Nghee to dulu okukwafela kaume koye oo ta ehama
MBELA ope na efimbo limwe olo wa li uhe shii kutya tya shike eshi wa li to popi nakaume koye oo ta vele neenghono? Kala wa shilipalekwa kutya oto dulu okufinda eshongo la tya ngaho. Ngahelipi mbela? Kape na eemhango dokondadalunde tadi dengele moshinima osho, molwaashi otashi dulika mu kale mwa kwatelwa eyooloko lopamihoko. Natango, ovanhu otashi dulika va kale ve na omaukwatya a yoolokafana neenghono. Onghee hano, oshinima osho tashi dulika shi xwepopaleke omunhu wonhumba oo ta ehama, hasho tashi xwepopaleke mukwao. Eenghalo nosho yo omaliudo omunhu otaa dulu okukala a yoolokafana efiku keshe.
Oshinima sha fimanenena osho wa pumbwa okuninga osho okukendabala u kale wa fa ngeno oove kaume koye oo ta vele, ndele to mono kutya okwa pumbwa shike lela nokwa hala u mu ningile shike. Ndele mbela ongahelipi to dulu okuninga ngaho? Ope na omaetepo amwe taa landula apa a kanghamena kOmbibeli.
Kala ho pwilikine nawa
OMAFINAMHANGO OMBIBELI:
“Omunhu keshe na kale ha endelele okupwilikina, ne liteelele mokupopya.” — JAKOB 1:19.
‘Ope na efimbo lokumwena nefimbo lokupopya.’ — OMUUDIFI 3:1, 7.
◼ Ngeenge to talele po kaume koye oo ta vele, pwilikina kuye nelitulemo noku mu udila oukwao wananghali. Ino endelela okupa kaume koye omayele ile u kale u udite kutya ou na alushe okukala to yandje omaetepo e na sha nanghee ta dulu okukandula po oupyakadi waye. Ngeenge owa endelele okupopya, oshi na oupu u popye sha osho tashi dulu okuyahameka kaume koye noino shi didilika. Kaume koye oo ta ehama otashi dulika ita kongo ekandulepo lomukundu waye ndele otashi dulika a pumbwa omunhu oo ta dulu okupwilikina kuye nelitulemo.
Efa kaume koye a popye a manguluka. Ino mu kwata melaka noino popya oinima oyo tai ningifa onghalo yaye i kale ya fa inai kwata moiti. Emílioa okwa ti: “Onda li nda kwatwa komulendu . . . , ndele handi ningi omupofi. Omafimbo amwe ohandi kala shili nda teka omukumo, ndele ookaume kange ova li tava kendabala okuhekeleka nge tava ti: ‘Haave auke u na omaupyakadi. Ope na ovanhu vahapu ovo ve li momaupyakadi manene e dule woye.’ Ndele kave shii kutya eshi va li tava ningifa onghalo yange i kale ya fa inai kwata moiti inashi kwafa sha. Mepingafano naasho, omapopyo avo a tya ngaho okwa li a yahameka nge neenghono nokuteya nge omukumo.”
Efa kaume koye e ku mbubulile omutima waye nopehe na oumbada wokukembaulwa. Ngeenge okwe ku lombwele kutya okwa tila, dimina kutya osho e udite ngaho ponhele ashike yoku mu lombwela kutya ino kala wa tila. Eliana oo e na okankela okwa ti: “Ngeenge nda tila omolwonghalo yange ndele handi lili neenghono, osho inashi hala okutya inandi lineekela vali Kalunga.” Kendabala okutala ko kaume koye ngaashi e li, ndele hangaashi wa hala a kale. Dimbuluka kutya otashi dulika a nyemate diva kwaasho to popi noite lihumbata monghedi oyo he lihumbata shito. Kala u na elididimiko, nokupwilikina kuye nokuli nonande ote ku lombwele oinima ya faafana lwoikando noikando. (1 Eehamba 19:9, 10, 13, 14) Otashi dulika a kale a hala oku ku lombwela kombinga yonghalo yaye.
Kala ho udile ovanaudu oukwao wananghali noku va yavelela
OMAFINAMHANGO OMBIBELI:
“Hafeni novahafi, lileni naava hava lili.” — OVAROMA 12:15.
“Keshe eshi mwa hala ovanhu ve mu ningile, osho va ningileni yo.” — MATEUS 7:12.
