Mabuku Marĩa Magwetetwo Thĩinĩ wa Kabuku ka Mũcemanio wa Ũtũũro na Ũtungata
JANŨARĨ 6-12
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 1-2
“Jehova Kũũmba Indo Thĩinĩ wa Thĩ”
it-1 527-528
Ũũmbi
Mũthenya wa Mbere rĩrĩa Ngai ooigire, “Nĩ kũgĩe ũtheri,” nĩ kwarĩ ũtheri waahĩtũkagĩra matu-inĩ ona gũtuĩka ihumo cia ũtheri ũcio itingĩamenyekire kuuma gũkũ thĩ. Mũtaũri ũmwe wĩtagwo J. W. Watts oonanirie atĩ kuonekaga atĩ ũndũ ũcio weekĩkire o kahora. Aandĩkire ũũ: “Na o kahora kahora gũkĩgĩa ũtheri.” (Kĩa 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Ngai nĩ aagayũkanirie ũtheri na nduma, agĩta ũtheri Mũthenya nayo nduma akĩmĩta Ũtukũ. Ũndũ ũcio ũronania atĩ thĩ nĩ yathiũrũrũkaga riũa ĩrĩ handũ-inĩ hayo nĩguo mwena wa irathĩro na wa ithũĩro gũgakorũo na ũtheri na nduma.—Kĩa 1:3, 4.
Mũthenya wa Kerĩ, Ngai nĩ aathondekire mũtambũrũko na akĩgayania ‘maĩ na maĩ marĩa mangĩ.’ Maĩ mamwe maatigarire thĩ, no marĩa maingĩ maambatirio igũrũ rĩa thĩ, na hau gatagatĩ-inĩ hakĩgĩa na mũtambũrũko. Ngai eetire mũtambũrũko ũcio Igũrũ, no nĩ kũringana na thĩ tondũ maĩ macio maarĩ igũrũ rĩa mũtambũrũko ũcio matiĩrĩtwo atĩ nĩ mahumbĩrĩte njata kana indo iria ingĩ irĩ igũrũ.—Kĩa 1:6-8.
Mũthenya wa Gatatũ, Ngai akĩhũthĩra hinya wake wa kũringa ciama nĩ aatũmire maĩ marĩa marĩ thĩ macokanĩrĩre kũndũ kũmwe na gũkĩgĩa na thĩ nyũmũ, ĩrĩa eetire Thĩ. Ningĩ no mũthenya ũcio wa gatatũ Ngai aathondekire tũhengereta twa muoyo tũrĩa twatũmire nyeki, mĩmera, na mĩtĩ ya matunda ikorũo kuo, no ti kwĩyumĩria cieyumĩririe. O kĩndũ harĩ mĩthemba ĩyo ĩtatũ, nĩ kĩarĩ na ũhoti wa gũciara kũringana na ‘mũthemba’ wakĩo.—Kĩa 1:9-13.
it-1 528 kĩb. 5-8
Ũũmbi
Ningĩ nĩ ũndũ wa bata kũmenya atĩ thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 1:16, kiugo gĩa Kĩhibirania ba·raʼʹ, kĩrĩa kiugĩte “kũũmba” gĩtihũthĩrĩtwo. Handũ-inĩ hakĩo hahũthĩrĩtwo kiugo ʽa·sahʹ, kĩrĩa kiugĩte “gũthondeka.” Tondũ riũa, mweri na njata nĩ imwe cia indo iria irĩ “igũrũ” rĩrĩa rĩgwetetwo thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 1:1, ũndũ ũcio ũronania ciombĩtwo mbere ya Mũthenya wa Kana. Mũthenya-inĩ wa kana, Ngai nĩ aathire na mbere gũthondeka indo icio irĩ igũrũ nĩguo ikorũo igũrũ rĩa thĩ na mũtambũrũko ũrĩa ũrĩ igũrũ rĩayo. Rĩrĩa haroiga atĩ “Ngai agĩciiga mũtambũrũko-inĩ wa igũrũ ciaragĩre thĩ,” ũndũ ũcio ũronania atĩ nĩ cingĩonekire kuuma thĩ ta irĩ mũtambũrũko-inĩ ũcio. Ningĩ imũrĩ icio nĩ ingĩatuĩkire “imenyithia cia imera na mĩthenya na mĩaka,” nĩguo thutha-inĩ itongoragie andũ na njĩra itiganĩte.—Kĩa 1:14.
