ETUKULWA 7
Eenghedi dokuudifa Eenghedi di lili naku lili odo hadi longifwa okuudifila ovanhu
1, 2. (a) Jesus okwa li a longifa ondunge ilipi opo a dule okupopya neemhunga dovanhu? (b) Ovahongwa vaKristus ovadiinini ova kala hava shikula ngahelipi oshihopaenenwa shaye, nomolwashike?
KALA nee ngeno wa fa u wete Jesus a ngudumanenwa keemhunga dovanhu komunghulofuta. Opo nee okwa ya nowato mefuta oshinano shonhumba. Omolwashike mbela? Omolwaashi oku shii kutya ngeenge okwa popi e li mefuta, ewi laye otali ka twaalelwa komeva, nokungaho, ovapwilikini ovo vahapu otave ke mu uda nawa. — Lesha Markus 4:1, 2.
2 Omido donhumba fimbo Ouhamba inau dikwa po nokonima eshi wa dikwa, ovahongwa vaKristus ovadiinini ova li va landula oshihopaenenwa shaye mokulongifa eenghedi odo tadi wapalele opo va udifile ovanhu vahapu. Oshiwana shaKalunga osho tashi longo koshi yewiliko lOhamba yopaMessias, osha kala tashi toto eenghedi dipe dokuudifa she likolelela keenghalo eshi tadi lunduluka nokulongifa oinima yopashinanena opo shi dule okuudifila ovanhu vahapu ngaashi tashi dulika ofimbo exulilo inali uya. (Mat. 24:14) Natu ka taleni keenghedi dimwe odo da kala tadi longifwa okuudifila ovanhu keembinga neembinga dounyuni. Diladila kutya ongahelipi to dulu okuhopaenena eitavelo lovamwatate ovo va li hava udifa tava longifa eenghedi odo.
Okuudifila ovanhu vahapu
3. Omolwashike ovatondi voshili yOmbibeli va li va handuka eshi hatu udifa okupila moifokundaneki?
3 Oifokundaneki. Oshoshili kutya omumwatate Russell novalongi pamwe naye ova kala tava nyanyangida o-Watch Tower okudja mo 1879, nokungaho ova kala tava udifile ovanhu vahapu etumwalaka lOuhamba. Ndele osha fa shi li ngaha kutya omido omulongo fimbo Kristus ina hovela okupangela mo 1914, okwa kala ta unganeke oinima okupitila muvo opo onghundana iwa i dule okuudifilwa ovanhu vahapu shi dulife nale. Oiningwanima i na sha nokuudifila ovanhu vahapu poshikando oya hovela ngaha: Mo 1903, omupopikalelipo wongudu yovafita Ovaprotestande vomoPennsylvania, Dr. E. L. Eaton, okwa li a pula Charles Taze Russell va twe eemhata moipafi di na sha nomahongo Ombibeli. Eaton okwa li a shangela Russell a ti: “Ondi wete kutya ovakwashiwana otava ka kala va hokwa neenghono okuuda eemhata di na sha noinima oyo itatu tu kumwe.” Russell novalongi pamwe naye navo ova li tava diladila kutya ovanhu otava ka kala ve shi hokwa, nomolwaasho ova li va unganeka opo oikundafanwa oyo ya tuwa eemhata i kale hai nyanyangidwa moshifokundaneki shedina The Pittsburgh Gazette. Ovanhu ova li hava kala va hokwa neenghono oitukulwa oyo molwaashi omayelifilo aRussell oo e likolelela filufilu kOmbibeli okwa li taa tomho lela. Onghee hano, oshifokundaneki osho osha li sha pula opo shi kale hashi nyanyangida oipopiwa yaye oshivike keshe. Oiningwanima ya tya ngaho kaya li tuu ya handukifa ovatondi voshili yOmbibeli!
Mo 1914, opa li oifokundaneki i dulife po 2 000 oyo ya li hai nyanyangida omaudifo aRussell
4, 5. Russell okwa li a ulika oukwatya ulipi, nongahelipi ovo tava kwatele komesho mehangano tava dulu okushikula oshihopaenenwa shaye?