◼ Kala wa fa oove u li monghalo omo mu na kaume koye. Ngeenge kaume koye okwa teelela oku ka tandwa, ta pewa ouhaku wonhumba ile a teelela oidjemo yomakonakono opaunamiti, otashi dulika a kale a wililwa po pamaliudo noshi na oupu a kale ha nyemata diva. Kendabala okuuda ko onghalo ya tya ngaho, nokukala ho mu lididimikile ngeenge omaliudo aye taa lunduluka. Otashi dulika ino pumbwa oku mu pula omapulo mahapu unene pomhito ya tya ngaho, unene tuu oo e na sha noinima yopaumwene.
Omuxungimwenyo umwe wopaunamiti wedina Ana Katalifós, okwa ti: “Efa omunaudu a popye kombinga yomukifi waye ngeenge a hala, te shi ningi nefimbo laye. Ngeenge a hala okupopya naave, kundafana naye kombinga yoshikundafanwa keshe osho a hoolola. Ndele ngeenge ina hala okupopya pefimbo lonhumba, oto dulu ashike okukala omutumba wa mwena, noku mu kwata meenyala otashi dulu okukala ekwafo. Ile otashi dulika a pumbwa ashike omunhu a lile pamwe naye.”
Kala wa fimaneka oinima yopaumwene yakaume koye. Omushangi woishangomwa wedina Rosanne Kalick oo a li a kwatwa kokankela oikando ivali, okwa ti: “Ngeenge to popi nakaume koye oo ta ehama, oinima oyo e ku lombwela kala we i tala ko i li oiholekwa. Ino ka lombwela vamwe ouyelele womunaudu inashi pumbiwa, okuninga wa pulwa kovapambele. Pula omunaudu kutya oshike osho a hala okulombwela vamwe.” Edson, oo a li e na okankela okwa ti: “Kaume kange umwe okwa li a lombwela ovanhu kutya ondi na okankela nohandi ka fya meni lefimbo lixupi. Oku shii kutya ondi na okankela, ndele opo ashike nda tandwa nonda li nda teelela oidjemo yomakonakono ange. Okankela kaya li ya tandavela nolutu alishe, ashike ehokololo olo ola hangwa la tandavelifwa nale. Omukulukadi wange okwa li a nyika oluhodi neenghono omolwomatyekosha nomapulo avamwe inaa diladilwa nawa.”
Ngeenge kaume koye ta ningi ehoololo li na sha nouhaku, ino endelela oku mu lombwela kutya ngeno oove wa li monghalo ya fa yaye ngeno oto ningi po ngahelipi. Omushangi woishangomwa umwe wedina Lori Hope oo a li e na okankela, okwa ti: “Fimbo ino tumina oshinima shonhumba ile u lombwele ouyelele wonhumba omunhu oo ta vele okankela ile a veluka, oshiwa oku mu pula ngeenge okwa hala ngoo okuuda ouyelele oo ile hasho, molwaashi otashi dulika u yahameke kaume koye uhe shi shii eshi to kendabala oku mu kwafela.” Havanhu aveshe hava kala va hala okundubilwa ouyelele u na sha nomauhaku e lili noku lili.
Ino kala po unene efimbo lile pomunaudu ngeenge to mu talele po, nonande ou li kaume kaye kopofingo. Oshoshili kutya okukala pukaume koye oshinima sha fimanenena, ndele otashi dulika a kale ina hala okukala naave pefimbo lonhumba. Otashi dulika a kale a loloka noke na eenghono dokupopya ile okupwilikina kwoove efimbo lile. Ndele nande ongaho, ngeenge owe uya puye, ino lihumbata monghedi oyo tai ulike kutya owa endelela unene. Onghee hano, owa pumbwa okuulikila kaume koye kutya ou na ko nasha naye shi fike peni.
Okuyavelela vamwe okwa kwatela mo okukala nondjele nosho yo eendunge dokuyoolola. Pashihopaenenwa, fimbo ino telekela kaume koye oikulya oo ta ehama ile u mu twaalele oiimati, oshiwa oku mu pula tete ngeenge oku na oalegika yonhumba. Ngeenge pamwe oto vele omukifi wonhumba, ngaashi eshikisha, oshiwa okuteelela u veluke fimbo ino ka talela po kaume koye.
