Mabuku na Maandĩko Marĩa Magwetetwo Thĩinĩ wa Kabuku ka Mũcemanio wa Ũtũũro na Ũtungata Witũ
OKTOMBA 1-7
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | JOHANA 9–10
“Jesu nĩ Arũmbũyagia Ngʼondu Ciake”
(Johana 10:1-3) “Ngũmwĩra atĩrĩ o ma o ma, mũndũ o wothe ũtonyaga kiugũ kĩa ngʼondu atagereire kĩhingo-inĩ no akahaica agatonyera handũ hangĩ, ũcio nĩ mũici na nĩ mũtunyani. 2 No ũrĩa ũtonyagĩra mũrango-inĩ nĩwe mũrĩithi wa ngʼondu. 3 Ũcio nĩ ahingũragĩrũo nĩ mũrangĩri, nacio ngʼondu nĩ ithikagĩrĩria mũgambo wake. Etaga ngʼondu ciake na rĩĩtwa agaciruta kiugũ.
(Johana 10:11) Niĩ nĩ niĩ mũrĩithi ũrĩa mwega; mũrĩithi ũrĩa mwega nĩ arutaga muoyo wake nĩ ũndũ wa ngʼondu.
(Johana 10:14) Niĩ nĩ niĩ mũrĩithi ũrĩa mwega. Nĩ njũĩ ngʼondu ciakwa nacio ngʼondu ciakwa nĩ cinjũĩ,
Mbica thĩinĩ wa nwtsty
Kiugũ kĩa ngʼondu
Kiugũ kĩa ngʼondu gĩakoragwo kĩirigĩtwo ũndũ kĩngĩagirĩrĩirie ngʼondu itikaiywo kana irĩo nĩ nyamũ. Arĩithi maagitagĩra ndũũru ciao na njĩra ya gũcingĩria kiugũ-inĩ gwatuka. Mahinda-inĩ ma Bibilia, ciugũ cia ngʼondu itiakoragwo igitĩtwo igũrũ na itiakoragwo ihaanaine kana ikaiganana, kaingĩ ciakagwo na thingo cia mahiga na ciakoragwo na handũ hamwe tu ha kuumĩra. (Nda 32:16; 1Sa 24:3; Zef 2:6) Johana aaririe ũhoro wa kũingĩra kiugũ kĩa ngʼondu ‘kũgerera kĩhingo-inĩ,’ kĩrĩa kĩarangagĩrũo nĩ “mũrangĩri.” (Joh 10:1, 3) Kiugũ-inĩ kĩa ngʼondu gĩa itũũra, nĩ kwahingagĩrũo ndũũru nyingĩ na mũrangĩri nĩ aaikaraga eiguĩte nĩguo acigitĩre. Rũcinĩ, mũrangĩri ũcio nĩ aahingũragĩra arĩithi mũrango. O mũrĩithi aagĩĩraga rũũru rwake na njĩra ya gwĩta ngʼondu, na ngʼondu ciake nĩ ciamenyaga mũgambo wake na ikamũrũmĩrĩra. (Joh 10:3-5) Jesu aahũthĩrire ũndũ ũcio kuonania ũrĩa aarũmbũyagia arutwo ake.—Joh 10:7-14.
Famĩlĩ cia Gĩkristiano—“Ikaragai Mwĩiguĩte”
5 Kwa ngerekano-rĩ, ũkuruhanu wa mũrĩithi na ngʼondu ciake ũkoragwo wĩhocetie harĩ kũmenyana na kwĩhokana. Mũrĩithi akoragwo oĩ maũndũ mothe makoniĩ ngʼondu ciake nacio cikamũmenya na cikamwĩhoka. Nĩ cimenyaga na igathĩkĩra mũgambo wake. Jesu oigire ũũ: “Nĩ njũĩ ngʼondu ciakwa mwene, o nacio ngʼondu ciakwa nĩinjũĩ.” Jesu nĩ akoragwo oĩ maũndũ mothe megiĩ kĩũngano. Kiugo gĩa Kĩgiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “nĩnjũĩ” nĩ kuuga “kũmenya mũndũ wega biũ.” Ĩĩni, Mũrĩithi ũrĩa Mwega nĩ akoragwo oĩ ngʼondu ciake. Nĩ akoragwo oĩ mabataro, mawathe na hinya wa o ĩmwe yacio. Gũtirĩ ũndũ o na ũmwe wĩgiĩ ngʼondu ciake ũhĩtũkaga Jesu we Kĩonereria giitũ. Nacio ngʼondu nĩ ciũĩ mũrĩithi ũcio wega biũ na nĩ ciĩhokaga ũtongoria wake.
(Johana 10:4, 5) Rĩrĩa arĩkia gũciruta ciothe nja, athiaga mbere yacio, nacio ikamũrũmĩrĩra tondũ nĩ ciũĩ mũgambo wake. 5 Gũtirĩ hĩndĩ ingĩrũmĩrĩra mũgeni no nĩ kũmũũrĩra ingĩmũũrĩra, tondũ itiũĩ mũgambo wa ageni.”
cf 124-125 kĩb. 17
“Gũtirĩ Hĩndĩ Aaragia Nao Hatarĩ Ngerekano”
17 George A. Smith aandĩkire ũũ thĩinĩ wa ibuku rĩake rĩĩtagwo The Historical Geography of the Holy Land, kũringana na maũndũ marĩa eeyoneire: “Rĩmwe mahinda-inĩ ma mĩaraho nĩ twakenagĩra kũhurũka hakuhĩ na gĩthima kĩmwe kĩa Judea, harĩa arĩithi atatũ kana ana mokaga na ndũũru ciao. Ndũũru nĩ ciatukanaga na nĩ twarigagwo ũrĩa o mũrĩithi angĩamũranirie rũũru rwake kuuma harĩ iria ingĩ. No thutha wa kũnyua maĩ na gũthaka, o mũrĩithi aathiaga mwena ngũrani wa kĩanda, na agetana na mũgambo wake wa mwanya; nacio ngʼondu cia o mũrĩithi ikehera ndũũru-inĩ iria ingĩ igathiĩ harĩ mũrĩithi wacio, na ndũũru ciothe igathiĩ na mũbango o ta ũrĩa cigũkĩte.” Na githĩ ĩyo tiyo ngerekano ĩrĩa njega mũno Jesu angĩahũthĩrire gũtaarĩria ũrĩa eendaga kuuga tondũ nĩ yonanirie atĩ tũngĩmenya na twathĩkĩre ũrutani wake na tũrũmĩrĩre ũtongoria wake, norĩo tu tũngĩhota gũkorũo rungu rwa “mũrĩithi ũrĩa mwega!”
(Johana 10:16) “Na ndĩ na ngʼondu ingĩ, itarĩ cia kiugũ gĩkĩ; icio nacio no mũhaka ndĩcirehe, na nĩ igaathikagĩrĩria mũgambo wakwa, nacio nĩ igaatuĩka rũũru rũmwe, na ikorũo na mũrĩithi ũmwe.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 10:16
ndĩcirehe: Kana “ndĩcitongorie.” Kiugo kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo haha gĩa Kĩngiriki, aʹgo, no kiuge “kũrehe” kana “gũtongoria,” kũringana na ũhoro ũrĩa ũrarĩrĩrio. Maandĩko mamwe ma tene ma Kĩngiriki ma mwaka wa 200 Mahinda Maitũ, mahũthĩrĩte kiugo gĩa Kĩngiriki (sy·naʹgo) kĩrĩa gĩkuhanĩrĩirie na aʹgo, na kaingĩ gĩtaũragwo “gũcokanĩrĩria.” Jesu arĩ Mũrĩithi ũrĩa Mwega acokanagĩrĩria, akahe irio, agatongoria, na akagitĩra ngʼondu cia kiugũ gĩkĩ (iria ningĩ ciĩtagwo “karũũru kanini” thĩinĩ wa Lu 12:32) na ngʼondu ingĩ ciake. Ciothe ituĩkaga rũũru rũmwe, rungu rwa mũrĩithi ũmwe. Ngerekano ĩyo yonanagia ũrũmwe ũrĩa arũmĩrĩri a Jesu mangĩgakenera.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Johana 9:38) Nake akiuga: “Nĩ ndamwĩtĩkia, Mwathani.” Agĩcoka akĩmũinamĩrĩra.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 9:38
akĩmũinamĩrĩra: Kana “akĩinamĩrĩra thĩ mbere yake; agĩturumithia ũthiũ thĩ harĩ we; akĩmũtĩĩa.” Rĩrĩa kiugo gĩa Kĩngiriki, pro·sky·neʹo, kĩahũthĩrũo kwaria ũhoro wa ũthathaiya kwerekera ngai, gĩtaũragwo “gũthathaiya.” (Mat 4:10; Lu 4:8) O na kũrĩ ũguo, thĩinĩ wa mũhari ũyũ, mũndũ ũrĩa wahonirio na waciarĩtwo arĩ mũtumumu, nĩ aamenyire atĩ Jesu aatũmĩtwo nĩ Ngai amũrũgamĩrĩre, na kwoguo akĩmũinamĩrĩra. Ndaamuonire atariĩ ta Ngai kana arĩ wa gũthathaiyo, ĩndĩ aamuonire arĩ “Mũrũ wa mũndũ,” kana Mesia ũrĩa ũheetwo ũnene nĩ Ngai. (Joh 9:35) Rĩrĩa aainamĩrĩire Jesu, eekire ũguo na njĩra ĩhaanaine na ũrĩa andũ arĩa magwetetwo Maandĩko-inĩ ma Kĩhibirania meekaga. Nĩ maainamagĩrĩra macemania na anabii, athamaki, kana andũ angĩ arĩa mangĩatũmirũo nĩ Ngai. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Ath 1:16; 2Ath 4:36, 37) Maita maingĩ, Jesu aainamagĩrĩrũo ĩrĩ njĩra ya kuonania ngatho nĩ ũndũ wake kũguũrĩrio maũndũ nĩ Ngai, kana tondũ wa ũira wa atĩ nĩ eetĩkĩrĩkĩte nĩ Ngai.—Rora maũndũ ma kwĩruta megiĩ Mat 2:2; 8:2; 14:33; 15:25.