4 Lwanima, oifokundaneki ihapu oya li ya pula opo i kale hai nyanyangida oipopiwa yaRussell. Mo 1908, Oshungonangelo oya li ya popya kutya oipopiwa yaye oya li hai nyanyangidwa “pandjikilile moifokundaneki 11.” Ovamwatate ovo va li ve shii nawa oilonga yoifokundaneki ova li va lombwela Russell kutya ngeenge okwa tembula mo eembelewa dehangano muPittsburgh, noku di twala koshilando osho sha shiivika nawa, oifokundaneki ihapu otai ka kala ya hala okunyanyangida oitukulwa ye likolelela kOmbibeli. Eshi Russell a tala keetepo olo nokoinima ikwao oyo ya kwatelwa mo, okwa li a tembulila eembelewa koBrooklyn, moNew York, mo 1909. Oshidjemo, konima ashike yeemwedi donhumba eshi eembelewa da tembulwa, opa li oifokundaneki 400 hai nyanyangida oipopiwa yopaMbibeli, nomuvalu oo owa enda tau hapupala. Eshi Ouhamba wa dikwa po mo 1914, omaudifo aRussell nosho yo oitukulwa yopaMbibeli oya hangwa hai nyanyangidwa moifokundaneki i dule po 2 000 momalaka ane.
5 Oshilihongomwa sha fimana shilipi hatu lihongo moiningwanima oyo? Oshosho kutya, osha fimana kwaavo ve na oinakuwanifwa mehangano laJehova okushikula oshihopaenenwa shaRussell shelininipiko. Ngahelipi mbela? Ngeenge tava ningi omatokolo a kwata moiti, oshiwa okupwilikina komaetepo avamwe. — Lesha Omayeletumbulo 15:22.
6. Omunhu umwe okwa li a kumwa ngahelipi keeshili odo da li hadi nyanyangidwa moifokundaneki?
6 Eeshili dOuhamba odo da li hadi yelifwa okupitila moitukulwa yoifokundaneki oda li da lundulula okukalamwenyo kwovanhu. (Heb. 4:12) Pashihopaenenwa, Ora Hetzel, oo a ninginifwa mo 1917, okwe lihonga oshili okupitila moitukulwa ya tya ngaho. Ora okwa ti: “Konima eshi nda hombolwa, onda li nda ka talela po meme koRochester, moMinnesota. Eshi nda fika, onda hanga ta kondo oitukulwa moshifokundaneki oyo ya li i na omaudifo aRussell. Meme okwa hepaululila nge oinima oyo e lihonga moitukulwa oyo.” Ora okwa li a tambula ko oshili oyo e lihonga nokwa kala omuudifi wOuhamba omudiinini oule womido 60 lwaapo.
7. Omolwashike ovo va li tava kwatele komesho va li va talulula omukalo wokutandavelifa onghundana iwa okupitila moifokundaneki?
7 Mo 1916, opa li oinima ivali ididilikwedi oyo ya ningifa ovo va li tava kwatele komesho va talulule omukalo wokutandavelifa onghundana iwa okupitila moifokundaneki. Shotete, oikwa noipangifo yokupilinda oya li ya pumba pefimbo olo eshi kwa li taku luwa Oita Inene. Mo 1916, oshikondo shetu shi na sha noifokundaneki shomoBritania osha li sha popya sha ti: “Ope na ashike oifokundaneki i dule po 30 oyo paife hai nyanyangida Omaudifo. Omuvalu oo otashi dulika u ka shune pedu neendelelo meni lefimbo lixupi molwaashi ondado yeembapila oya londa neenghono.” Oshiningwanima oshitivali oshi na sha nefyo lomumwatate Russell, oo a fya mo 31 Oktoba 1916. Omolwoiningwanima oyo yopavali, Oshungonangelo yo 15 Desemba 1916 oya li ya shiivifa ya ti: “Molwaashi omumwatate Russell okwe tu fiya po, omaudifo [oo kwa li haa nyanyangidwa moifokundaneki] itaa ka twikila vali okunyanyangidwa.” Nonande onghedi oyo yokuudifa oya li ya xulifwa po, eenghedi dikwao ngaashi okuulika ‘o-Photo-Drama of Creation’ (Okino yomafano e na sha neshito) oya twikila okulongifwa, noya li ya pondola neenghono.