Mũthenya wa Gatano wambĩrĩirie na kũmbwo gwa ciũmbe iria irĩ muoyo gũkũ thĩ. Ti kĩũmbe kĩmwe Ngai abangĩte kiumĩrie ciũmbe icio ingĩ ciothe, no nĩ ciũmbe nyingĩ irĩ muoyo ciagĩire kuo kũgerera hinya wa Ngai. Bibilia yugĩte ũũ: “Ngai akĩũmba ciũmbe nene cia iria-inĩ na ciũmbe irĩ muoyo iria ciothe ciongoyaga na igathiĩra maĩ-inĩ kũringana na mĩthemba yacio na kĩũmbe gĩothe kĩũmbũkaga kũringana na mũthemba wakĩo.” Tondũ Ngai nĩ aakenirio nĩ ciũmbe icio nĩ aacirathimire na akiuga ‘cingĩhe,’ ũndũ ũrĩa ũngĩahotekire tondũ ciũmbe icio cia mĩthemba ĩtiganĩte nĩ ciaheirũo ũhoti wa gũciarana nĩ Ngai “kũringana na mĩthemba yacio.”—Kĩa 1:20-23.
Mũthenya wa Gatandatũ “Ngai agĩkĩũmba nyamũ cia gĩthaka kũringana na mĩthemba yacio na nyamũ cia mũciĩ kũringana na mĩthemba yacio,” na wĩra ũcio warĩ mwega o ta indo iria ingĩ ciothe Ngai aarĩkĩtie kũũmba.—Kĩa 1:24, 25.
Mũthia-inĩ wa mũthenya wa gatandatũ wa ũũmbi, Ngai nĩ oombire kĩũmbe kĩngĩ kĩa mwanya, kĩrĩ na ũhoti gũkĩra nyamũ, ĩndĩ kĩrĩ na ũhoti mũnini gũkĩra wa araika. Kĩũmbe kĩu kĩarĩ mũndũ, na oombirũo na mũhianĩre ta wa Ngai. O na gũtuĩka Kĩambĩrĩria 1:27 ĩgwetaga atĩ Ngai “aamombire marĩ mũndũrũme na mũtumia,” ũhoro ũrĩa ũhanaine na ũcio thĩinĩ wa Kĩambĩrĩria 2:7-9 wonanagia atĩ Jehova Ngai oombire mũndũ kuuma rũkũngũ-inĩ rwa thĩ, akĩhuhĩrĩria mĩhũmũ ya muoyo maniũrũ-inĩ make, nake mũndũ ũcio agĩtuĩka mũndũ ũrĩ muoyo na akĩheo irio na mũciĩ warĩ paradiso. Jehova aahũthĩrire indo iria ciarĩ thĩinĩ wa thĩ kũũmba, na thutha wa kũũmba Adamu, akĩũmba mũtumia akĩhũthĩra rũbaru rwa Adamu. (Kĩa 2:18-25) Thutha wa mũtumia kũũmbwo, ‘mũthemba’ wa andũ nĩ waarĩkire kũũmbwo.—Kĩa 5:1, 2.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-2 52
Jesu Kristo
Ndoombire indo. Jesu nĩ aateithĩrĩirie kũũmba indo, no ũndũ ũcio ndwatũmire akorũo arĩ mũũmbi ta Ithe. Hinya wa kũũmba woimire kũrĩ Ngai kũgerera roho wake mũtheru kana hinya wake wa gwĩka maũndũ. (Kĩa 1:2; Thb 33:6) Tondũ Jehova nĩwe Kĩhumo kĩa muoyo, ũũmbi wothe ũrĩa wonekaga na ũtonekaga, ũrĩ kuo nĩ ũndũ wake. (Thb 36:9) Kwoguo Jesu ti kũũmba oombire indo, no nĩ kũhũthĩrũo aahũthĩrirũo nĩ Jehova, ũrĩa nĩwe Mũũmbi, hĩndĩ ya ũũmbi. O ta ũrĩa Maandĩko monanagia, Jesu aacokagĩria Ithe rũgooco nĩ ũndũ wa ũũmbi.—Mat 19:4-6.