(Johana 10:22) Hĩndĩ ĩyo gũgĩkorũo na Gĩathĩ gĩa Kwamũrũo kwa hekarũ thĩinĩ wa Jerusalemu. Kwarĩ hĩndĩ ya heho,
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 10:22
Gĩathĩ gĩa Kwamũrũo: Gĩathĩ gĩkĩ gĩtagwo Hanukkah (chanuk·kahʹ) na rũthiomi rwa Kĩhibirania, na ũguo nĩ kuuga “Kũrugũria; Kwamũra.” Gĩathĩ kĩu gĩekagwo kwa ihinda rĩa thikũ inyanya, kwambĩrĩria mũthenya wa 25 wa mweri wa Kislevu hakuhĩ na hĩndĩ ya heho, (rora gĩcunjĩ gĩa 19 thĩinĩ wa kabuku ka Ũteithio wa Kũmenya Kiugo kĩa Ngai) nĩguo gũkũngũĩra kwamũrũo rĩngĩ kwa hekarũ ya Jerusalemu mwaka-inĩ wa 165 Mbere ya Mahinda Maitũ. Mũthamaki wa Suriata wetagwo Antiochus IV Epiphanes nĩ oonanirie nĩ aanyararĩte Jehova, Ngai wa Ayahudi, na njĩra ya gũthahia hekarũ. Kwa ngerekano, nĩ aakire kĩgongona igũrũ wa kĩgongona kĩrĩa kĩnene, kĩrĩa kĩarutagĩrũo igongona rĩa njino o mũthenya. Kũrĩ mũthenya wa 25 wa mweri wa Kislevu, mwaka wa 168 Mbere ya Mahinda Maitũ, Antiochus nĩ arutĩire igongona rĩa ngũrũe kĩgongona-inĩ na akiuga thubu wa nyama ciayo ũminjaminjio kũu hekarũ-inĩ guothe na njĩra ĩyo agĩthahia hekarũ ya Jehova biũ. Aacinire ihingo cia hekarũ, akĩmomora tũnyũmba twa athĩnjĩri-Ngai, na agĩkuua kĩgongona gĩa thahabu, metha ya kũigĩrĩrũo mĩgate ya magongona, na mũtĩ wa thahabu wa kũigĩrĩrũo matawa. Agĩcoka akĩamũrĩra ngai yetagwo Zeu ya Olympus hekarũ ya Jehova. Mĩaka ĩĩrĩ thutha ũcio, Judas Maccabaeus nĩ aahonokirie itũũra rĩu o hamwe na hekarũ. Thutha wa hekarũ gũtherio, nĩ yaamũrirũo rĩngĩ mũthenya wa 25 wa mweri wa Kislevu, mwaka wa 165 Mbere ya Mahinda Maitũ, mĩaka ĩtatũ thutha wa Antiochus kũrutĩra Zeu igongona rĩrĩ magigi kĩgongona-inĩ. Kuuma hĩndĩ ĩyo, magongona ma njino ma o mũthenya nĩ maambĩrĩirie kũrutĩrũo Jehova rĩngĩ. Gũtirĩ handũ handĩkĩtwo ĩmwe kwa ĩmwe Maandĩko-inĩ matheru atĩ Jehova nĩwe waheire Judas Maccabaeus ũhootani kana akĩmwatha acokie hekarũ. O na kũrĩ ũguo, Jehova anahũthĩra andũ a ndũrĩrĩ, ta Kurusu wa Perisia, nĩguo mahingie mĩoroto ĩhutanĩtie na ũthathaiya wake. (Isa 45:1) Kwoguo no twĩrĩgĩrĩre atĩ Jehova no ahũthĩre mũndũ kuuma harĩ andũ ake aamũre nĩguo ahingie wendi Wake. Maandĩko monanĩtie atĩ hekarũ nĩ ĩngĩagĩrĩire gũkorũo ho ĩkĩhũthĩka nĩguo morathi megiĩ Mesia, ũtungata wake, na igongona rĩake mahinge. Ningĩ magongona marĩa maarutagwo nĩ Alawii maagĩrĩirũo gũthiĩ na mbere kũrutwo nginya rĩrĩa Mesia angĩarutire igongona rĩrĩa inene biũ, muoyo wake nĩ ũndũ wa andũ. (Da 9:27; Joh 2:17; Ahi 9:11-14) Arũmĩrĩri a Kristo matiathĩtwo makũngũyagĩre Gĩathĩ gĩa Kwamũrũo. (Kol 2:16, 17) O na kũrĩ ũguo, gũtirĩ handũ honanĩtie atĩ Jesu kana arutwo ake nĩ mooigire atĩ nĩ ũũru gũkũngũĩra gĩathĩ kĩu.
Ũthomi wa Bibilia
(Johana 9:1-17) Na rĩrĩa Jesu aahĩtũkaga, akĩona mũndũ waciarĩtwo arĩ mũtumumu. 2 Arutwo ake makĩmũũria: “Rabii, mũndũ ũyũ aaciarirũo arĩ mũtumumu nĩ ũndũ wa mehia make-ĩ kana ma aciari ake?” 3 Nake agĩcokia: “Ti mũndũ ũyũ o na kana aciari ake meehirie, no gwathiire ũguo nĩguo ciĩko cia Ngai cionekane ũndũ-inĩ ũyũ. 4 No mũhaka tũrute mawĩra ma Ũrĩa wandũmire kũrĩ o mũthenya; ũtukũ nĩ ũroka rĩrĩa gũtarĩ mũndũ ũngĩruta wĩra. 5 Hĩndĩ ĩrĩa yothe ndĩ gũkũ thĩ, nĩ niĩ ũtheri wa thĩ.” 6 Thutha wa kuuga maũndũ macio, agĩtua mata thĩ na akĩringia ndoro namo, agĩcoka akĩmĩhaka mũndũ ũcio maitho 7 na akĩmwĩra: “Thiĩ ũgethambe karia-inĩ ga Siloamu” (Siloamu nĩ kuuga “Gũtũmwo”). Agĩgĩthiĩ na agĩĩthamba, agĩcoka akĩonaga. 8 Andũ a itũũra rĩao o hamwe na arĩa maamuonaga akĩhoyahoya makĩambĩrĩria kũũrania: “Na githĩ ũyũ ti mũndũ ũrĩa ũraikaraga thĩ akĩhoyahoyaga?” 9 Amwe mooigaga: “Nĩwe ũyũ.” Angĩ makoiga: “Aca tiwe, no ahaana take.” Nake mũndũ ũcio akameera ũũ: “Nĩ niĩ.” 10 Nĩ ũndũ ũcio makĩmũũria atĩrĩ: “Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, maitho maku mahingũkire atĩa?” 11 Akĩmacokeria ũũ: “Mũndũ ũrĩa wĩtagwo Jesu aringirie ndoro ahaka maitho acoka anjĩra atĩrĩ, ‘Thiĩ Siloamu wĩthambe.’ Ndagĩthiĩ na ndethamba ndambĩrĩria kuona.” 12 Maigua ũguo makĩmũũria: “Mũndũ ũcio arĩ kũ?” Akĩmeera: “Niĩ ndiũĩ.” 13 Nao magĩtwara mũndũ ũcio wahonetio kũrĩ Afarisai. 14 Na atĩrĩ, mũthenya ũrĩa Jesu aaringirie ndoro na akĩmũhingũra maitho warĩ wa Thabatũ. 15 Kwoguo Afarisai o nao makĩambĩrĩria kũũria mũndũ ũcio ũrĩa arahotire kuona. Akĩmeera: “Arahakire maitho makwa ndoro, ndĩrethamba, na ndĩrambĩrĩria kuona.” 16 Afarisai amwe makĩambĩrĩria kuuga: “Mũndũ ũcio ndoimĩte kwĩ Ngai, tondũ ndarũmagĩrĩra Thabatũ.” Angĩ nao makiuga: “Mũndũ mwĩhia angĩhota atĩa kũringa ciama cia mũthemba ũcio?” Nĩ ũndũ ũcio gũkĩgĩa nyamũkano gatagatĩ-inĩ kao. 17 Ningĩ makĩũria mũndũ ũcio ũũ: “Wee ũkuuga atĩa igũrũ rĩake tondũ nĩwe arahingũrire maitho?” Mũndũ ũcio agĩcokia: “Nĩ mũnabii.”