8. Oshike sha li sha kwatelwa mo mokunduluka okino yedina “Photo-Drama of Creation”?
8 Eekino tadi ulike omafano. Russell novalongi pamwe naye ova li va longa noudiinini oule momido nhatu lwaapo opo va nduluke po ‘o-Photo-Drama of Creation,’ oyo ya li ya pita mo 1914. (Omayel. 21:5) Okino oyo oya li ya kwatela mo omafano tae linyenge, omawi a kwatwa nosho yo omakende omaluvala okuulikifa omafano. Ovanhu omafele ova li va kufa ombinga mokunyanda oiningwanima yomOmbibeli oyo ya ulikwa mokino oyo, noya li yo nokuli ya ulika oinamwenyo. Olaporta imwe yomo 1913 oya ti kutya “opo tu dule okuhopaenena onghalo yopefimbo laNoa, otwa li twa faneka oinamwenyo ihapu yomoparka imwe ya kula yoinamwenyo.” Omakende oo omafele okuulikifa omafano okwa li a mbapekwa keenyala kwaavo ve shii okufaneka neenyala va dja koLondon, New York, Paris, nokoPhiladelphia.
9. Omolwashike ovamwatate va li va longifa efimbo noimaliwa ihapu opo va nduluke po ‘o-Photo-Drama’?
9 Omolwashike ovamwatate va li va longifa efimbo noimaliwa ihapu opo va nduluke po okino oyo? Okatokolifo kamwe oko ka li ka ningwa poyoongalele yomo 1913 oka ti: “Ngaashi naanaa oifokundaneki yomoAmerika ya pondola okunwefa mo omadiladilo ovakwashiwana okupitila momafano nomolwaashi kutya eekino domafano tae linyenge oda tambulwa ko apeshe notadi dulu okulongifwa noupu, notashi ulike kutya omafano ohaa hongo, tu li ovaudifi novahongi veetundimbibeli tava xumu komesho, otwa tomhwa filufilu kutya ohatu dulu okulongifa omukalo oo muhokwifa weekino domafano oo hae linyenge nomakende okuulikifa omafano oo opo tu dule okupondola tu li ovaudifi vevangeli novahongi.”
Top: A “Photo-Drama” projection booth; bottom: Photo-Drama” glass slides
10. ‘O-Photo-Drama’ oya li ya ulikilwa ovanhu vahapu shi fike peni?
10 Mo 1914, ‘o-Photo-Drama’ oya li hai ulikwa moilando 80 efiku keshe. Ovanhu lunga omamiliyona ahetatu mOilongo ya Hangana yaAmerika nomoKanada ova li va ulikilwa okino oyo. Momudo oo tuu oo, okino oyo oya li ya ulikwa moAustralia, Britain, Denmark, Suomi/Finland, Ndowishi/Germany, New Zealand, Norway, Sweden nomoSwitzerland. Moudoolopa ovo vanini omwa li mwa ulikwa okino ya yukila oko, ya ningwa paunafangwa, ashike omafano kaa li tae linyenge, nokungaho osha li shipu oku i nduluka nokweenda nayo moyeendifo. Okino oyo oya li hai ifanwa “Eureka Drama.” Mo 1916, eekino odo, ‘o-Photo-Drama’ ile ‘o-Eureka Drama’ oda li da tolokwa mOshiarmenia, mOshidano-norwegia, mOshifransa, mOshindowishi, mOshigreka, mOshiitali, mOshipolish, mOshispania nomOshisweden.
Mo 1914, ovanhu ova li have uya onduba okutala ‘o-Photo-Drama’ peenhele da sheywa
11, 12. ‘O-Photo-Drama’ oya li ya kuma ngahelipi omunyasha umwe, nokwe tu tulila po oshihopaenenwa shiwa shilipi?
11 ‘O-Photo-Drama’ yomOshifransa oya li ya kuma neenghono omunyasha womido 18 wedina Charles Rohner. Charles okwa ti: “Oya li ya ulikwa moshilando shetu moColmar, shomoAlsace, moFransa. Okudja ashike pehovelo layo, onda li nda kuminwa onghedi omo oshili yOmbibeli ya yelifwa nawa.”