JANŨARĨ 13-19
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 3-5
“Moimĩrĩro Moru ma Maheeni ma Mbere”
w00 11/15 25-26
No Twĩrute Kuumana na Mũthuri na Mũtumia wa Mbere
Hihi nĩ ũndũ warĩ mũbange atĩ Hawa nĩ angĩehirie? Aca! Ta wĩĩkĩre iratũ-inĩ ciake. Ũndũ ũrĩa Shaitani ooigire warĩ mũgarũ na ũrĩa Ngai na Adamu mooigĩte. Ũngĩigua atĩa mũndũ ũtoĩ angĩigĩrĩra mũndũ wendete na ũkehoka kĩgenyo oige atĩ ti mwĩhokeku? Hawa nĩ angĩekire ũndũ ngũrani na ũguo eekire, onanie ndanakenio nĩ ũhoro ũcio na age gũthikĩrĩria. No makĩria ma ũguo-rĩ, nyoka ndĩarĩ na kĩhooto gĩa gwĩkĩrĩra nganja ũthingu wa Ngai na ciugo cia Adamu. Nĩ ũndũ wa kuonania gĩtĩo harĩ ũtaaro wĩgiĩ ũnene, Hawa nĩ angĩahoire ũtaaro atanatua itua o na rĩmwe. O na ithuĩ noguo twagĩrĩirũo gwĩka tũngĩheo ũhoro ũtaratwarana na ũtaaro ũrĩa Ngai aheanaga. Hawa nĩ etĩkirie ciugo cia Shaitani na akĩĩrirĩria gwĩtuĩra matua megiĩ nĩ ũndũ ũrĩkũ warĩ mwega na nĩ ũrĩkũ warĩ mũũru. O ũrĩa eeriragĩria ũndũ ũcio, noguo awonaga ũrĩ mwega maitho-inĩ make. Maarĩ mahĩtia rĩrĩa Hawa aarekire merirĩria mau mooru makũre ngoro-inĩ yake, handũ ha kũmeheria meciria-inĩ make kana arĩrĩrie maũndũ macio na mũthuriwe.—1 Akorintho 11:3; Jakubu 1:14, 15.
Adamu Gũthikĩrĩria Mũgambo wa Mũtumia Wake
Thutha ũcio Hawa nĩ aagucĩrĩirie Adamu anyitanĩre nake mehia-inĩ make. No nĩ kĩĩ gĩatũmire Adamu etĩkĩre ũndũ ũcio mũtumia wake aamwĩrire? (Kĩambĩrĩria 3:6, 17) Adamu nĩ aabataraga kuonania egũkorũo arĩ mwĩhokeku harĩ ũ. Hihi nĩ angĩathĩkĩire Mũũmbi wake, ũrĩa wamũheete indo ciothe o hamwe na Mũtumia wake Hawa? Hihi Adamu nĩ angĩacaririe ũtongoria wa Ngai igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũrĩa angĩekire? Kana hihi angĩanyitire mũtumia wake mbaru? Adamu nĩ aamenyaga wega atĩ maũndũ marĩa mũtumia wake eeriragĩria kũgĩa namo thutha wa kũrĩa itunda rĩrĩa maagirĩtio matiarĩ ma ma. Mũtũmwo Paulo aatongoririo nĩ roho kwandĩka ũũ: “Adamu ndaaheenirio, no mũtumia ũcio nĩ aaheenirio biũ na agĩtuĩka mwĩhia.” (1 Timotheo 2:14) Kwoguo Adamu nĩ aathurire kũremera Jehova eyendeire. Eetigĩrire kũũrũo nĩ mũtumia wake handũ ha kuonania wĩtĩkio atĩ Ngai nĩ angĩathondekire maũndũ.
Hihi Ngai nĩ Arũmbũyagia Atumia?
Hihi Ngai nĩ arumĩte atumia?