OKTOMBA 8-14
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | JOHANA 11–12
“Wĩgerekanie na Ũcayanĩri wa Jesu”
(Johana 11:23-26) Jesu akĩmwĩra: “Mũrũ wa nyũkwa nĩ ekũriũka.” 24 Maritha akĩmwĩra atĩrĩ: “Nĩ njũĩ atĩ nĩ akaariũka hĩndĩ ya iriũkĩro mũthenya wa mũthia.” 25 Jesu akĩmwĩra atĩrĩ: “Nĩ niĩ ũriũkio na nĩ niĩ muoyo. Mũndũ ũrĩa ũrĩonanagia wĩtĩkio harĩ niĩ, o na angĩkua nĩ agaacokio muoyo; 26 na mũndũ o wothe ũrĩ muoyo na akonania wĩtĩkio harĩ niĩ ndarĩ hĩndĩ agaakua. Wee nĩ wĩtĩkĩtie ũguo?”
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Joh 11:24, 25
Nĩ njũĩ atĩ nĩ akaariũka: Maritha eeciragia atĩ Jesu aaragia ũhoro wa ũriũkio wa ihinda rĩũkĩte, mũthenya wa mũthia. Maritha aarĩ na wĩtĩkio mũnene harĩ ũrutani ũcio. Atongoria amwe a ndini a mahinda macio, arĩa meetagwo Asadukai, nĩ maakararagia atĩ nĩ gũgaakorũo na ũriũkio o na gũtuĩka ũrutani ũcio nĩ wonanĩtio wega thĩinĩ wa Maandĩko matheru. (Da 12:13; Mar 12:18) Afarisai nao meetĩkĩtie atĩ muoyo ndũkuaga. No Maritha nĩ aamenyaga atĩ Jesu nĩ aarutanaga ũhoro wa kĩĩrĩgĩrĩro gĩa kũriũka, na nginya nĩ aariũkanĩtie, o na gũtuĩka ndaariũkĩtie mũndũ o na ũmwe wakoretwo akuĩte ihinda iraya ta Lazaro.
Nĩ niĩ ũriũkio na nĩ niĩ muoyo: Gũkua kwa Jesu o hamwe na kũriũka gwake nĩ kwahingũrire njĩra ya gũcokia muoyo arĩa makuĩte. Thutha wa Jesu kũriũkio, Jehova nĩ aamũheire hinya, to wa kũriũkia arĩa makuĩte tu no nĩ nginya wa kũheana muoyo wa tene na tene. Thĩinĩ wa Kũg 1:18, Jesu oigĩte atĩ nĩwe “ũrĩa ũrĩ muoyo” na nĩwe ũrĩ na “cabi cia gĩkuũ o na cia Mbĩrĩra.” Nĩ ũndũ ũcio, Jesu nĩwe kĩĩrĩgĩrĩro harĩ arĩa marĩ muoyo o na arĩa makuĩte. Nĩ eranĩire atĩ nĩ akaahingũra mbĩrĩra na acokie arĩa makuĩte muoyo, amwe kũrĩa igũrũ marĩ athamaki hamwe nake na angĩ thĩinĩ wa thĩ njerũ ĩrĩa ĩgaathamakĩrũo nĩ thirikari yake ya igũrũ.—Joh 5:28, 29; 2Pe 3:13.
(Johana 11:33-35) Rĩrĩa Jesu onire Mariamu akĩrĩra, o na Ayahudi arĩa mookĩte hamwe nake makĩrĩra, agĩcaaya mũno na agĩtangĩka. 34 Akĩũria: “Mũmũkometie ha?” Nao makĩmwĩra: “Mwathani, ũka ũkone.” 35 Jesu agĩita maithori.
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Joh 11:33-35
akĩrĩra: Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũragwo “kũrĩra” kaingĩ kĩaragĩrĩria kũrĩra ũndũ mũndũ araiguĩka. Kiugo kĩu nokĩo kĩhũthĩrĩtwo ũhoro-inĩ wĩgiĩ Jesu rĩrĩa aarathire ũhoro wa kwanangwo kwa Jerusalemu.—Lu 19:41.
agĩcaaya mũno na agĩtangĩka: Gũkorũo atĩ ciugo icio cierĩ ihũthĩrĩtwo hamwe rũthiomi-inĩ rwa Kĩngiriki kuonanagia ũrĩa Jesu aaiguaga aritũhĩirũo ngoro-inĩ hĩndĩ ĩyo. Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “agĩcaaya mũno” (em·bri·maʹo·mai) kaingĩ kĩonanagia ũndũ mũritũ mũndũ araigua thĩinĩ, no mũhari-inĩ ũyũ kiugo kĩu kĩronania atĩ Jesu aahutirio nginya agĩcaaya mũno. Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “agĩtangĩka” (ta·rasʹso) gĩtaũrĩtwo ĩmwe kwa ĩmwe kiugĩte kũgiĩka. Kũringana na mũthomi ũmwe, mũhari-inĩ ũyũ kiugo kĩu kiugĩte “gũtũma mũndũ agiĩke ngoro-inĩ; gũtũma mũndũ aigue ruo rũnene kana kĩeha.” Kiugo kĩu nokĩo kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Joh 13:21 gũtaarĩria ũrĩa Jesu aaiguire nĩ ũndũ wa gũkorũo Judasi nĩ angĩamũkunyanĩire.—Rora ũndũ wa kwĩruta wĩgiĩ Joh 11:35.
agĩcaaya: Ũtaũri wa kiugo gwa kiugo nĩ, “agĩcaya roho-inĩ.” Kuonekaga kiugo gĩa Kĩngiriki pneuʹma, kĩhũthĩrĩtwo haha kuonania hinya ũroima ngoro-inĩ ya mũndũ ũkamũtindĩka na ũgatũma oige kana eke maũndũ na njĩra ĩmwe kana ĩngĩ.—Rora Ũthathaũri wa Ciugo cia Bibilia, “Roho.”
agĩita maithori: Kiugo kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo haha (da·kryʹo) nĩ gĩa kuonania ũndũ ũrekĩka, na kiumanĩte na kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũragwo “maithori” kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo maandĩko-inĩ ta Lu 7:38; Atũ 20:19, 31; Ahi 5:7; Kũg 7:17; 21:4. Kuonekaga ta ũndũ ũrĩa ũrarĩrĩrio mũno arĩ gũita maithori handũ ha kũrĩra ũndũ mũndũ araiguĩka. Thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, kiugo kĩu gĩa Kĩngiriki kĩhũthĩrĩtwo o haha tu, na nĩ ngũrani na kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Joh 11:33 (rora ũndũ wa kwĩruta) kuonania ũrĩa Mariamu na Ayahudi arĩa angĩ maarĩraga. Jesu nĩ aamenyaga atĩ nĩ ekũriũkia Lazaro, no nĩ aaiguire kĩeha mũno nĩ ũndũ wa kuona arata ake arĩa eendete marĩ na kĩeha. Nĩ ũndũ wa gũtindĩkwo nĩ wendo mũnene na ũcayanĩri kwerekera arata ake, nĩ aaitire maithori mbere ya andũ. Rũgano rũu ruonanagia wega atĩ Jesu nĩ acayagĩra arĩa makuĩrĩirũo nĩ andũ ao kũgerera gĩkuũ kĩrĩa kĩarehirũo nĩ Adamu.