12 Oshidjemo, Charles okwa li a ninginifwa nokwa li a ya moilonga yefimbo li yadi mo 1922. Shimwe shomoinakuwanifwa yaye yotete osha li okuulikila ovanhu moFransa ‘o-Photo-Drama.’ Okwa popya kombinga yoinakuwanifwa yaye a ti: “Onda li nda pulwa ndi longe oilonga i lili noku lili: okushika oviolina, okuvalula oimaliwa nokukala omuyakuli woileshomwa. Onda li yo nda pulwa ndi kale handi mweneke ovapwilikini fimbo okino inai hovela. Pefimbo lefudepo, otwa li hatu yandje oileshomwa. Omumwatate ile omumwameme keshe okwa li e na ombinga yaye molupale oyo e na okupa oileshomwa. Otwa li hatu ende twa humbata oileshomwa momikweyo hatu pe omunhu keshe pauhandimwe. Kakele kaasho, otwa li yo hatu tula oitaafula yoileshomwa poshivelo sholupale.” Mo 1925, Charles okwa li a ifanwa a ka longe koBetel yokoBrooklyn, moNew York. Okwa li a pewa oshinakuwanifwa shokuwilika ovashiki voishikomwa ovo va li hava dana kosasiyona yoradio ipe yehangano, yedina WBBR. Mokutala koshihopaenenwa shomumwatate Charles, ohatu dulu okulipula kutya, ‘mbela ohandi tambula ko ngoo nehalo liwa oshinakuwanifwa keshe handi pewa shi na sha noilonga yokutandavelifa etumwalaka lOuhamba?’ — Lesha Jesaja 6:8.
13, 14. Oradio oya li ya dana onghandangala ilipi mokutandavelifwa kwonghundana iwa? (Tala yo oshimhungu “Eeprograma doko-WBBR” nosho yo “Oshoongalele sha tongomana mondjokonona.”)
13 Oradio. Mo 1920 nasha, oshikonga shokuulika okino osha enda tashi xulu, ndele momido odo ehangano ola li la hovela okulongifa oradio i li onghedi ya tongomana yokutandavelifa onghundana iwa yOuhamba. Mo 16 Aprili 1922, omumwatate Rutherford okwa li a yandja oshipopiwa shaye shotete shokoradio okudilila monhele oyo hai ifanwa Metropolitan Opera House, moPhiladelphia, shomoPennsylvania. Oshipopiwa osho osha li shi na oshipalanyole, “Ovanhu omamiliyona ovo ve li momwenyo kunena itava ka fya vali,” nosha li sha pwilikinwa kovanhu 50 000 lwaapo. Mo 1923 omo oshikando shotete oshoongalele sha li sha udika moradio. Kakele kokulongifa eesasiyona domahangano omounyuni, ovo tava kwatele komesho ova li yo va diladila kutya otashi ka kala shiwa ehangano li tunge osasiyona yalo vene. Onghee hano, osasiyona yehangano oya li ya tungwa konhunhu yaStaten, moNew York, noya li hai ifanwa o-WBBR. Osasiyona oyo oya li ya hovela okutuma omawi momhepo mo 24 Februali 1924.
Mo 1922, ovanhu lunga 50 000 ova li va uda moradio oshipopiwa shi na oshipalanyole “Ovanhu omamiliyona ovo ve li momwenyo kunena itava ka fya vali”
14 Oshungonangelo ye 1 Desemba 1924 oya li ya yelifa elalakano lo-WBBR ya ti: “Otwa itavela kutya oradio oi li omukalo wombilixa nomupu lela okutandavelifa etumwalaka loshili.” Oya weda ko ya ti: “Ngeenge Omwene okwa hala tu tunge eesasiyona doradio dimwe vali opo tu tandavelife oshili, ote ke tu kwafela tu mone oimaliwa yokutungifa.” (Eps. 127:1) Mo 1926, oshiwana shaJehova osha li shi na eesasiyona hamano. Mbali domudo oda li mOilongo ya Hangana yaAmerika, imwe o-WBBR oyo ya li muNew York naikwao o-WORD oyo ya li moChicago. Dikwao nhee oda li moKanada, moitukulwa ngaashi: Alberta, British Columbia, Ontario, naSaskatchewan.
15, 16. (a) Ovawiliki veengeleka moKanada ova li ve linyenga ngahelipi shi na sha nokuudifa kwetu okupitila moradio? (b) Okuyandja oipopiwa yopaMbibeli koradio okwa li kwa kuma ngahelipi oukalele weumbo neumbo?
15 Ovawiliki veengeleka kava li ve shi uditile nawa eshi oshili yOmbibeli tai udifwa okupitila moradio. Albert Hoffman, oo a li e shii nawa nhumbi oilonga yosasiyona yomoSaskatchewan, moKanada, ya li tai shi endifa, okwa ti: “Opa li ovanhu vahapu ovo va shiiva kombinga yOvakonakoni vOmbibeli [edina lonale lEendombwedi daJehova]. Opa li pa yandjwa oundombwedi nawanawa okupitila moradio fiyo omo 1928 eshi ovawiliki veengeleka va li va fininika ovakwanepangelo va shilike eesasiyona adishe doradio dOvakonakoni vOmbibeli noku va kufa omikanda doufemba dokutuma omawi momhepo.”
