo, Mathayo onanagia rũciaro rũrĩa Jusufu oimanĩte naruo rwa Mũthamaki Daudi, rũrĩa Jesu, mũrũ wa Jusufu, angĩagaire ũthamaki.
Narĩo ibuku rĩa Luka riugaga ũũ: “Jusufu, mũrũ wa Heli.” Ciugo “mũrũ wa” no itaũkĩke kuuga “mũthoni wa mũndũ.” Ũndũ ta ũcio nĩ wonekaga thĩinĩ wa rĩandĩko rĩa Luka 3:27, rĩrĩa rĩonanagia atĩ Shealitieli aarĩ “mũrũ wa Neri,” ĩndĩ ithe mũmũciari aarĩ Jekonia. (1 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 3:17; Mathayo 1:12) Kwahoteka Shealitieli aahikĩtie mũirĩtu wa Neri ũrĩa ũtagwetetwo rĩĩtwa, na kwoguo Shealitieli agĩtuĩka mũthoni wa Neri. Na njĩra o ta ĩyo, Jusufu aarĩ “mũrũ” wa Heli, tondũ aahikĩtie mũirĩtu wa Heli wetagwo Mariamu. Kwoguo, Luka aahũthĩrire rũciaro rũrĩa Jesu oimanire naruo “na njĩra ya kĩĩmwĩrĩ,” kũgerera Mariamu, nyina mũmũciari. (Aroma 1:3) Kwoguo Bibilia ĩtũheaga njiarũa igĩrĩ ngũrani iria Jesu oimanire nacio.
Ũthomi wa Bibilia
(Luka 2:1-20) Na rĩrĩ, matukũ-inĩ macio Kaisari Augusto agĩathana atĩ andũ othe thĩinĩ wa thĩ meyandĩkithie. 2 (Kwĩyandĩkithia kũu kwa mbere gwekĩkire rĩrĩa Kuirinio aarĩ ngavana wa Siria.) 3 Na andũ othe magĩthiĩ nĩguo makeyandĩkithie, o mũndũ itũũra rĩrĩa aaciarĩirũo. 4 O nake Jusufu akiuma itũũra rĩa Nazarethi rĩrĩa rĩarĩ Galili, agĩthiĩ itũũra-inĩ rĩa Daudi thĩinĩ wa Judea, rĩrĩa rĩtagwo Bethilehemu, tondũ aarĩ wa nyũmba ya Daudi. 5 Agĩthiĩ kwĩyandĩkithia marĩ na mũtumia wake Mariamu, ũrĩa warĩ hakuhĩ kũgĩa mwana hĩndĩ ĩyo. 6 Na marĩ kũu, ihinda rĩake rĩa kũgĩa mwana rĩgĩkinya. 7 Na akĩgĩa mwana wa kahĩĩ, na nĩwe warĩ irigithathi, akĩmũthaya na tũtaama na akĩmũkomia mũharatĩ-inĩ tondũ gũtiarĩ na handũ thĩinĩ wa nyũmba cia ageni. 8 Ningĩ itũũra-inĩ rĩu nĩ kwarĩ na arĩithi maaikarĩte nja ũtukũ makĩrĩithia ndũũru ciao. 9 Na o rĩmwe mũraika wa Jehova akĩrũgama mbere yao, na riri wa Jehova ũkĩmarigicĩria, nao magĩĩtigĩra mũno. 10 No mũraika ũcio akĩmeera atĩrĩ: “Mũtigetigĩre, tondũ rĩrĩ, ndoka kũmũmenyithia ũhoro mwega wa gĩkeno kĩnene kĩrĩa andũ othe mekũgĩa nakĩo. 11 Nĩ gũkorũo ũmũthĩ nĩ mũciarĩirũo mũhonokia itũũra-inĩ rĩa Daudi, nĩwe Kristo, ũrĩa Mwathani. 