(Johana 11:43, 44) Arĩkia kuuga maũndũ macio, akĩanĩrĩra na mũgambo mũnene akiuga: “Lazaro, uma!” 44 Mũndũ ũcio warĩ mũkuũ akiuma ohetwo na mataama magũrũ na moko, naguo ũthiũ agathaywo na gĩtambaya. Jesu akĩmeera atĩrĩ: “Muohorei na mũreke athiĩ.”
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Johana 11:49) No ũmwe wao wetagwo Kaiafa, ũrĩa warĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene mwaka ũcio, akĩmeera atĩrĩ: “Inyuĩ gũtirĩ ũndũ mũĩ,
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 11:49
mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene: Rĩrĩa Isiraeli ĩtaarĩ rungu rwa ndũrĩrĩ ingĩ, mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene aatungataga arĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũtũũro wake wothe. (Nda 35:25) No hĩndĩ ĩrĩa Isiraeli yarĩ rungu rwa Roma, athani arĩa maathuurĩtwo nĩ Roma maarĩ na hinya wa gũthuura kana kweheria mũthĩnjĩri-Ngai mũnene. (Rora Ũthathaũri wa Ciugo cia Bibilia, “Mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene.”) Kaiafa, ũrĩa wathuurĩtwo nĩ Aroma aarĩ mũndũ mũũgĩ woĩ kũiguithania andũ na aatungatire arĩ mũthĩnjĩri-Ngai mũnene ihinda iraya gũkĩra arĩa maatungatĩte mbere yake. Aathuurirũo kĩndũ mwaka wa 18 Mahinda Maitũ, na aatungatire nginya kĩndũ mwaka wa 36 Mahinda Maitũ. Johana akiuga atĩ Kaiafa nĩwe warĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene mwaka ũcio, mwaka wa 33 Mahinda Maitũ, oonanagia atĩ ihinda rĩrĩa Kaiafa aatungatire arĩ mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene nĩ hamwe na mwaka ũrĩa ũririkanagwo mũno ũrĩa Jesu ooragirũo.—Rora gĩcunjĩ gĩa 16 thĩinĩ wa kabuku ka Ũteithio wa Kũmenya Kiugo kĩa Ngai, nĩguo wone harĩa nyũmba ya Kaiafa ĩngĩkorũo yarĩ.
(Johana 12:42) O na kũrĩ ũguo, nginya atongoria aingĩ nĩ maamwĩtĩkirie, no nĩ ũndũ wa Afarisai, matiamumbũraga nĩguo matikaingatwo thunagogi-inĩ;
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Joh 12:42
atongoria: Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “atongoria” mũhari-inĩ ũyũ, kuonekaga kĩaragĩrĩria arĩa maarĩ a Sanhedrini, igooti rĩrĩa inene rĩa Ayahudi. Kiugo kĩu nĩ kĩhũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Joh 3:1 gĩkĩaria ũhoro wĩgiĩ Nikodemo, ũrĩa warĩ wa igooti rĩu.
matikaingatwo thunagogi-inĩ: Kana “kwaga kwarĩrio; kũgirio kũingĩra thunagogi-inĩ.” Kiugo gĩa Kĩngiriki a·po·sy·naʹgo·gos kĩhũthĩrĩtwo o mũhari-inĩ ũyũ na thĩinĩ wa Joh 12:42 na 16:2. Mũndũ ũingatĩtwo eethemagwo nĩ andũ na akanyũrũrio tondũ oonagwo ndagĩrĩire gũikarania na andũ arĩa angĩ. Njĩra ĩyo ya kũgiria mũndũ anyitanĩre na Ayahudi arĩa angĩ nĩ yatũmaga famĩlĩ ĩthĩnĩke mũno kĩĩmbeca. Thunagogi icio, iria ciahũthagĩrũo mũno harĩ kũrutana, ningĩ no ciahũthagĩrũo na njĩra ĩngĩ irĩ ta igooti rĩa itũũra rĩrĩa rĩakoragwo na hinya wa gũtuĩra mũndũ ahũũrũo kana aingatwo thunagogi-inĩ.
Ũthomi wa Bibilia
(Johana 12:35-50) Kwoguo Jesu akĩmeera: “Ũtheri ũgũkorũo hamwe na inyuĩ o kahinda kanini. Thiĩi hĩndĩ ĩrĩa mũrĩ na ũtheri ũcio nĩguo nduma ndĩkamũtoorie; mũndũ o wothe ũthiagĩra nduma-inĩ ndamenyaga kũrĩa arathiĩ. 36 Hĩndĩ ĩrĩa mũrĩ na ũtheri, onanagiai wĩtĩkio harĩ ũtheri ũcio, nĩguo mũtuĩke ciana cia ũtheri.” Jesu oigire maũndũ macio agĩcoka akiumagara akĩmeehitha. 37 O na gũtuĩka nĩ aaringĩte ciama nyingĩ makĩyonagĩra, matiamwĩtĩkagia, 38 nĩguo kiugo kĩa mũnabii Isaia kĩhinge, ũrĩa woigire atĩrĩ: “Jehova, nũ ũgĩĩte na wĩtĩkio harĩ ũndũ ũrĩa ũiguĩtwo kuuma kũrĩ ithuĩ? Na ha ũhoro wa guoko kwa Jehova-rĩ, nũ ũguũrĩirio?” 39 Kĩrĩa gĩatũmire mage gwĩtĩkia nĩ atĩ Isaia ningĩ nĩ oigire ũũ: 40 “Nĩ atumumarĩtie maitho mao na akomia ngoro ciao, nĩguo matikone na maitho mao kana mataũkĩrũo na ngoro ciao na magarũrũke ndĩmahonie.” 41 Isaia oigire maũndũ macio tondũ nĩ onire riri wake, na akĩaria ũhoro wake. 42 O na kũrĩ ũguo, nginya atongoria aingĩ nĩ maamwĩtĩkirie, no nĩ ũndũ wa Afarisai, matiamumbũraga nĩguo matikaingatwo thunagogi-inĩ; 43 nĩ gũkorũo meendete gũtũũgĩrio nĩ andũ gũkĩra gũtũũgĩrio nĩ Ngai. 44 O na kũrĩ ũguo, Jesu akĩanĩrĩra akiuga: “Mũndũ o wothe ũgĩaga na wĩtĩkio harĩ niĩ to harĩ niĩ aigaga wĩtĩkio ĩndĩ nĩ nginya harĩ ũrĩa wandũmire; 45 nake ũrĩa wothe ũnyonaga onaga nginya Ũrĩa wandũmire. 46 Njũkĩte thĩinĩ wa thĩ ndariĩ ta ũtheri, nĩguo ũrĩa wothe ũrĩigaga wĩtĩkio harĩ niĩ ndagatũũre nduma-inĩ. 47 No mũndũ o wothe angĩigua uuge wakwa na age kũwathĩkĩra, ndingĩmũtuĩra; nĩ gũkorũo ndiokire gũtuĩra thĩ, ĩndĩ ndokire kũmĩhonokia. 48 Ũrĩa wothe wagaga kũhe gĩtĩo na akaga kwamũkĩra uuge wakwa nĩ harĩ ũrĩa ũkaamũtuĩra. Kiugo kĩrĩa njarĩtie nĩkĩo gĩkaamũtuĩra mũthenya wa mũthia. 49 Nĩ gũkorũo ndiarĩtie ndĩĩrĩte niĩ mwene, ĩndĩ Awa ũrĩa wandũmire we mwene nĩ aheete rĩathani rĩgiĩ ũhoro ũrĩa nguuga na ũrĩa ngwaria. 50 Na nĩ njũĩ atĩ rĩathani rĩake rĩtongoragia muoyo-inĩ wa tene na tene. Kwoguo ũndũ o wothe ũrĩa njaragia, ndĩwaragia o ũrĩa Awa anjĩrĩte.”