16 Nonande eesasiyona detu doradio odo da li moKanada oda li da patwa, ovamwatate ova twikila okuyandja oipopiwa yopaMbibeli moradio tava longifa eesasiyona domahangano omounyuni. (Mat. 10:23) Opo ehangano li kwafele ovanhu va kale hava pwilikine oipopiwa yopaMbibeli, Oshungonangelo no-Golden Age (oyo paife hai ifanwa o-Awake!) oya li hai kala i na omusholondodo weesasiyona domoshitukulwa, oko oipopiwa hai tumwa momhepo. Kungaho, ovaudifi eshi tava i eumbo neumbo ova li tava dulu okuladipika ovaneumbo va kale hava pwilikine koipopiwa oyo hai kala keesasiyona da tya ngaho. Oshidjemo? Okafo ko-Bulletin kaJanuali 1931 oka ti: “Oilonga yoradio oya li hai kwafele ovamwatate eshi tava udifa eumbo neumbo. Eelaporta dihapu oda fika kombelewa tadi popi kutya ovanhu vahapu ohava pwilikine koradio, nomolwaashi ovo va li va uda oipopiwa yomumwatate Rutherford ova li ve lilongekida okutambula ko omambo oo hatu va pe.” Okafo oko ko-Bulletin oka tile kutya oilonga yoradio nosho yo yeumbo neumbo oi li “eenghedi mbali dehangano lOmwene da denga mbada dokuudifa moipafi.”
17, 18. Nonande eenghalo oda ka lunduluka, ehangano ola li la twikila ngahelipi okulongifa oradio?
17 Mo 1930 nasha, ovatondi vahapu voshiwana shaJehova ova li ve li omhinge nokulongifa kwetu eesasiyona doradio domahangano omounyuni. Lwopexulilo lo 1937, ovapiya vaJehova ova li va ninga po elunduluko; va li va xulifa po omukalo wokulongifa oradio nova hovela okuyandja unene elitulemo koukalele weumbo neumbo.a Ashike moitukulwa imwe yokokule ile oko kuhe na enwefemo lihapu lopolotika, ova twikila okutandavelifa etumwalaka lOuhamba okupitila moradio. Pashihopaenenwa, okudja mo 1951 fiyo 1991, osasiyona imwe yomoWest Berlin, moNdowishi, oya kala tai tumu momhepo oipopiwa yopaMbibeli opo ovo va li koitukulwa yaasho sha li nale hashi ifanwa Ndowishi lokOushilo va ude etumwalaka lOuhamba. Omido da konda po 30, okudja mo 1961, koradio yopashiwana yaSuriname, moAmerika lokOlukadi, okwa kala ku na oprograma yokuyelifa eeshili dOmbibeli youle wominute 15 oshivike keshe. Okudja mo 1969 fiyo 1977, ehangano ola li la nduluka po eeprograma dokoradio di dule po 350 odo da li hadi dana tadi litwikile, da li di na oshipalanyole “Omishangwa adishe otadi hongo.” Moilongo 48 yomOilongo ya Hangana yaAmerika omwa li eesasiyona 291 odo da li hadi tumu momhepo eeprograma odo. Mo 1996, kosasiyona yoradio yomoApia, oshilandopangelo shaSamoa, osho shi li kolukadi lEfuta la Mwena, oshivike keshe okwa li haku kala oprograma yopaMbibeli yedina “Omanyamukulo komapulo oye Ombibeli.”
18 Okuuya lwopexulilo lomido 1900 nasha, oradio kaya li vali naanaa tai dana onghandangala mokutandavelifa onghundana iwa. Ashike outeknologi owa etifa po oshinima shimwe vali osho tashi dana onghandangala inene, nokungaho ohatu dulu okuudifila ovanhu vahapu.
19, 20. Omolwashike oshiwana shaJehova sha tota po onhele yokointaneta (jw.org), naasho osha etifa oidjemo iwa ilipi? (Tala yo oshimhungu “JW.ORG.”)