12 Na ũndũ ũrĩa ũgũtũma mũmũmenye nĩ ũyũ: Nĩ mũgũkora gakenge gathaĩtwo na tũtaama na gagakomio mũharatĩ-inĩ.” 13 O rĩmwe makĩona mũraika ũcio arĩ hamwe na mbũtũ nene ya igũrũ makĩgooca Ngai makiugaga ũũ: 14 “Goocai Ngai ũrĩa ũrĩ igũrũ, na andũ arĩa etĩkĩrĩte thĩinĩ wa thĩ marogĩa na thayũ.” 15 Na rĩrĩa araika meeherire magĩcoka igũrũ, arĩithi acio makĩambĩrĩria kwĩrana atĩrĩ: “Nĩ tũthiĩi Bethilehemu o rĩu, tũkeyonere ũrĩa gwĩkĩkĩte, ũguo Jehova atũmenyithia.” 16 Magĩthiĩ na ihenya na magĩkora Mariamu na Jusufu, na gakenge kau gakometio mũharatĩ-inĩ. 17 Rĩrĩa moonire ũguo, makĩmenyithania ndũmĩrĩri ĩrĩa maaheetwo ĩgiĩ kaana kau. 18 Na arĩa othe maaiguire ũhoro ũcio maaheirũo nĩ arĩithi, makĩgega mũno, 19 no Mariamu akĩambĩrĩria kũiga maũndũ macio mothe ngoro-inĩ yake, na agecũranagia ũhoro wamo. 20 Thutha ũcio arĩithi magĩthiĩ magĩkumagia na makĩgoocaga Ngai nĩ ũndũ wa ũhoro wothe ũrĩa maaiguĩte na makona, o ta ũrĩa meerĩtwo.
JUNI 25–JULAĨ 1
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | LUKA 4-5
“Regana na Magerio ta Jesu”
(Luka 4:1-4) Jesu agĩcoka akiuma Jorodani aiyũrĩtwo nĩ roho mũtheru, agĩtongorio nĩ roho werũ-inĩ 2 agĩikara kuo matukũ mĩrongo ĩna akĩgeragio nĩ Mũcukani. Na ndarĩ kĩndũ aarĩaga matukũ macio, kwoguo rĩrĩa maathirire, akĩigua ahũtiĩ. 3 Hĩndĩ ĩyo Mũcukani akĩmwĩra ũũ: “Angĩkorũo ũrĩ mũrũ wa Ngai-rĩ, garũra ihiga rĩrĩ rĩtuĩke mũgate.” 4 No Jesu akĩmũcokeria: “Nĩ kwandĩke atĩrĩ, ‘To mũgate wiki ũngĩtũũria mũndũ muoyo.’”
Wagĩrĩirũo Gũkorũo na Mĩikarĩre Ĩtariĩ Atĩa?
8 Shaitani aahũthĩrire njĩra o ĩyo rĩrĩa aageragia Jesu werũ-inĩ. Thutha wa Jesu kwĩhinga kũrĩa irio mĩthenya 40 na motukũ 40, Shaitani nĩ aageririe kũhũthĩra merirĩria ma Jesu ma irio. Eerire Jesu ũũ: “Ongorũo wee nĩwe Mũrũ wa Ngai, ĩra ihiga rĩrĩ rĩtuĩke mũgate.” (Luk. 4:1-3) Maũndũ marĩ o merĩ: Jesu ahũthĩre hinya wake wa kũringa ciama nĩguo ahingie mabataro make ma irio, kana arege kũũhũthĩra. Jesu nĩ aamenyaga atĩ ndaagĩrĩirũo nĩ kũhũthĩra hinya ũcio kũhingia merirĩria make. O na gũtuĩka aarĩ mũhũtu, ũrata wake na Jehova nĩguo warĩ wa bata gũkĩra merirĩria make. Jesu aacokeirie Shaitani ũũ: “Nĩ haandĩke atĩ, Ti mũgate wiki ũtũũragia mũndũ muoyo, no kiugo o gĩothe kĩrĩa kiumaga kanua ka Ngai.”—Mat. 4:4.