Kala ho tu omukumo ovanaudu
OMAFINAMHANGO OMBIBELI:
“Elaka lovanaendunge tali velula.” — OMAYELETUMBULO 12:18.
“Eendjovo deni nadi kale alushe donghenda, da fingala omongwa.” — OVAKOLOSSI 4:6.
◼ Ngeenge owa kala u na etaleko liwa li na sha nakaume koye oo ta ehama, eendjovo noilonga yoye otai ke shi ulika. Kala wa tala ko kaume koye e li ngaashi a li eshi a li ita ehama noku na omaukwatya oo a kala nao nale, oo a li e ku linyengifa u pange oukaume naye. Ino efa omukifi wakaume koye u nyone po oukaume weni. Ngeenge owa kala ho popi nakaume koye e li ngaashi omunhu ehe na ekwafo lasha, otashi dulika naye a kale e litala ko ngaho. Roberta, oo a fyuulula omukifi womomakipa wa pumba, okwa ti: “Ungaunga naame ngaashi omunhu oo ita ehama. Onda lemana shili, ndele ohandi dulu okupopya omadiladilo ange nosho yo okuhoolola osho nda hala. Ino tala nge wa etela onghenda. Ino popya naame nda fa elai.”
Dimbuluka kutya eendjovo hado adike hadi kumu omunhu ndele nomonghedi omo da popiwa. Ewi loye nalo otali dulu okukuma omunhu oo ta ehama. Diva konima eshi Ernesto a li a monika kutya oku na okankela, okwa li a dengelwa ongodi kukaume kaye e li koshilongo shimwe, ta ti: “Itandi dulu oku shi itavela kutya ou na okankela!” Ernesto okwa ti: “Onda li nda tila neenghono eshi kaume kange a li ta popi ta divilike ta ti ‘ou na okankela.’ ”
Omushangi woishangomwa wedina Lori Hope okwa yandja oshihopaenenwa shimwe vali a ti: “Okupula omunhu oo ta ehama kutya ‘ou li po ngahelipi?’ otashi dulu okuyandja omaityo mahapu. Omunaudu ota dulu okuhekelekwa, okuhayamekwa ile okutilifwa kewi lomunhu, komalinyengo olutu laye, kekwatafano olo e na naye, koukaume nosho yo kutya ota popi naye pefimbo lilipi.”
Kaume koye oo ta ehama otashi dulika a hala okukala e udite kutya ope na oo e na oshisho naye, e udite ko onghalo yaye nokwe mu fimaneka. Onghee hano, shilipaleka omunhu oo ta ehama kutya okwa fimana neenghono kwoove nonokutya oto ka kala to mu kwafele. Rosemary oo e na oshitumba kouluvi okwa ti: “Ohandi tuwa omukumo neenghono ngeenge ndi udite ookaume kange tava lombwele nge kutya ove hole nge nonokutya otava ka kala tava kwafele nge, kashi na nee mbudi kutya oshike tashi ningwa po.” — Omayeletumbulo 15:23; 25:11.
Kala ho kwafele ovanaudu
EFINAMHANGO LOMBIBELI:
“Inatu kaleni nokuhola nondjovo nelaka, ndelenee omoilonga nomoshili.” — 1 JOHANNES 3:18.
◼ Eemhumbwe dakaume koye odo a li e na eshi a monika omukifi wonhumba itadi ka kala da faafana naado dopefimbo olo ta hakulwa. Ndele efimbo alishe olo, ota ka kala a pumbwa ekwafo. Ponhele ashike yoku mu lombwela kutya “ngeenge owa pumbwa sha, lombwele nge,” kendabala oku mu lombwela kondadalunde kutya oto dulu oku mu kwafela mushike. Oto ka ulika yo kutya ou na ko nasha nakaume koye oo ta ehama ngeenge owa kala ho mu kwafele nomalipyakidilo akeshe efiku, ngaashi okuteleka, okuwapaleka, okukosha, okukangula, okuungaunga noikwambapila, oku ka landa, oku mu twala koshipangelo omolwouhaku ile oku ke mu tala ko. Kala u shii okulineekelwa noho diinine efimbo. Kala yo ho wanifa po osho wa udanekela kaume koye. — Mateus 5:37.