Aca. Handũ ha ũguo, “nyoka ĩrĩa ya tene, o we wĩtagwo Mũcukani,” nĩyo ‘yarumirũo’ nĩ Ngai. (Kũguũrĩrio 12:9; Kĩambĩrĩria 3:14) Rĩrĩa Ngai ooigire atĩ Adamu nĩ ‘arĩathaga’ mũtumia wake, Ngai ndeendaga kuonania atĩ mũthuri ahinyagĩrĩrie mũtumia wake. (Kĩambĩrĩria 3:16) Eendaga kuonania moimĩrĩro moru ma mehia harĩ mũthuri na mũtumia wa mbere.
w04 1/1 29 kĩb. 2
Matemo Kuuma Ibuku-inĩ rĩa Kĩambĩrĩria—I
3:17—Nĩ na njĩra ĩrĩkũ thĩ yarumirũo, na yarumirũo kwa ihinda rĩigana atĩa? Kĩrumi kĩu kĩonanagia atĩ ũngĩarĩ ũndũ mũritũ kuona uumithio wayo. Moimĩrĩro ma kĩrumi kĩu harĩ thĩ ĩrĩ na mĩigua na ria nĩ moonekire wega nĩ njiarũa cia Adamu nginya Lameku ithe wa Nuhu akĩaria ũhoro wa “ruo rwa mĩnoga ya moko maitũ nĩ ũndũ wa tĩri ũrĩa Jehova arumĩte.” (Kĩambĩrĩria 5:29) Thutha wa Mũiyũro, Jehova nĩ aarathimire Nuhu na ariũ ake, na akĩmeera muoroto wake warĩ maiyũrie thĩ. (Kĩambĩrĩria 9:1) Hĩndĩ ĩyo Ngai nĩ eeheririe kĩrumi harĩ thĩ.—Kĩambĩrĩria 13:10.
it-2 186
Ruo rwa Kũgĩa Mwana
Nĩ thĩna ũrĩa uumanaga na kũgĩa ciana. Ngai nĩ eerire Hawa moimĩrĩro marĩa angĩagĩire namo akĩgĩa ciana thutha wa kwĩhia. Korũo nĩ aathĩkire, nĩ angĩathiire na mbere gũkenera kĩrathimo kĩa Jehova na kũgĩa ciana nĩ kũngĩamũrehagĩra gĩkeno kĩnene, tondũ “kĩrathimo kĩa Jehova nĩkĩo gĩtongagia mũndũ, na ndarĩ ruo onganagĩrĩria nakĩo.” (Thi 10:22) No rĩu nĩ aigĩirũo watho wa atĩ nĩ angĩaiguaga ruo tondũ mwĩrĩ ũngĩarutaga wĩra na njĩra ĩtarĩ nginyanĩru. Nĩ ũndũ ũcio Ngai ooigire ũũ (tondũ maũndũ marĩa Ngai eetĩkagĩria mekĩke meragwo mekwo nĩwe): “Nĩ ngũkũingĩhĩria ruo rwa hĩndĩ ĩrĩa ũrĩ na nda; ũrĩciaraga ciana na ruo.”—Kĩa 3:16.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-2 192 kĩb. 5
Lameki
Irebeta rĩrĩa Lameki aatungĩire atumia ake (Kĩa 4:23, 24) rĩonanagia roho wa ũhinya ũrĩa warĩ kuo matukũ-inĩ macio. Irebeta rĩu rĩa Lameki riugĩte ũũ: “Iguai mũgambo wakwa, inyuĩ atumia a Lameki; tegai matũ manyu harĩ ciugo ciakwa: Nĩ njũragĩte mũndũ nĩ ũndũ wa kũndihia, ĩni, njũragĩte mwanake nĩ ũndũ wa kũngũtha. Angĩkorũo Kaini agĩrĩirũo kũrĩhĩrio maita 7, Lameki nĩ maita 77.” Nĩ ũndũ ũcio Lameki nĩ gwĩtetera eetetagĩra, akĩenda kuonania atĩ we ti kwenda eendaga kũũragana ta ũrĩa Kaini eekire. Lameki ooigire atĩ nĩ kwĩgitĩra eegitagĩra rĩrĩa ooragire mũndũ ũrĩa wamũgũthĩte na akamũtihia. Nĩ ũndũ ũcio, irebeta rĩu rĩarĩ ihoya harĩ mũndũ o wothe weriragĩria kwĩrĩhĩria tondũ nĩ ooragĩte mũndũ ũcio.