OKTOMBA 15-21
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | JOHANA 13–14
“Nĩ Kĩonereria Ndamũigĩra”
(Johana 13:5) Agĩcoka agĩkĩra maĩ kĩraĩ-inĩ na akĩambĩrĩria gũthambia arutwo magũrũ na kũmagiria na taurũ ĩyo eeyohete.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 13:5
gũthambia arutwo magũrũ: Thĩinĩ wa Isiraeli ya tene, iratũ cia mĩkwa nĩcio ciekĩragwo kaingĩ. Ciakoragwo irĩ iratũ cia mĩkwa yohagwo kũgũrũ-inĩ na thũngʼwa-inĩ, kwoguo mũndũ arĩ thabarĩ-inĩ no nginya angĩagĩire rũkũngũ magũrũ nĩ ũndũ wa kũgerera barabara-inĩ na mĩgũnda ĩrĩ na rũkũngũ kana ndoro. Kwoguo warĩ ũndũ wa ũndũire mũndũ kũruta iratũ aingĩra nyũmba na mũndũ ũrĩa ũmũnyitĩte ũgeni nĩ aatigagĩrĩra atĩ mũgeni wake nĩ athambio magũrũ. Bibilia nĩ ĩkoragwo na ngerekano nyingĩ cionanĩtie mũtugo ũcio. (Kĩa 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Lu 7:37, 38, 44) Rĩrĩa Jesu aathambirie arutwo ake magũrũ aahũthĩrire mũtugo ũcio kũmaruta kuonania wĩnyihia na gũtungatĩra andũ arĩa angĩ.
(Johana 13:12-14) Na rĩrĩa aarĩkirie kũmathambia magũrũ na gwĩkĩra nguo ciake cia igũrũ, agĩcoka metha-inĩ akĩmoria: “Hihi nĩ mwataũkĩrũo nĩ ũguo ndeka? 13 Mũnjĩtaga ‘Mũrutani’ na ‘Mwathani,’ na mũtikoragwo mũhĩtĩtie, tondũ ũguo nĩguo ndariĩ. 14 Kwoguo, angĩkorũo niĩ Mwathani na Mũrutani wanyu nĩ ndamũthambia magũrũ-rĩ, o na inyuĩ nĩ mwagĩrĩirũo gũthambanagia magũrũ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 13:12-14
mwagĩrĩirũo: Kana “no mũhaka.” Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa kĩhũthĩrĩtwo mũhari-inĩ ũyũ kaingĩ kĩhũthagĩrũo maũndũ-inĩ megiĩ mbeca, na kiugĩte “gũkorũo na thiirĩ wa mũndũ; gũkorũo na kĩndũ kĩa mũndũ ũngĩ.” (Mat 18:28, 30, 34; Lu 16:5, 7) Mũhari-inĩ ũyũ na mĩhari-inĩ ĩngĩ, kiugo kĩu kĩhũthĩrĩtwo na njĩra njariĩ kuonania atĩ mũndũ nĩ agĩrĩirũo kũhingia ũndũ mũna, kana no mũhaka ahingie ũndũ mũna.—1Joh 3:16; 4:11; 3Joh 8.
(Johana 13:15) Nĩ gũkorũo nĩ kĩonereria ndamũigĩra, atĩ o ta ũguo ndeka harĩ inyuĩ, o na inyuĩ mwĩkage ũguo.
w99 3/1 31 kĩb. 1
Mũndũ Ũrĩa Mũnene Mũno Gwĩka Gĩĩko kĩa Wĩnyihia
Rĩrĩa Jesu aathambirie arutwo ake magũrũ, aarutanire ũndũ wa bata mũno wĩgiĩ wĩnyihia. Akristiano matiagĩrĩirũo gwĩciria nĩ a bata mũno ũũ atĩ hingo ciothe andũ arĩa angĩ nĩo magĩrĩirũo kũmatungatĩra, na matiagĩrĩirũo kwĩrirĩria tũturũa twa igũrũ kana twa ũnene. Handũ ha ũguo, magĩrĩirũo kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Jesu tondũ “okire nĩguo atungate, na arute muoyo wake ũtuĩke wa gũkũũra andũ aingĩ.” (Mathayo 20:28) Arũmĩrĩri a Jesu magĩrĩirũo gũkoragwo mehaarĩirie gũtungatĩra andũ arĩa angĩ marĩ na wĩnyihia.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Johana 14:6) Jesu akĩmwĩra: “Nĩ niĩ njĩra na nĩ niĩ ũhoro ũrĩa wa ma na nĩ niĩ muoyo. Gũtirĩ mũndũ ũkaga harĩ Awa atagereire harĩ niĩ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 14:6
Nĩ niĩ njĩra na nĩ niĩ ũhoro ũrĩa wa ma na nĩ niĩ muoyo: Jesu nĩwe njĩra tondũ nĩ kũgerera harĩ we tu tũngĩhota gũkuhĩrĩria Ngai na njĩra ya mahoya. Ningĩ nĩwe “njĩra” ya gũtũma andũ maiguithanio na Ngai. (Joh 16:23; Ro 5:8) Jesu nĩwe ũhoro ũrĩa wa ma tondũ aaragia ũhoro wa ma na agatũũra kũringana na ũhoro wa ma. Ningĩ nĩ aahingirie morathi maingĩ marĩa moonanirie itemi rĩake inene harĩ kũhingia muoroto wa Ngai. (Joh 1:14; Kũg 19:10) Morathi macio maatuĩkire “‘ĩĩ’ [kana maahingire] kũgerera harĩ we.” (2Ko 1:20) Jesu nĩwe muoyo tondũ kũgerera ũkũũri nĩ aatũmire andũ magĩe na mweke wa gũkaagĩa na “muoyo ũrĩa wa ma,” na nĩguo “muoyo wa tene na tene.” (1Ti 6:12, 19; Ef 1:7; 1Joh 1:7) Ningĩ nĩ agaatuĩka “muoyo” harĩ andũ milioni nyingĩ arĩa makaariũkio marĩ na kĩĩrĩgĩrĩro gĩa gũtũũra tene na tene thĩinĩ wa Paradiso.—Joh 5:28, 29.
(Johana 14:12) Ngũmwĩra atĩrĩ o ma o ma, mũndũ o wothe wonanagia wĩtĩkio harĩ niĩ o nake nĩ arĩkaga maũndũ marĩa njĩkaga; na nĩ arĩkaga maũndũ manene gũkĩra maya, tondũ ndĩrathiĩ kũrĩ Awa.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 14:12
maũndũ manene gũkĩra maya: Jesu ndeendaga kuuga atĩ arutwo ake mangĩkaaringa ciama nyingĩ gũkĩra iria aaringire. Handũ ha ũguo, oonanirie arĩ na wĩnyihia atĩ wĩra ũrĩa mangĩkaaruta wa kũhunjia na kũrutana ũngĩgaakorũo ũrĩ mũnene gũkĩra wake. Arũmĩrĩri ake nĩ mangĩkaahunjia matũũra maingĩ, mahunjĩrie andũ aingĩ, na mahunjie ihinda iraya kũmũkĩra. Ciugo icio cia Jesu ironania wega atĩ nĩ eerĩgagĩrĩra arũmĩrĩri ake matwarithie wĩra wake na mbere.