(Luka 4:5-8) Nĩ ũndũ ũcio akĩmũtwara handũ igũrũ na akĩmuonia mothamaki mothe ma thĩ o kahinda kanini. 6 Mũcukani agĩcoka akĩmwĩra ũũ: “Nĩ ngũkũhe wathani igũrũ rĩa maya mothe o na riri wamo tondũ nĩ heetwo, na mũndũ o wothe ingĩenda kũhe nĩ ndĩmũheaga. 7 Nĩ ũndũ ũcio, ũngĩndurĩria maru ũthathaiye, wathani ũcio wothe ũgũtuĩka waku.” 8 No Jesu akĩmwĩra: “Nĩ kwandĩke atĩrĩ, ‘Jehova Ngai waku nowe wiki wagĩrĩirũo nĩ gũthathaiya, na nowe wiki wagĩrĩirũo kũrutĩra ũtungata mũtheru.’”
Wagĩrĩirũo Gũkorũo na Mĩikarĩre Ĩtariĩ Atĩa?
10 Shaitani aahũthĩrire njĩra ĩyo atĩa harĩ Jesu? ‘Aamuonirie mothamaki mothe ma thĩ o kahinda kanini ma, agĩcoka akĩmwĩra atĩrĩ, wathani wa gwathaga kũu guothe nĩ ngũkũhe.’ (Luk. 4:5, 6) Jesu ndangĩahotire kuona mothamaki macio mothe na maitho make ma mwĩrĩ o kahinda kanini. No mũhaka akorũo Shaitani eeciragia atĩ kuonia Jesu riri wa mothamaki macio na njĩra ya kĩoneki nĩ kũngĩamũgucĩrĩirie. Eerire Jesu ũũ: “Ũngĩĩtĩkĩra kũndurĩria ndu o haha ndĩ, ũ’hoe, ũcio wothe nĩũgũtuĩka waku.” (Luk. 4:7) Jesu ndeendaga o na hanini kũrũmĩrĩra wendi wa Shaitani. Aacokirie o na ihenya akiuga, “Ũhoro nĩwandĩkĩtwo atĩrĩ, Turagĩria Mwathani Ngai waku ndu ũmũhoyage, na ũmũtungatagĩre o we wiki.”—Luk. 4:8.
(Luka 4:9-12) Agĩcoka akĩmũtwara Jerusalemu gacũmbĩrĩ-inĩ ka hekarũ na akĩmwĩra: “Angĩkorũo ũrĩ mũrũ wa Ngai, wĩgũithie thĩ kuuma haha, 10 tondũ nĩ kwandĩke atĩrĩ, ‘Nĩ agaatha araika ake ũhoro-inĩ waku nĩguo makũgitĩre,’ 11 na ‘Nĩ magakũnyitĩrĩra nĩguo ndũkaringwo kũgũrũ nĩ ihiga.’” 12 Nake Jesu akĩmwĩra: “Nĩ kwandĩke atĩrĩ, ‘Ndũkanagerie Jehova Ngai waku.’”
Mbica thĩinĩ wa nwtsty
Gacũmbĩrĩ-inĩ ka Hekarũ
No kũhoteke Shaitani aatwarĩte Jesu “gacũmbĩrĩ-inĩ ka [kana “harĩa harĩ igũrũ mũno”] hekarũ” na akĩmwĩra egũithie, no gũtiũĩkaine wega harĩa Jesu aarũgamĩte. Tondũ kiugo “hekarũ” kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo haha no kiuge mwako wothe wa hekarũ, no kũhoteke Jesu aarũgamĩte kona-inĩ ya kĩanda biũ mwena wa irathĩro (1) wa hekarũ. Kana no kũhoteke aarũgamĩte kona-inĩ ĩngĩ ya mwako wa hekarũ. Kwĩgũithia kuuma kona-inĩ o yothe kũngĩatũmire akue angĩagire gũteithio nĩ Jehova.