it-1 338 kĩb. 2
Kũrumana
“Gũkaĩra rĩĩtwa rĩa Jehova” kũrĩa kwambĩrĩirie mahinda-inĩ ma Enoshi mbere ya Mũiyũro gũtiarĩ kwagĩrĩru tondũ mbere ya hĩndĩ ĩyo Habili nĩ eĩtanagia na Ngai akĩhũthĩra rĩĩtwa rĩa Ngai. (Kĩa 4:26; Ahi 11:4) Kwoguo angĩkorũo ũrĩa athomi amwe maugaga nĩ ma, gũkaĩra kũu kwa rĩĩtwa rĩa Jehova kwarĩ na njĩra ya kũrĩhũthĩra ũrĩa gũtagĩrĩire harĩ andũ kana mĩhianano na ũndũ ũcio ũngĩarĩ gĩĩko gĩa kũruma Ngai.
JANŨARĨ 20-26
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 6-8
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
w04 1/1 29 kĩb. 7
Matemo Kuuma Ibuku-inĩ rĩa Kĩambĩrĩria—I
7:2—Nĩ kĩĩ kĩahũthagĩrũo kuonania ngũrani gatagatĩ ka nyamũ iria ciarĩ theru na iria itaarĩ theru? Mũthingi wa kuonania ngũrani wahutanĩtie na kũhũthĩrũo kwa magongona ũthathaiya-inĩ na ti nĩ kĩĩ kĩngĩarĩirũo kana nĩ kĩĩ gĩtangĩarĩirũo. Andũ matiarĩaga nyama cia nyamũ mbere ya Mũiyũro. Ngũrani ya indo iria theru na iria itarĩ theru cia kũrĩo yambĩrĩirie hĩndĩ ya Watho wa Musa, na ũndũ ũcio wathirire rĩrĩa watho waninirũo. (Atũmwo 10:9-16; Aefeso 2:15) Kuonekaga atĩ Nuhu nĩ aamenyaga indo iria ciagĩrĩire kũrutwo magongona ũthathaiya-inĩ wa Jehova. Thutha wa kuuma thabina, nĩ aakĩire “Jehova kĩgongona na akĩoya imwe cia nyamũ iria ciothe itarĩ thahu na imwe cia ciũmbe ciothe iria ciũmbũkaga iria itarĩ thahu na agĩciruta magongona ma njino kĩgongona-inĩ kĩu.”—Kĩambĩrĩria 8:20.
w04 1/1 30 kĩb. 1
Matemo Kuuma Ibuku-inĩ rĩa Kĩambĩrĩria—I
7:11—Maĩ marĩa maarehire mũiyũro mooimĩte kũ? Ihinda-inĩ rĩa kerĩ rĩa ũũmbi, kana “mũthenya wa kerĩ” rĩrĩa “mũtambũrũko” ũrĩa ũrĩ igũrũ rĩa thĩ wathondekirũo, nĩ kwarĩ na “maĩ ma na thĩ wa mũtambũrũko ũcio” na maĩ “ma na igũrũ wa mũtambũrũko ũcio.” (Kĩambĩrĩria 1:6, 7) Maĩ “ma na thĩ” marĩa maarĩ thĩinĩ wa thĩ mbere ĩyo. Maĩ “ma na igũrũ” marĩ ime rĩingĩ rĩrĩa rĩarĩ igũrũ rĩa thĩ, na rĩgathondeka ‘maĩ maingĩ mariku.’ Maĩ macio nĩmo maagũire gũkũ thĩ hĩndĩ ya Nuhu.