Ũthomi wa Bibilia
(Johana 13:1-17) Tondũ Jesu nĩ aamenyaga o mbere Pasaka ĩtanakinya atĩ ihinda rĩake rĩa kuuma thĩ ĩno athiĩ kũrĩ Ithe nĩ rĩakinyĩte, aakoretwo endete arũmĩrĩri ake arĩa maarĩ thĩinĩ wa thĩ, na akĩmenda o nginya mũthia. 2 Na rĩrĩa maarĩaga irio cia hwaĩ-inĩ, Mũcukani nĩ aarĩkĩtie gwĩkĩra rĩciria ngoro-inĩ ya Judasi rĩa gũkunyanĩra Jesu. Judasi ũcio nĩwe mũrũ wa Simoni Mũisikariota. 3 Tondũ Jesu nĩ aamenyaga atĩ Ithe nĩ aamũheete indo ciothe na atĩ oimĩte kũrĩ Ngai na aarĩ hakuhĩ gũcoka kũrĩ Ngai, 4 agĩũkĩra kuuma harĩa maarĩagĩra na akĩruta nguo ciake cia igũrũ. Akĩoya taurũ, akĩĩyoha njohero. 5 Agĩcoka agĩkĩra maĩ kĩraĩ-inĩ na akĩambĩrĩria gũthambia arutwo magũrũ na kũmagiria na taurũ ĩyo eeyohete. 6 Rĩrĩa aakinyire harĩ Simoni Petero, akĩũrio nĩwe atĩrĩ: “Mwathani, ũrenda gũũthambia magũrũ?” 7 Jesu akĩmũcokeria ũũ: “Ũndũ ũyũ ndĩreka ndũrataũkĩrũo nĩguo rĩu, ĩndĩ ũgaataũkĩrũo thutha wa maũndũ maya.” 8 Petero akĩmwĩra: “Gũtirĩ hĩndĩ niĩ ũngĩthambia magũrũ.” Nake Jesu akĩmũcokeria: “Itangĩgũthambia, ndũrĩ ngwatanĩro hamwe na niĩ.” 9 Nake Simoni Petero akĩmwĩra: “Mwathani, ndũgathambie o magũrũ moiki ĩndĩ thambia nginya moko na mũtwe.” 10 Jesu akĩmwĩra: “Mũndũ o wothe ũrĩa wĩthambĩte ndabataraga gũthambio makĩria ma magũrũ tondũ akoragwo atherete biũ. Na inyuĩ mũrĩ atheru, ĩndĩ ti inyuothe.” 11 Nĩ aamenyaga mũndũ ũrĩa warĩ hakuhĩ kũmũkunyanĩra. Nĩkĩo oigire: “Ti inyuothe atheru.” 12 Na rĩrĩa aarĩkirie kũmathambia magũrũ na gwĩkĩra nguo ciake cia igũrũ, agĩcoka metha-inĩ akĩmoria: “Hihi nĩ mwataũkĩrũo nĩ ũguo ndeka? 13 Mũnjĩtaga ‘Mũrutani’ na ‘Mwathani,’ na mũtikoragwo mũhĩtĩtie, tondũ ũguo nĩguo ndariĩ. 14 Kwoguo, angĩkorũo niĩ Mwathani na Mũrutani wanyu nĩ ndamũthambia magũrũ-rĩ, o na inyuĩ nĩ mwagĩrĩirũo gũthambanagia magũrũ. 15 Nĩ gũkorũo nĩ kĩonereria ndamũigĩra, atĩ o ta ũguo ndeka harĩ inyuĩ, o na inyuĩ mwĩkage ũguo. 16 Ngũmwĩra atĩrĩ o ma o ma, ngombo ti nene gũkĩra mwathi wayo, o nake ũrĩa ũtũmĩtwo ti mũnene gũkĩra ũrĩa ũmũtũmĩte. 17 Angĩkorũo nĩ mũĩ maũndũ macio-rĩ, gũkena nĩ inyuĩ mũngĩmekaga.
OKTOMBA 22-28
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | JOHANA 15–17
“Mũtirĩ a Thĩ Ĩno”
(Johana 15:19) Mũngĩrĩ a thĩ ĩno, thĩ nĩ ĩngĩmwendete tondũ mũrĩ ayo. No rĩu tondũ mũtirĩ a thĩ ĩno, ĩndĩ nĩ kũmũthuura ndĩmũthuurĩte kuuma harĩ thĩ, nĩkĩo thĩ ĩmũthũire.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 15:19
thĩ: Mũhari-inĩ ũyũ, kiugo gĩa Kĩngiriki koʹsmos kĩronania ũhoro wĩgiĩ thĩ ya andũ arĩa mamũranĩtio na ndungata cia Ngai, andũ arĩa matarĩ athingu meyamũranĩtie na Ngai. Johana nowe tu mwandĩki wa Injiri ũrĩa wandĩkĩte ciugo cia Jesu akiuga atĩ arũmĩrĩri ake ti a thĩ ĩno. Ũndũ ũcio nĩ ũgwetetwo maita mangĩ merĩ ihoya-inĩ rĩa Jesu rĩa mũthia arĩ hamwe na atũmwo ake ehokeku.—Joh 17:14, 16.
(Johana 15:21) No makaamwĩka maũndũ macio mothe moru nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩakwa, tondũ matiũĩ Ũrĩa wandũmire.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 15:21
nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩakwa: Thĩinĩ wa Bibilia, kiugo “rĩĩtwa” rĩmwe gĩkoragwo gĩkĩrũgamĩrĩra mwene rĩĩtwa rĩu, ngumo yake, na maũndũ marĩa mothe ekaga. Rĩĩtwa rĩa Jesu rĩrũgamagĩrĩra ũnene na wathani ũrĩa Ithe amũheete. (Mat 28:18; Afi 2:9, 10; Ahi 1:3, 4) Thĩinĩ wa mũhari ũcio Jesu aataragĩria kĩrĩa kĩngĩatũmire andũ a thĩ meke arũmĩrĩri ake maũndũ moru: tondũ matiũĩ Ũrĩa wamũtũmire. Kũmenya Ngai nĩ kũngĩamateithirie kũmenya na gũtaũkĩrũo kĩrĩa rĩĩtwa rĩa Jesu rĩrũgamĩrĩire. (Atũ 4:12) Ũndũ ũcio nĩ hamwe na gũkorũo atĩ Jesu nĩwe Mũtongoria ũrĩa ũthuurĩtwo nĩ Ngai, Mũthamaki wa athamaki, ũrĩa andũ othe magĩrĩire gwathĩkĩra menyihĩtie nĩgetha makoona muoyo.—Joh 17:3; Kũg 19:11-16; ringithania na Thb 2:7-12.
(Johana 16:33) Ndamwĩra maũndũ macio nĩguo kũgerera harĩ niĩ mũgĩe na thayũ. Nĩ mũrĩkoragwo na thĩna thĩinĩ wa thĩ, no mwĩhei hinya. Niĩ nĩ ndooretie thĩ.”
it-1 516
Ũmĩrĩru
Akristiano marabatara gũkorũo na ũmĩrĩru nĩgetha matigathũkio nĩ mĩerekera na ciĩko cia thĩ ĩno ĩrĩ ũthũ na Jehova Ngai na nĩgetha mahote gũtũũra marĩ ehokeku harĩ We o na gũtuĩka nĩ mathũirũo nĩ thĩ. Jesu Kristo eerire arutwo ake ũũ: “Nĩ mũrĩkoragwo na thĩna thĩinĩ wa thĩ, no mwĩhei hinya. Niĩ nĩ ndooretie thĩ.” (Joh 16:33) Mũrũ wa Ngai ndarĩ hĩndĩ eetĩkĩrire gũthũkio nĩ mwerekera wa thĩ, no nĩ aatooririe thĩ na njĩra ya gwĩthema kwĩgerekania nayo na njĩra o yothe. Kĩonereria kĩrĩa Jesu Kristo aatũigĩire gĩa gũtooria thĩ, na moimĩrĩro ma ũrĩa aatũũrire eyamũranĩtie na thĩ, no itũhe ũmĩrĩru ũrĩa tũrabatara nĩguo twĩgerekanie nake harĩ kwĩyamũrania na thĩ ĩno nĩgetha tũtigathũkio nĩyo.—Joh 17:16.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Johana 17:21-23) nĩguo othe makorũo marĩ kĩndũ kĩmwe, o ta ũrĩa wee Awa ũkoragwo ũrĩ na ũiguano na niĩ, na niĩ ngakorũo na ũiguano nawe, atĩ o nao makoragwo marĩ na ũiguano na ithuĩ, nĩguo thĩ ĩtĩkie atĩ nĩwe wandũmire. 22 Nĩ ndĩmaheete riri ũrĩa ũheete, nĩguo makorũo marĩ kĩndũ kĩmwe o ta ũrĩa ithuĩ tũrĩ kĩndũ kĩmwe. 23 Niĩ ngakorũo na ũiguano nao nawe ũgakorũo na ũiguano na niĩ, nĩ getha matuĩke kĩndũ kĩmwe biũ, nĩguo thĩ ĩmenye atĩ nĩ wandũmire na atĩ nĩ ũmendete o ta ũrĩa ũnyendete.