Wagĩrĩirũo Gũkorũo na Mĩikarĩre Ĩtariĩ Atĩa?
12 Ngũrani na Hawa, Jesu nĩ kĩonereria kĩega mũno kĩa wĩnyihia! Shaitani aamwĩrire eke ũndũ wa kwĩyonania arĩ na muoroto wa kũgeria Ngai. Ĩndĩ Jesu akĩrega biũ gwĩka ũguo tondũ kĩu kĩngĩarĩ gĩĩko kĩa mwĩtĩo. Aamwĩrire ĩmwe kwa ĩmwe ũũ: “Nĩkwĩranĩtwo atĩrĩ, Ndũkanagerie Mwathani Ngai waku.”—Thoma Luka 4:9-12.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Luka 4:17) Nĩ ũndũ ũcio akĩnengerũo gĩkũnjo kĩa maandĩko ma mũnabii Isaia, akĩhingũra harĩa handĩkĩtwo atĩrĩ:
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 4:17
gĩkũnjo kĩa maandĩko ma mũnabii Isaia: Gĩkũnjo kĩa Isaia kĩa Iria rĩa Cumbĩ gĩkoragwo na icunjĩ 17 inyitithanĩtio na igathondeka gĩkũnjo kĩmwe kĩrĩ na ũraihu wa mita ta 7 kĩrĩ na tũcunjĩ tũngĩ tũnini 54. No kũhoteke gĩkũnjo kĩrĩa kĩahũthagĩrũo thunagogi-inĩ ya Nazarethi kĩarĩ na ũraihu ta ũcio. Tondũ ikũnjo icio itiakoragwo na mĩrango na mĩhari karine-inĩ ya mbere, Jesu nĩ abataraga gũcaria gacunjĩ karĩa eendaga gũthoma. No tondũ nĩ oonire harĩa ciugo icio cia ũrathi ciandĩkĩtwo, ũndũ ũcio nĩ wonanirie atĩ nĩ oĩ Kiugo kĩa Ngai wega.
(Luka 4:25) Kwa ngerekano-rĩ, ngũmwĩra na ma atĩ: Matukũ-inĩ ma Elija rĩrĩa igũrũ rĩahingirũo mĩaka ĩtatũ na mĩeri ĩtandatũ, na gũkĩgĩa ngʼaragu nene bũrũri wothe, nĩ kwarĩ atumia aingĩ a ndigwa thĩinĩ wa Isiraeli.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Lu 4:25
mĩaka ĩtatũ na mĩeri ĩtandatũ: Kũringana na 1Ath 18:1, Elija nĩ aamenyithanirie atĩ ngʼaragu nĩ ĩngĩathirire ‘mwaka wa gatatũ.’ Nĩ ũndũ ũcio, andũ amwe moigaga atĩ Jesu aaheanire ũhoro ũtaringaine na ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa 1 Athamaki. O na kũrĩ ũguo, Maandĩko ma Kĩhibirania matiugaga atĩ ngʼaragu ĩyo ndĩakinyirie mĩaka ĩtatũ. Ciugo ‘mwaka-inĩ wa gatatũ’ cionanagia ihinda rĩa mbere rĩrĩa Elija aamenyithirie Ahabu ũhoro wa ngʼaragu ĩyo. (1Ath 17:1) No kũhoteke kwamenyithanirio ũguo hĩndĩ ĩrĩa gũtaarĩ na mbura na ihinda rĩu rĩaikaraga mĩeri ĩtandatũ na no kũhoteke nĩ rĩaikarire tondũ no rĩathiaga na mbere. O na kũrĩ ũguo, ngʼaragu ĩyo ndĩathirire na ihenya o na thutha wa Elija gũcemania na Ahabu ‘mwaka wa gatatũ,’ ĩndĩ yathirire thutha wa mageria marĩa ma mwaki Kĩrĩma-inĩ gĩa Karimeli. (1Ath 18:18-45) Kwoguo ciugo cia Jesu iria ciandĩkĩtwo o hamwe na cia Jakubu mũrũ wa nyina, iria irĩ thĩinĩ wa Jak 5:17 nĩ iratwarana wega na maũndũ marĩa marĩ thĩinĩ 1Ath 18:1.