JANŨARĨ 27–FEBRUARĨ 2
MŨTHITHŨ KUUMA KIUGO-INĨ KĨA NGAI | KĨAMBĨRĨRIA 9-11
“Thĩ Yothe Ĩgĩthiĩ na Mbere Gũkorũo na Rũthiomi Rũmwe”
it-1 239
Babuloni Ũrĩa Mũnene
Kũmenya Babuloni ya Tene. Ihinda-inĩ rĩrĩa itũũra rĩa Babuloni rĩaambĩrĩirio Werũ-inĩ wa Shinaru, norĩo andũ mageragia gwaka Itũũra rĩa Babeli. (Kĩa 11:2-9) Muoroto wa gwaka itũũra rĩu o hamwe na nyũmba ĩyo ndaya na igũrũ ndwarĩ kũgoocithia Ngai, ĩndĩ aaki acio meendaga ‘gwĩthondekera rĩĩtwa.’ Nyũmba cia mũthiringo ndaya na igũrũ cionekete harĩa itũũra rĩa Babeli rĩarĩ o hamwe na kũndũ kũngĩ thĩinĩ wa Mesopotamia na ũndũ ũcio nĩ wonanagia mũthemba wa ũthathaiya ũrĩa wekagĩrũo nyũmba-inĩ ĩrĩa ndaya na igũrũ ya kĩambĩrĩria gũtekũmakania ũrĩa wahaanaga. Itua rĩrĩa Jehova Ngai aatuire rĩa kũharagania mwako wa hekarũ ĩyo rĩonanagia atĩ kĩhumo kĩa ũthathaiya ũcio kĩarĩ kĩa maheeni. O na gũtuĩka rĩĩtwa Babeli rĩa Kĩhibirania rĩrĩa itũũra rĩu rĩaheirũo riugĩte “Kũhĩngĩcanio,” rĩĩtwa rĩa Sumeri (Ka-dingir-ra) na rĩa Gĩakadi (Bab-ilu) moigĩte “Kĩhingo kĩa Ngai.” Andũ arĩa maatigarire itũũra-inĩ rĩu nĩ maacenjirie ũrĩa rĩoigĩte nĩguo metheme ũrĩa rĩonagwo tene, no o na rĩrĩa macokire gwĩta itũũra rĩu no rĩatũmaga rĩoneke rĩrĩ itũũra rĩa maũndũ ma ndini.
it-2 202 kĩb. 2
Rũthiomi
Ibuku rĩa Kĩambĩrĩria nĩ rĩtaarĩirie ũrĩa andũ amwe a thutha wa Mũiyũro maanyitanĩire wĩra-inĩ wakararagia muoroto wa Ngai o ta ũrĩa Nuhu na ariũ ake meerirũo. (Kĩa 9:1) Handũ ha gũtherema ‘maiyũrie thĩ,’ maacokanĩrĩirie andũ, magĩikara handũ hamwe harĩa haacokire gwĩtwo Werũ Mwaraganu wa Shinaru thĩinĩ wa Mesopotamia. Hatarĩ nganja, itũũra rĩu rĩngĩacokire gũtuĩka rĩa maũndũ ma ndini, rĩrĩ na nyũmba ndaya na igũrũ.—Kĩa 11:2-4.
it-2 202 kĩb. 3
Rũthiomi
Ngai Mwene-Hinya-Wothe nĩ aatũmire matiganĩrie wĩra ũcio wao wa mwĩĩkĩrĩro rĩrĩa atũmire mage ũrũmwe, na eekire ũguo na njĩra ya kũhĩngĩcithania rũthiomi rwao. Ũndũ ũcio watũmire maremwo kũruta wĩra ũrĩa mabangĩte mwako-inĩ ũcio, na makĩhurunjũka kũndũ na kũndũ thĩinĩ wa thĩ. Kũhĩngĩcithanio kwa rũthiomi rwao nĩ kũngĩarũgamirie kana kũnyihie wĩra ta ũcio ũtagĩrĩire ihinda rĩũkĩte, wa gũkararia ũtongoria wa Ngai, tondũ nĩ ũngĩanyihanyihirie ũhoti wa andũ wa kũhũthĩra ũũgĩ na hinya wao kũhingia maũndũ ma mwĩyendo na gũtũme maremwo kũhũthĩra ũũgĩ ũrĩa mangĩagĩire naguo kuuma harĩ ikundi icio cia andũ ciacokanĩrĩirio, nĩ gũkorũo ũũgĩ ũcio ndwaumanĩte na Ngai no waumanĩte na ũmenyeru wa andũ na ũthuthuria wao. (Ringithania na Koh 7:29; Gũc 32:5.) O na gũtuĩka nĩ waarehire ngayũkano harĩ andũ, kũhĩngĩcithanio gwa thiomi cia andũ nĩ gwateithirie andũ kũnyihanyihia kũhingia mĩoroto mĩũru na ĩrĩa ĩngĩarĩ ũgwati. (Kĩa 11:5-9; ringithania na Isa 8:9, 10) Mũndũ angĩrora maũndũ mamwe ma ũthii wa na mbere mahinda-inĩ maya, marĩa moimanĩte na ũũgĩ wa andũ na ũrĩa ũũgĩ ũcio ũhũthĩrĩtwo ũũru, no one ũndũ ũrĩa Ngai oonire ũngĩekĩkire korũo wĩra ũcio wa gwaka itũũra rĩa Babeli nĩ wathiire na mbere.