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Joh 17:21-23
kĩndũ kĩmwe: Kana “marĩ na ũrũmwe.” Jesu aahoire atĩ arutwo ake makorũo marĩ “kĩndũ kĩmwe,” makarutithania wĩra na ũrũmwe nĩguo mahingie muoroto ũmwe, o ta ũrĩa we na Ithe makoragwo marĩ “kĩndũ kĩmwe,” makonania ũnyitanĩri na magakorũo na mwĩcirĩrie o ũmwe. (Joh 17:22) Thĩinĩ wa 1Ko 3:6-9, Paulo nĩ ataarĩirie ũnyitanĩri ta ũcio gatagatĩ-inĩ ka Akristiano rĩrĩa mararutithania wĩra na arĩa angĩ o hamwe na Ngai.—Rora 1Ko 3:8.
matuĩke kĩndũ kĩmwe biũ: Kana “magĩe na ũrũmwe mũkinyanĩru.” Thĩinĩ wa mũhari ũyũ Jesu araringithania ũrũmwe mũkinyanĩru na kwendwo nĩ Ithe. Ũndũ ũcio nĩ ũratwarana na rĩandĩko rĩa Kol 3:14, rĩrĩa riugaga: “Wendo, nĩ . . . wohithanagia andũ na njĩra nginyanĩru.” Ũrũmwe ũcio mũkinyanĩru wonanagio na njĩra itiganĩte. Ũrũmwe mũkinyanĩru ti kuuga atĩ nĩ weheragia ngũrani iria ikoragwo ho gatagatĩ-inĩ ka andũ, ta ũhoti ũrĩa o mũndũ akoragwo naguo, mĩtugo, kana thamiri. Ĩndĩ wonanagia atĩ arũmĩrĩri a Jesu marĩ na ũrũmwe harĩ ciĩko, wĩtĩkio, na ũrutani.—Ro 15:5, 6; 1Ko 1:10; Ef 4:3; Afi 1:27.
(Johana 17:24) Awa, ndĩrenda atĩ arĩa ũheete makoragwo hamwe na niĩ harĩa ndĩ, nĩ getha meroragĩre riri ũrĩa ũheete, nĩ gũkorũo wanyendire mbere ya kĩambĩrĩria gĩa thĩ.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 17:24
kĩambĩrĩria gĩa thĩ: Kiugo gĩa Kĩngiriki kĩrĩa gĩtaũrĩtwo “kĩambĩrĩria” mũhari-inĩ ũyũ, gĩtaũrĩtwo “kũgĩa nda” thĩinĩ wa Ahi 11:11. Kiugo kĩu kĩhũthĩrĩtwo mũhari-inĩ ũyũ kuuga “kĩambĩrĩria gĩa thĩ,” na kĩronania ũhoro wĩgiĩ gũciarũo gwa ciana cia Adamu na Hawa. Jesu aagwetire ciugo “kĩambĩrĩria gĩa thĩ” ũhoro-inĩ wĩgiĩ Habili, ũrĩa warĩ mũndũ wa mbere gũkorũo itari-inĩ rĩa arĩa makaagunĩka nĩ ũkũũri na ũrĩa warĩ wa mbere gũkorũo rĩĩtwa rĩake rĩandĩkĩtwo “gĩkũnjo-inĩ kĩa muoyo kuuma o kĩambĩrĩria gĩa thĩ.” (Lu 11:50, 51; Kũg 17:8) Ciugo icio Jesu aahũthĩrire akĩhoya Ithe, ningĩ nĩ cionanagia wega atĩ o na mbere ya Adamu na Hawa kũgĩa ciana, Ngai nĩ eendete Mũrũ wake wa mũmwe.
Ũthomi wa Bibilia
(Johana 17:1-14) Thutha wa Jesu kwaria maũndũ macio, agĩtiira maitho na igũrũ, akiuga: “Awa, ihinda nĩ rĩakinya. Goocithia mũrũguo nĩguo mũrũguo akũgoocithie, 2 o ta ũrĩa ũmũheete wathani igũrũ rĩa andũ othe, nĩguo ahe arĩa othe ũmũheete muoyo wa tene na tene. 3 Naguo muoyo wa tene na tene nĩ atĩrĩ, nĩ makũmenye wee Ngai ũrĩa ũmwe wa ma, na mamenye ũrĩa watũmire, nĩwe Jesu Kristo. 4 Nĩ ngũgoocithĩtie gũkũ thĩ, na ngarĩkia wĩra ũrĩa ũheete ndute. 5 Awa, rĩu ngoocithia ndĩ hakuhĩ nawe na riri o ta ũrĩa ndaakoragwo naguo ndĩ hakuhĩ nawe thĩ ĩtanombwo. 6 “Nĩ menyithanĩtie rĩĩtwa rĩaku kũrĩ andũ arĩa waheire kuuma thĩinĩ wa thĩ. Maarĩ aku, ũkĩhe, na nĩ mathĩkĩire kiugo gĩaku. 7 Rĩu nĩ mamenyete atĩ maũndũ marĩa mothe waheire moimĩte kũrĩ wee; 8 tondũ nĩ ndĩmaheete ciugo iria waheire, na magaciĩtĩkĩra na nĩ mamenyete na ma atĩ ndokire ndũmĩtwo nĩwe, na nĩ metĩkĩtie atĩ nĩwe wandũmire. 9 Ndĩrahoya nĩ ũndũ wao; ti thĩ ndĩrahoera, ĩndĩ ndĩrahoya nĩ ũndũ wa arĩa waheire, tondũ nĩ aku; 10 nacio indo ciakwa ciothe nĩ ciaku na ciaku nĩ ciakwa, na nĩ ngoocithĩtio gatagatĩ-inĩ kao. 11 “Ndirĩkoragwo thĩinĩ wa thĩ, ĩndĩ o marĩkoragwo thĩinĩ wa thĩ, no niĩ ndĩroka kũrĩ wee. Awa mũtheru, magitagĩre nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩaku mwene rĩrĩa ũheete, nĩguo makoragwo marĩ kĩndũ kĩmwe o ta ũrĩa ithuĩ tũrĩ kĩndũ kĩmwe. 12 Hĩndĩ ĩrĩa ndĩrakoragwo hamwe nao, nĩ ndĩramagitagĩra nĩ ũndũ wa rĩĩtwa rĩaku mwene, rĩrĩa ũheete; na nĩ ndĩmagitĩrĩte, na gũtirĩ o na ũmwe wao ndaateire o tiga mwana ũrĩa wa kũũra, nĩguo rĩandĩko rĩhinge. 13 No rĩu ndĩroka kũrĩ wee, na ndĩroiga maũndũ maya gũkũ thĩ, nĩguo gĩkeno gĩakwa gĩtuĩke gĩkinyanĩru thĩinĩ wao. 14 Nĩ ndĩmaheete kiugo gĩaku, no thĩ nĩ ĩmathũũrĩte, tondũ o ti a thĩ ĩno, o ta ũrĩa o na niĩ itarĩ wa thĩ ĩno.
OKTOMBA 29–NOVEMBA 4
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | JOHANA 18–19
“Jesu Aarutaga Ũira Wĩgiĩ Ũhoro Ũrĩa wa Ma”
(Johana 18:36) Jesu akĩmũcokeria atĩrĩ: “Ũthamaki wakwa ti wa thĩ ĩno. Korũo Ũthamaki wakwa nĩ wa thĩ ĩno-rĩ, arũmĩrĩri akwa nĩ mangĩrandũĩrĩire nĩguo ndikaneanwo kũrĩ Ayahudi. No ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, Ũthamaki wakwa nduumĩte gũkũ.”
(Johana 18:37) Nake Pilato akĩmũũria: “Kwoguo wee ũrĩ mũthamaki?” Jesu agĩcokia: “Wee mwene nĩ woiga atĩ ndĩ mũthamaki. Na nĩkĩo ndaaciarirũo, na nĩkĩo njũkĩte thĩinĩ wa thĩ, nĩguo ndute ũira wĩgiĩ ũhoro ũrĩa wa ma. Mũndũ wothe ũrĩ mwena wa ũhoro ũrĩa wa ma nĩ athikagĩrĩria mũgambo wakwa.”
Maũndũ ma kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty megiĩ Joh 18:37
ndute ũira wĩgiĩ: Ciugo cia Kĩngiriki iria itaũrĩtwo ‘kũruta ũira’ (mar·ty·reʹo) na “ũira” (mar·ty·riʹa; marʹtys), no ciarie ũhoro wa maũndũ maingĩ kũringana na ũrĩa ihũthĩrĩtwo thĩinĩ wa Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki. Ciugo icio cierĩ ihũthĩrĩtwo kwaria ũhoro wĩgiĩ kũruta ũira igũrũ rĩgiĩ ũndũ mũndũ eyoneire kana oĩ, na ningĩ no ciarie ũhoro wa “kũmemerekia; kũruta ũira; kana kwaria ũndũ mwega wĩgiĩ mũndũ kana ũndũ mũna.” Jesu to ũira tu aarutire kana akĩhunjia ũhoro wĩgiĩ maũndũ marĩa eetĩkĩtie atĩ nĩ ma ma, ĩndĩ nĩ aatũũrire na njĩra yonanirie atĩ nĩ eetĩkĩtie morathi marĩa moimĩte kũrĩ Ithe o hamwe na ciĩranĩro iria eranĩire. (2Ko 1:20) Muoroto wa Ngai wĩgiĩ Ũthamaki na Mũthamaki waguo wa Kĩĩmesia nĩ warathĩtwo wega o tene. Ũtũũro wa Jesu arĩ gũkũ thĩ, ũrĩa warĩkĩrĩire na gũkua gwake arĩ igongona, nĩ wahingirie morathi mothe mamwĩgiĩ o hamwe na marĩa maarĩ ciĩruru cia maũndũ magooka, marĩa maarĩ kĩrĩkanĩro-inĩ kĩa Watho. (Kol 2:16, 17; Ahi 10:1) Kwoguo no tuuge atĩ Jesu nĩ ‘aarutire ũira wĩgiĩ ũhoro ũrĩa wa ma’ kũgerera ciugo na ciĩko.
