Oshike sha li sha ningilwa Eendombwedi daJehova pefimbo ledipao linyanyalifi olo la ningilwe?
Eendombwedi daJehova hanga 1 500 domEendombwedi 35 000, odo da li hadi kala moGermany nosho yo moilongo oyo ya li koshi yepangelo laNazi, oda li da dipawa pefimbo ledipao olo linyanyalifa. Katu na oumbangi we lixwapo waasho sha etifa efyo. Molwaashi omakonakono otaa twikile, otashi dulika ouyelele u ka pepalekwe mokweendela ko kwefimbo.
Oda li da fya ngahelipi?
Ohake oyo ya li hai longifwa kepangelo laNazi
● Omadipao: Eendombwedi 400 lwaapo domoGermany nosho yo domoilongo oyo ya li koshi yepangelo laNazi oda li da dipawa. Dihapu oda li da tokolelwa efyo nosho yo ohake komhangu. Dimwe oda li da yashwa nokumangelekwa ofimbo inadi ka pwilikinwa komhangu.
● Eenghalo dinyanyalifi: Eendombwedi di dulife 1 000 oda li da fila meekamba deenghwate nosho yo meedolongo daNazi. Oda li da fya molwaashi oda li hadi longifwa oilonga idjuu neenghono, kada li hadi pewa oikulya, oda li hadi fifwa outalala, da li hadi vele nokada li hadi mono ouhaku u li nawa. Molwaashi oda li hadi ungaungiwa nado nonyanya, dimwe oda ka fya diva konima eshi da mangululwa pefimbo lOita Itivali yOunyuni.
● Oyeetifi imwe yefyo: Eendombwedi dimwe oda fya eshi da umbwa nohasa monhele omo da li, ofimbo dimwe da fya konima eshi eendokotola da li tadi ningi omalolelo omiti nosho yo omatando onhumba.
Omolwashike da li tadi hepekwa?
Eendombwedi daJehova oda li tadi hepekwa molwaashi ohadi dulika komahongo Ombiibeli. Eshi epangelo laNazi la li la lombwela Eendombwedi di ninge oshinima osho shi li omhinge nOmbiibeli, oda li de shi anya filufilu. Oda li da tula moilonga efinamhango olo tali ti: “Okudulika kuKalunga ku dule okudulika kovanhu.” (Oilonga 5:29) Natu ka tale koinima ivali omo da li da tula moilonga efinamhango olo.
Okuhakufa ombinga moinima yopapolotika. Eendombwedi daJehova odo da li moilongo oyo i li koshi yepangelo laNazi kada li hadi kufa ombinga moinima yopapolotika ngaashi ashike Eendombwedi odo di li moilongo ihapu kunena. (Johannes 18:36) Onghee hano, oda li da anya
● Okuya moita ile okulonga oilonga oyo ya kwatafana nayo. — Jesaja 2:4; Mateus 26:52.
● Okukufa ombinga momahoololo ile okuwaimina ehangano laNazi. — Johannes 17:16.
● Okusalutila edidiliko la-swastika ile okutya “Heil Hitler!” — Mateus 23:10; 1 Ovakorinto 10:14.
Okuhepaulula eitavelo lado. Eendombwedi eshi da kelelwa okuhepaulula eitavelo lado, oda twikila
● Okwoongala pamwe opo di ilikane nokulongela Kalunga. — Ovaheberi 10:24, 25.
● Okuudifa etumwalaka lOmbiibeli nokuyandja oishangomwa ya kanghamena kOmbiibeli. — Mateus 28:19, 20.
● Okuulikila ovanhu vakwao onghenda, mwa kwatelwa Ovajuda. — Markus 12:31.
● Molwaashi oda diinina eitavelo lado, ohadi anye okushaina opo ndiha efe po eitavelo lado. — Markus 12:30.
Omuprofesa Robert Gerwarth okwa fika pexulifodiladilo kutya Eendombwedi daJehova “odo adike da li tadi hepekelwa eitavelo lado pefimbo lepangelo laNazi.”a Ovanadolongo ovo va li mokamba yeenghwate ova dimina kutya Eendombwedi daJehova oda diinina eitavelo lado. Omunadolongo umwe wokoAustria okwa ti: “Eendombwedi ihadi i koita. Ohadi efa di dipawe ponhele yoku ka dipaa ovanhu vakwao.”
Oda fila peni?
● Eekamba deenghwate: Eendombwedi daJehova dihapu oda fila meekamba deenghwate. Oda kala da idililwa meekamba deenghwate ngaashi moAuschwitz, moBuchenwald, moDachau, moFlossenbürg, moMauthausen, moNeuengamme, moNiederhagen, moRavensbrück nosho yo moSachsenhausen. Mokamba yaSachsenhausen omwa fila Eendombwedi daJehova 200 lwaapo.
● Eedolongo: Eendombwedi dimwe oda li da hepekelwa meedolongo fiyo omefyo. Dimwe oda li da fya eshi da dengwa nonyanya pefimbo lomapulapulo.
● Eenhele domadipaelo: Eendombwedi daJehova dihapu oda li da dipaelwa modolongo yaBerlin-Plötzensee, Brandenburg nosho yo Halle/Saale. Natango ope na eenhele 70 lwaapo omo mwa li mwa dipaelwa Eendombwedi daJehova.
Eendombwedi dimwe odo da li da dipawa
Edina: Helene Gotthold
Onhele opo a dipaelwa: Plötzensee (Berlin)
Helene, oo e li omukulukadi noku na ounona vavali, okwa li a mangwa po lwoikando. Mo 1937, okwa li a hepekwa nonyanya pefimbo lomapulapulo, ndele ta u edimo. Mo 8 Desemba 1944, okwa li a tokolelwa ohake kodolongo yaPlötzensee moBerlin.
Edina: Gerhard Liebold
Onhele opo a dipaelwa: Brandenburg
Gerhard, oo a li e na omido 20, okwa li a tokolelwa ohake 6 Mei 1943, konima yomido mbali eshi xe a tokolelwa ohake modolongo oyo tuu oyo. Mombapila oyo a fiya a shangela oukwaneumbo wavo nosho yo omuvalekwa waye okwa ti: “Itandi dulu okweenda mondjila ei nopehe na ekwafo leenghono dOmwene.”
Edina: Rudolf Auschner
Onhele opo a dipaelwa: Halle/Saale
Rudolf okwa li ashike e na omido 17 eshi a tokolelwa ohake mo 22 Septemba 1944. Mombapila oyo a fiya a shangela ina okwa ti: “Ovamwatate vahapu ova enda mondjila ei, onghee naame omo ndi na okweenda.”
a Hitler’s Hangman: The Life of Heydrich, epandja 105.