Ũthomi wa Bibilia
(Luka 4:31-44) “Agĩcoka agĩikũrũka agĩkinya itũũra rĩa Kaperinaumu thĩinĩ wa Galili. Na nĩ aarutanaga mũthenya wa Thabatũ, 32 na andũ makĩgegio nĩ njĩra yake ya kũrutana tondũ aaragia arĩ na wathani. 33 Na kũu thunagogi-inĩ nĩ kwarĩ mũndũ warĩ na ndaimono, na akĩanĩrĩra akiuga: 34 “Tũrorania kĩĩ nawe, Jesu Mũnazarini? Hihi woka gũtũniina? Nĩ ngũĩ wega, wee nĩwe Ũrĩa Mũtheru wa Ngai!” 35 No Jesu agĩkũũma ndaimono ĩyo, akĩmĩra: “Kira, na uume thĩinĩ wake.” Nĩ ũndũ ũcio, thutha wa gũtugutania mũndũ ũcio andũ makĩonaga, ndaimono ĩyo ĩkiuma thĩinĩ wake ĩtekũmũgera ngero. 36 Rĩrĩa andũ othe moonire ũguo, makĩmaka mũno, na makĩambĩrĩria kwĩrana atĩrĩ: “Kaĩ ũhoro ũyũ ũrĩ wa mũthemba ũrĩkũ? Tondũ araatha ndaimono arĩ na wathani na hinya, nacio ikoima!” 37 Nĩ ũndũ ũcio ũhoro ũmwĩgiĩ ũgĩtherema kũndũ guothe kũrĩa gwathiũrũrũkĩirie. 38 Thutha wa kuuma thunagogi-inĩ agĩthiĩ mũciĩ gwa Simoni. Na nyina wa mũtumia wa Simoni aarĩ mũrwaru mũno mũrimũ wa kũhiũha mwĩrĩ, nao makĩmũthaitha amũhonie. 39 Agĩthiĩ akĩrũgama harĩa aakomete na akĩmũhonia. Nake agĩũkĩra o rĩo na akĩambĩrĩria kũmatungatĩra. 40 Na rĩrĩa riũa rĩathũaga, arĩa othe maarĩ na andũ arwaru mĩrimũ ĩtiganĩte makĩmarehe kũrĩ we. Nake akĩmahonia na njĩra ya kũigĩrĩra o mũndũ moko. 41 O nacio ndaimono ikiuma thĩinĩ wa andũ aingĩ, ikĩanagĩrĩra ikoiga: “Wee nĩwe Mũrũ wa Ngai.” No we agacikũũma, na ndaaciĩtĩkagĩria kwaria, tondũ nĩ ciamenyaga atĩ nĩwe Kristo. 42 No rĩrĩ, gwakĩa, agĩthiĩ handũ arĩ wiki. No kĩrĩndĩ gĩkĩambĩrĩria kũmũcaria nginya gĩgĩkinya harĩa aarĩ, na gĩkĩgeria kũmũgiria ndakoime kũu. 43 No agĩkĩĩra atĩrĩ: “No mũhaka hunjie ũhoro ũrĩa mwega wa Ũthamaki wa Ngai matũũra-inĩ marĩa mangĩ o namo, tondũ nĩkĩo ndaatũmirũo.” 44 Nĩ ũndũ ũcio, agĩthiĩ na mbere kũhunjia thunagogi-inĩ cia Judea.