ũhoro ũrĩa wa ma: Jesu aaragia ũhoro ũrĩa wa ma wĩgiĩ muoroto wa Ngai no ndaaragia tu igũrũ rĩgiĩ maũndũ marĩa meragwo nĩ ma ma. Ũndũ ũmwe mũnene wĩgiĩ muoroto wa Ngai nĩ atĩ Jesu, ũrĩa wĩtĩtwo “mũrũ wa Daudi,” athane arĩ Mũthĩnjĩri-Ngai Mũnene na Mũthamaki wa Ũthamaki wa Ngai. (Mat 1:1) Jesu nĩ ataarĩirie atĩ ũndũ ũrĩa mũnene watũmire oke gũkũ thĩ, nĩ kũmenyithania ũhoro wa ma wĩgiĩ Ũthamaki kũgerera ũtũũro wake na ũtungata. Araika nĩ maaheanire ũhoro o ta ũcio mbere ya Jesu gũciarũo na rĩrĩa aaciarirũo thĩinĩ wa Bethilehemu ya Judea, itũũra rĩrĩa Daudi aaciarĩirũo.—Lu 1:32, 33; 2:10-14.
(Johana 18:38a) Pilato akĩmũũria: “Ma nĩ kĩĩ?”
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 18:38a
Ma nĩ kĩĩ?: Kĩũria kĩrĩa Pilato ooririe kĩronania aaragĩrĩria ũhoro wĩgiĩ maũndũ marĩa meragwo nĩ ma ma no ti igũrũ rĩgiĩ “ũhoro ũrĩa wa ma” Jesu aakoretwo agweta. (Joh 18:37) Korũo Pilato ooririe kĩũria kĩu na ngoro njega, hatarĩ nganja Jesu nĩ angĩamũcokeirie. No kũroneka Pilato ti macokio ma kĩũria kĩu eendaga kũmenya, no ooragia na kĩnyũrũri na njĩra ya gwĩkĩrĩra nganja, nĩ ta ooigaga, “Atĩ ma? Ma nĩ kĩĩ? Gũtirĩ kĩndũ ta kĩu!” Pilato o na ndeetereire aheo macokio no kuuma ooimire nja agĩthiĩ kũrĩ Ayahudi.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
(Johana 19:30) Rĩrĩa aacamire ndibei ĩyo ngagatu, akiuga: “Maũndũ mothe nĩ mahinga!” Akĩinamia kĩongo, agĩtuĩkana.
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 19:30
agĩtuĩkana: Kana “agĩkua; agĩtiga kũhuhia.” Andũ amwe moigaga atĩ ciugo cia Kĩngiriki iria itaũrĩtwo “agĩtuĩkana” ironania atĩ nĩ aatigire kwĩrutanĩria gũkorũo arĩ muoyo na kwĩyendera, tondũ maũndũ mothe nĩ maahingĩte. Jesu ‘eeheanire akue’ eyendeire.—Isa 53:12; Joh 10:11.
(Johana 19:31) Tondũ kwarĩ mũthenya wa Kũhaarĩria, Ayahudi makĩhoya Pilato atĩ andũ acio moinangwo magũrũ na mĩĩrĩ yao yeherio nĩguo ndĩgatigwo mĩtĩ-inĩ ya kũnyarirĩrũo mũthenya wa Thabatũ (nĩ gũkorũo Thabatũ ĩyo yarĩ nene).
Ũndũ wa kwĩruta thĩinĩ wa nwtsty wĩgiĩ Joh 19:31
Thabatũ ĩyo yarĩ nene: Mũthenya wa Nisani 15, ũrĩa warũmagĩrĩra Pasaka, wakoragwo ũrĩ mũthenya wa thabatũ, gũtekũmakania nĩ mũthenya ũrĩkũ wa Kiumia. (Ala 23:5-7) Thabatũ ĩno ya mwanya ĩngĩaringanire na ĩrĩa ĩngĩ ya o kiumia (mũthenya wa mũgwanja wa karenda ya Kĩyahudi ũrĩa wambagĩrĩria mũthenya wa Njumaa riũa rĩathũa nginya Njuuma riũa rĩathũa), yakoragwo ĩrĩ Thabatũ “nene.” Thabatũ ta ĩyo nĩyo yarũmĩrĩire thutha wa mũthenya ũrĩa Jesu aakuire, ũrĩa warĩ wa Njumaa. Kuuma mwaka wa 31 nginya wa 33 Mahinda Maitũ, mwaka wa 33 norĩo tu mũthenya wa Nisani 14 wakorirũo ũrĩ Njumaa. Kwoguo, ũndũ ũcio nĩ ũranyita mbaru ũira wa atĩ Jesu aakuire mũthenya wa Nisani 14, mwaka wa 33 Mahinda Maitũ.
Ũthomi wa Bibilia
(Johana 18:1-14) Thutha wa Jesu kuuga maũndũ macio, akĩringa Mũkuru wa Kidironi marĩ na arutwo ake magĩthiĩ handũ haarĩ na mũgũnda magĩtonya kuo. 2 Na rĩrĩ, Judasi ũrĩa wamũkunyanĩire o nake nĩ oĩ handũ hau, tondũ Jesu nĩ aagomanaga na arutwo ake ho kaingĩ. 3 Kwoguo Judasi akĩrehe gĩkundi gĩa thigari o hamwe na thigari cia athĩnjĩri-Ngai arĩa anene na cia Afarisai, magĩũka ho marĩ na icinga na matawa o na matharaita. 4 Nake Jesu, tondũ nĩ aamenyaga maũndũ mothe marĩa megwĩkĩka harĩ we, agĩthiĩ mbere yao akĩmoria: “Nũ mũracaria?” 5 Nao makĩmũcokeria atĩrĩ: “Nĩ Jesu ũrĩa Mũnazarini.” Akĩmacokeria: “Nĩ niĩ we.” Na rĩrĩ, Judasi ũcio wamũkunyanĩire o nake aarũngiĩ hamwe nao. 6 O na kũrĩ ũguo, rĩrĩa Jesu aamerire, “Nĩ niĩ we,” magĩcoka na thutha makĩgwa thĩ. 7 Nĩ ũndũ ũcio akĩmoria o rĩngĩ: “Nũ mũracaria?” Makiuga: “Nĩ Jesu ũrĩa Mũnazarini.” 8 Jesu akĩmacokeria atĩrĩ: “Nĩ ndamwĩra atĩ nĩ niĩ we. Angĩkorũo nĩ niĩ mũracaria-rĩ, rekei aya mathiĩ.” 9 Ũndũ ũcio warĩ wa kũhingia ũrĩa oigĩte: “Arĩa othe ũheete gũtirĩ o na ũmwe wao ndaateire.” 10 Hĩndĩ ĩyo Simoni Petero, tondũ aarĩ na rũhiũ rwa njora, akĩrũcomora na agĩtinia ndungata ya mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene gũtũ kwa ũrĩo. Ndungata ĩyo yetagwo Maliku. 11 No Jesu akĩra Petero atĩrĩ: “Cokia rũhiũ rũu handũ haruo. Githĩ ndiagĩrĩirũo nĩ kũnyuĩra gĩkombe kĩrĩa Awa aheete nyuĩre?” 12 Nacio thigari icio na mũnene wa thigari, na arĩa maatũmĩtwo nĩ Ayahudi makĩnyita Jesu makĩmuoha. 13 Makĩamba makĩmũtwara kũrĩ Anasi, nĩ gũkorũo ũcio aarĩ ithe wa mũtumia wa Kaiafa, ũrĩa warĩ mũthĩnjĩri-Ngai mũnene mwaka ũcio. 14 Kaiafa ũcio nĩwe wataarĩte Ayahudi atĩ nĩo mekũgunĩka mũndũ ũmwe angĩkua nĩ ũndũ wa andũ.