Maũndũ Ũrabatara Kũmenya Megiĩ Malaria
Kĩama kĩa Ũgima wa Mwĩrĩ gĩa Thĩ (WHO) kĩoigire atĩ mwaka-inĩ wa 2013, andũ makĩria ma milioni 198 nĩ maanyitirũo nĩ mũrimũ wa malaria na andũ ta 584,000 magĩkua nĩ ũndũ wa mũrimũ ũcio. Hakuhĩ gĩcunjĩ kĩa 83 harĩ 100 kĩa arĩa maakuire nĩ ciana itaakinyĩtie mĩaka ĩtano. Mũrimũ ũcio ũkoragwo ũgũmĩire mabũrũri ta 100 na icigo ingĩ thĩinĩ wa thĩ, kwoguo ũgatũma andũ bilioni 3.2 makorũo ũgwati-inĩ.
1 MALARIA NĨ KĨĨ?
Malaria nĩ mũrimũ ũrehagwo nĩ tũgunyũ tũnini tũigana njamuthi. Ndariri imwe ciaguo nĩ kũigua ũrugarĩ, kũinaina, gũthithina, kũrĩo nĩ mũtwe, gũtuurũo nĩ marũngo, kũira ngoro, na gũtahĩka. Ndariri icio no ciĩyumĩrie maita maingĩ ihinda-inĩ rĩa mathaa 48 nginya 72 kũringana na mũthemba wa tũgunyũ tũrĩa tũrwarĩtie mũndũ, na kahinda karĩa akoretwo arĩ mũrwaru.
2 MALARIA MATHEREMAGA ATĨA?
Tũgunyũ tũrĩa tũrehaga malaria—twĩtagwo Plasmodia—tũingĩraga thakame-inĩ ya mũndũ arũmwo nĩ rwagĩ mũthemba wa Anopheles.
Tũgunyũ tũu twaingĩra thakame-inĩ, tũthiaga tũgaciaranĩra thĩinĩ wa tũhengereta (cells) twa ini.
Kahengereta kamwe ka ini gaatũrĩka, tũgunyũ tũu tũthiaga tũgatharĩkĩra tũhengereta tũtune twa thakame. Tũthiaga na mbere gũciaranĩra tũhengereta-inĩ tũu tũtune.
Kahengereta kamwe gatune gaatũrĩka, tũgunyũ tũu tuumaga tũgatharĩkĩra tũhengereta tũtune tũngĩ tũingĩ.
Ũndũ ũcio wa tũhengereta tũtune gũtharĩkĩrũo na gũtũrĩka ũthiaga o ũgĩĩcokagĩra. Ndariri cia malaria kaingĩ cionekaga rĩrĩa tũhengereta tũu tũtune twatũrĩka.
3 ŨNGĨĨGITĨRA ATĨA?
Angĩkorũo ũikaraga kũndũ andũ marwaraga malaria kaingĩ . . .
Hũthagĩra neti ya kũgirĩrĩria rwagĩ ũgĩkoma. Yagĩrĩirũo gũkorũo
ĩhakĩtwo ndawa ya rwagĩ.
ĩtarĩ na marima kana handũ ĩtarũkĩte.
ĩthinĩkĩrĩtwo wega mũkondoro-inĩ.
Hũthagĩra ndawa ĩrĩa ĩhuhagĩrĩrio nyũmba-inĩ nĩ ũndũ wa rwagĩ.
Kũngĩhoteka, ĩkĩra nyũmba yaku neti cia ndirica na mĩrango na ũhũthagĩre macini cia kũhũũra rĩera, iria ingĩgirĩrĩria rwagĩ gũtonya.
Ĩkĩraga nguo cia rangi mũtheũku na irahumbĩra mwĩrĩ wothe.
Kũngĩhoteka, wĩthemage kũndũ kũrĩ na mahuti na manyeki maraihu, kũrĩa rwagĩ rwendete gũikara, na kũrĩa kwarahĩte maĩ, tondũ nĩkuo rwagĩ rũciaranagĩra.
Ũngĩnyitwo nĩ malaria, tigĩrĩra nĩ wathondekwo o na ihenya.
Angĩkorũo nĩ ũrabanga gũceera kũndũ andũ marwaraga malaria kaingĩ . . .
Mbere ya gũthiĩ, amba ũcarie ũhoro wa ica ikuhĩ wĩgiĩ kũndũ kũu. Mũthemba wa tũgunyũ twa malaria tũrĩa tũkoragwo gĩcigo-inĩ kĩmwe no ũkorũo ũrĩ ngũrani na wa kũndũ kũngĩ, na ũndũ ũcio no ũgũteithie kũmenya ndawa iria njagĩrĩru makĩria. Ningĩ nĩ wega kũũria ndagĩtarĩ waku maũndũ marĩa ũrabatara kũmenya megiĩ ũgima waku wa mwĩrĩ.
Hĩndĩ ya iceera rĩu, rũmĩrĩra maũndũ marĩa magwetetwo gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ megiĩ kũndũ kũrĩa andũ marwaraga malaria kaingĩ.
Ũngĩnyitwo nĩ malaria, tigĩrĩra nĩ wathondekwo o na ihenya. Ririkana atĩ ndariri cia mũrimũ ũcio igĩkeyumĩria no iniine gatagatĩ-inĩ ga kiumia kĩmwe nginya ciumia inya kuuma wanyitwo nĩguo.