Omushangi woileshomwa wedina Rosanne Kalick, okwa ti: “Kashi na nee mbudi kutya ohatu ningi shike, kutya nee oshinene ile oshinini, otashi kwafele omunaudu a xwepopale noku kale e na oukolele.” Sílvia oo a li a kwatwa kokankela lwoikando ivali okwa dimina oushili oo a ti: “Okutwalwa kouhaku kookaume kange ve lili noku lili osha etela nge epepelelo neenghono nosha hekeleka nge. Otwa li hatu kundafana kombinga yoikundafanwa i lili noku lili ngeenge hatu i ile hatu aluka, notwa li alushe hatu kanghama pofitola imwe hamu nuwa okoofi. Osho osha li sha kwafela nge ndi kale nda pepelelwa.”
Ashike ino diladila kutya ou shii kondadalunde osho kaume koye a pumbwa. Kalick okwa ninga eetepo a ti: “Pula kaume koye lwoikando [kutya okwa pumbwa shike]. Ngeenge owa hala okukwafela kaume koye, ino kala to diladila kutya oto dulu okuninga keshe shimwe, molwaashi omafimbo amwe ihashi kwafele sha ndele ohashi nyemateke ashike omunaudu. Ngeenge omunhu ina hala ndi longe sha, otashi ningifa nge ndi kale ndi udite kutya itandi dulu okulonga sha. Onda hala okukala ndi udite handi dulu okuninga sha. Inandi pumbwa okukala ndi udite nda ninga oshihakanwa. Kwafele nge ndi longe osho handi dulu.”
Osha yela kutya kaume koye okwa pumbwa okukala e udite kutya ota dulu okulonga sha. Adilson oo e na o-AIDS okwa ti: “Ngeenge to ehama, iho kala wa hala okutalwa ko ashike ngahenya, wa fa omunhu ita dulu okulonga sha nandenande. Oho kala wa hala okukwafela, nokuli nonande okulonga ashike oilonga oyo inini. Ohashi kala shiwa neenghono okukala u udite kutya oto dulu okulonga sha natango. Ohashi ku linyengifa u kale wa hala okutwikila okukala nomwenyo. Ohandi kala nda hala ovanhu va efe nge ndi ninge omatokolo nova kale va fimaneka omatokolo oo handi ningi. Ngeenge omunhu ta vele inashi hala okutya ita dulu okudana onghandangala e li xe, ina nosho tuu.”
Kala u na ekwatafano novanaudu
EFINAMHANGO LOMBIBELI:
‘Kaume oku hole alushe, nomumwaina omulumenhu ta dalwa, a kwafe moluhepo.’ — OMAYELETUMBULO 17:17.
◼ Ngeenge ito dulu okutalela po kaume koye omolwoshinano ile eenghalo donhumba, oto dulu oku mu dengela ongodi u mu popife, oku mu shangela omukanda ile oku mu shangela oe-mail. Mbela oinima ilipi to dulu okushanga kombinga yayo? Omuyandjimayele kwaavo va nyika oluhodi wedina Alan D. Wolfelt, okwa ninga omaetepo a ti: “Popya kombinga yoinima imwe oyo mwa li hamu hafele nale. Mu udanekela kutya oto mu shangele . . . vali mafiku nokuwanifa po eudaneko olo wa ninga.”
Ino ongaonga okutwa omukumo kaume koye oo ta vele, molwaashi wa tila kutya pamwe oto popi sha shapuka ile u ninge epuko lonhumba. Peemhito dihapu, owa pumbwa ashike okukala pamwe nakaume koye oo ta vele. Lori Hope okwa shanga membo laye limwe a ti: “Atusheni ohatu popi oinima yonhumba ile tu ninge sha osho tashi dulu okuudiwa ko pambabo ile okuyahameka umwe nopehe na oku shi shiiva. Osho kashi na mbudi yasha, ndele oupyakadi ou li ashike apa ngeenge otwa kala twa tila neenghono okuninga epuko lonhumba ndele hatu kala itatu kwafele ovo va pumbwa ekwafo.”
Kaume koye oo ta ehama neenghono otashi dulika e ku pumbwa shi dulife nale. Onghee hano, twikila okukala “kaume” kashili. Oshoshili kutya eenghendabala odo to ningi u kwafele kaume koye omuholike oo ta ehama itadi ke mu velula, ndele oto mu kwafele a dule okulididimikila onghalo idjuu.
[Eshangelo lopedu]
a Omadina oo hao ovanhu ovo lelalela.