19 Ointaneta. Omakonakono oo a ningwa mo 2013 otaa ulike kutya opa li ovanhu ve dulife pomabiliyona 2.7 ovo hava longifa ointaneta, sha yela kutya eepersenda 40 lwaapo dovanhu mounyuni. Pamatengeneko amwe oo a ningwa, otaku tiwa kutya ovanhu omabiliyona avali lwaapo ohava dulu okulongifa ointaneta okupitila keengodi doshinanena ile koikwaelektronika ikwao, nomuvalu wa tya ngaho otau hapupala, unene tuu moAfrika, omo mu na ovanhu omamiliyona e dulife po 90 aavo hava longifa ointaneta. Ovanhu vahapu kunena ohava kongo omauyelele kointaneta neengodi nosho yo noikwaelektronika ikwao.
20 Oshiwana shaJehova osha hovela mo 1997 okulongifa ointaneta mokutandavelifa oshili yOuhamba. Mo 2013, onhele yetu yokointaneta (jw.org) oya hovela okulongifwa momalaka 300 lwaapo, ashike ovanhu otava dulu okutapa ko omauyelele opaMbibeli momalaka e dulife po 520. Efiku keshe, ovanhu ovo hava kongo omauyelele konhele yetu yokointaneta, ohava i ko lwoikando i dulife po 750 000 kumwe aishe. Kakele kokutala ouvidio, omwedi keshe ovanhu ohava tape ko omambo e dulife pomamiliyona a-3, oifo i dulife pomamiliyona a-4 nosho yo oinima yokupwilikinwa i dulife pomamiliyona 22.
21. Oshike we lihonga moshimoniwa shaSina?
21 Onhele yetu yokointaneta otai dana lela onghandangala ya fimana mokutandavelifa onghundana iwa, nokuli nomoilongo omo oilonga yetu yokuudifa ya ngabekwa. Pashihopaenenwa, lwopehovelo lo 2013, omulumenhu umwe wedina Sina okwa li a lesha sha ko-jw.org ndele ta dengele keembelewa detu da kula kOilongo ya Hangana yaAmerika ta pula a kwafelwe e lihonge shihapu kombinga yOmbibeli. Omolwashike oshimoniwa sha tya ngaho shihokwifa neenghono? Omolwaashi Sina Omumoslema noha kala momukunda wokokule oo u li moshilongo omo oilonga yEendombwedi daJehova ya ngabekwa neenghono. Oshidjemo, opa ningwa elongekido opo Sina a kale ha konakona Ombibeli luvali moshivike nOndombwedi oyo i li koAmerika okupitila moprograma yopavidio yokointaneta.
Okuhonga ovanhu pauhandimwe
22, 23. (a) Mbela eenghedi odo da kala nokulongifwa opo ku udifilwe ovanhu vahapu poshikando oda li da pingena po oukalele weumbo neumbo? (b) Ongahelipi Ohamba ya nangeka noupuna eenghendabala detu?
22 Eenghedi odo twa kala nokulongifa opo tu udifile ovanhu vahapu, ngaashi oifokundaneki, okuulika okino yedina “Photo-Drama,” eeprograma dokoradio nosho yo o-jw.org, inadi pingena po oukalele wetu weumbo neumbo. Omolwashike mbela? Omolwaashi oshiwana shaJehova ohashi shikula oshihopaenenwa shaJesus. Jesus ka li ashike ha udifile eemhunga, ndele okwa li yo ha yandje elitulemo kovanhu pauhandimwe. (Luk. 19:1-5) Okwa li yo a deula ovahongwa vaye va kale hava ningi sha faafana nokwa li e va lombwela etumwalaka olo ve na okuudifa. (Lesha Lukas 10:1, 8-11.) Ngaashi twe shi mona mEtukulwa 6, ovo va kala tava kwatele komesho ova kala tava ladipike ovapiya vaJehova aveshe va kale hava popi novanhu odikilila. — Oil. 5:42; 20:20.
23 Okudja eshi Ouhamba wa dikwa po omido 100 da pita, ope na ovaudifi va konda pomamiliyona 7.9 ovo hava hongo ovanhu kombinga yomalalakano aKalunga. Nopehe na omalimbililo, Ohamba oya kala tai nangeke noupuna eenghedi odo twa kala hatu longifa opo tu udife Ouhamba. Ngaashi hatu ke shi mona metukulwa tali landula, Ohamba oyo oya kala tai shilipaleke kutya ope na oilongifo oyo ya pumbiwa opo tu dule okutandavelifa onghundana iwa kovanhu vomoiwana aishe, vomihoko adishe nomalaka aeshe. — Eh. 14:6.
a Mo 1957, ovo va li tava kwatele komesho ova li va ninga etokolo va pate osasiyona yetu yoradio oyo ya li ya xupa po, o-WBBR oyo ya li moNew York.