it-2 472
Ndũrĩrĩ
Nĩ ũndũ wa kũgayũkanio nĩ njĩra cia kwaranĩria, o andũ nĩ maambĩrĩirie ũndũire, mĩĩkĩre yao ya maũndũ, mĩtugo, na ndini ciao na njĩra ciao cia mwanya. (Ala 18:3) Nĩ ũndũ wa gũkorũo maamũranĩtio na Ngai, andũ nĩ maathondekire mĩhianano mĩingĩ ya ngai ciao cia gwĩcirĩrio.—Gũc 12:30; 2Ath 17:29, 33.
Kũmaatha Maũndũ ma Bata Maandĩko-inĩ
it-1 1023 kĩb. 4
Hamu
No gũkorũo na ũhotekeku atĩ Kanaani nĩwe wekire ũndũ ũcio na atĩ ithe Hamu nĩ aagĩte kũmũrũnga. Kana Nuhu akĩaria na njĩra ya ũrathi atongoretio nĩ roho nĩ onete mwerekera mũũru ũrĩa warĩ na Hamu ũrĩa hihi warĩ na Kanaani, nĩ ũngĩagairũo nĩ njiarũa cia Kanaani. Kĩrumi kĩu kĩahingire hanini rĩrĩa Aisiraeli arĩa maaragia Kĩarabu na Kĩhibirania maatoririe Akanaani. Arĩa mataniinirũo (kwa ngerekano, Agibeoni [Jos 9]) maatuirũo ngombo cia Aisiraeli. Thutha wa karine cigana ũna, kĩrumi kĩu nĩ kĩahingire na njĩra nene makĩria rĩrĩa njiarũa cia Hamu mũrũ wa Kanaani ciambĩrĩirie gwathwo nĩ thirikari nene ya thĩ ya rũciaro rwa Jafethu ya Media na Perisia, Ngiriki, na Roma.
it-2 503
Nimurodi
Ũthamaki wa Nimurodi wambĩrĩirie na matũũra ma Babeli, Ereku, Akadi, na Kaline, na mothe maarĩ thĩinĩ wa bũrũri wa Shinaru. (Kĩa 10:10) Kwoguo no kũhoteke nĩwe waheanire ũtongoria nĩguo itũũra rĩa Babeli o hamwe na nyũmba ndaya na igũrũ ya Babeli ciambĩrĩrie gwakwo. Ũhoro ũcio nĩ ũtwaranaga na ũndũire wa Ayahudi. Mwandĩki wĩtagwo Josephus aandĩkire ũũ: “Kahora kahora [Nimurodi] nĩ aagarũrire maũndũ na akĩambĩrĩria kũhinyanĩrĩria, na akĩonania atĩ njĩra ĩrĩa tu ĩngĩatigithũkanirie andũ na Ngai nĩ gũtũma mathiĩ na mbere kwĩhoka thirikari yake. Nĩ oigĩte nĩ ekwĩrĩhĩria harĩ Ngai angĩkorũo nĩ angĩaninire thĩ na maĩ rĩngĩ, tondũ nĩ angĩakire nyũmba ndaya na igũrũ ĩrĩa maĩ matangĩahotire gũkinyĩra na erĩhĩrie kũninwo kwa maithe mao ma tene. Andũ nĩ maatuĩte itua rĩa kũrũmĩrĩra ũtaaro wake [Nimurodi], makĩonania atĩ gwathĩkĩra ngai nĩ ũkombo, na kwoguo makĩambĩrĩria gwaka nyũmba ĩyo ndaya na igũrũ . . . na ĩgĩakwo na ihenya gũkĩra ũrĩa kũngĩerĩgĩrĩirũo.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).