Mulangidi KIDIDI KYA KUBHAKA MADIVULU MU INTERNETE
Mulangidi
KIDIDI KYA KUBHAKA MADIVULU MU INTERNETE
Kimbundu
  • BIBIDYA
  • MADIVULU
  • YÔNGE
  • w14 9/1 jimb. 3-6
  • O Kuila o Athu A-nda Buika o Ixi?

O vidyu iwasolo seku luwa.

Tuloloke, kwamoneka kibhidi mu kujikula o vidyu.

  • O Kuila o Athu A-nda Buika o Ixi?
  • O Mulangidi—2014
  • Tudyambu
  • Milongi Yadifu
  • O KUILA O ATHU KA TENA DINGI KU BHANGA KIMA?
  • KU BUIKA O IXI
  • IHI IA MESENA O MUBHANGI
  • O IXI—IA-NDA KALA DIBHATA DIETU KATÉ KU HÁDIA NI HÁDIA
  • O Kwila o Ixi Anda Ibwika?
    Ibhwidisu ya Bibidya yo Tambwijile
O Mulangidi—2014
w14 9/1 jimb. 3-6
Ana-ndenge a mu tonoka bhu kididi kia xidi ni menha a xidi ixete

DIAMBU DIA KAPA

O Kuila o Athu A-nda Buika o Ixi?

“Ku tunda muiji, kuiza muiji; maji o ixi ia kalé, kiene ki iene kiene.”—SOBHA SOLOMÁ, 11 DIA HAMA A.K.K.a

Bhu mesu a Solomá, o mivu i kala o muthu ku muenhu ia tolo mu ku i sokesa ni ukalelu ua ixi. Mu kidi, mu jimidi ja mivu ja bhiti kiá, kueza muiji, kua tundu muiji, maji o ixi í ié hanji katé kiki ni kutena kua ku dikila o mienhu ioso.

Tundé kia bhiti o Ita ia Kaiadi ia Bhiti ku Mundu Uoso, o mundu ua lunguluka kiavulu mu mivu ia kaiela-ku, m’ukulu ndenge. Ku 70 a mivu, o athu ene mu mona izulukutu iavulu ku bhita ku mundu, kála o makalu, mitelembe ia kafuetele mba internete ni ima ia mukuá dingi, o ima íii iene mu bheka ué maka alungu ni kitadi. Athu avulu a zediua, m’ukulu ndenge. O athu ué mu ixi a dibandekesa kiavulu.

Maji o ima ioso íii iene mu bheka ué maka avulu. Ene mu zuela kuila o ima i bhanga o athu i funhisa o ukexilu ua ixi ua ku kalakala kiambote. Saí jingijiie amba kuma, etu tuala mu kithangana a ki xana Anthropocene, kilombolola o kithangana o athu a beta ku bhanga ima iavulu ia mu buikisa o ixi.

O Bibidia ia tangele kiá kuila o athu eji ‘ku buikisa oxi.’ (Dijingunuinu 11:18) Saí athu a di bhuidisa se etu tuala kiá mu kithangana kiki. Ihi dingi ia-nda bhanga o athu phala ku buikisa o ixi? O kuila ka tena dingi ku bhanga kima? O kuila o athu a-nda tena ku lungulula dingi o ixi n’a kale kiambote?

O KUILA O ATHU KA TENA DINGI KU BHANGA KIMA?

O kuila o athu ka-nda tena dingi ku lungulula o ixi ni i kale kiambote? Saí jingijiie, kia mona o ixi lelu, amba kuila ka tena ku jimbulula kiebhi kia-nda kala o ixi ku hádia. Mukonda dia kiki, ene a thandanganha mu kuila o kalolo, mavuua ni ima ia mukuá i tena ku bheka malamba ku athu.

Ulusu iala ku thandu a gelo

Mu kifika, saí kididi ku Antartida, ku thandu dia menha a kalunga kua di zale gelo. Saí athu a xikina kuila mukonda dia muanha ku tema kiavulu ku mundu uoso, o gelo íii i tena ku jila mukonda dia muanha, ki i tena ku di kuata dingi. Kiki ki bhita mukonda o muanha u beta ku thandu dia gelo. Maji kioso o gelo kiia ni ku jila, tu tena ku mona koxi dia menha a kalunga. O menha a kalunga a tema dingi kiavulu, o gelo i jila dingi. Se-ku muthu u tena ku fidisa o kibuikilu kiki. Kienhiki, o menha avula, mukonda dia kiki ki tena ku bheka mavuua ku jimidi ni jimidi ja athu.

KU BUIKA O IXI

O athu ene mu banza jindunge javulu phala ku di fikidila se ku moneka kibhidi kia dikota mu ngongo. Ndunge imoxi ia lungu ni ku bandekesa o jimbongo ni ukexilu uambote ua athu, maji a bhanga kiki mu ku buikisa o ixi. Ihi iene mu bhita?

Kala ki bhita ni maka a ku kamba o kitadi ku mundu uoso, o ku buikisa o ixi kua mu di bandekesa dingi. O athu a suluka ni ku katula o jimbongo ja ixi ande dia jimbongo jiji ku kula kiambote. O kuila saí kima kia tena ku bhanga o athu? Saí diiala ngijiie, uambe: “Etu ki tuejiia kiebhi ki tua tokala o ku langa kiambote o ixi.” Kiene ki zuela o Bibidia kuila: “O njila ienda o muthu ki iene bhu lukuaku lua muthu-muène.”—Jelemiia 10:23.

Ku mbandu ia mukuá, o Bibidia i tu tangela kuila Nzambi, o Mubhangi, ka-nda kuehela o athu ku buika o ixi ietu. O divulu dia Jisálamu 115:16, diambe: “O ixi-phe, [Nzambi] ua i bhana an’a athu.” Kienhiki, o ixi ietu, “ujitu uambote” ua tundu kua Tata ietu ia diulu. (Tiiaku 1:17) O kuila Nzambi ueji tu bhana kima ki kalakala kiambote maji ki ki nangenena? Kana! Kiki tu ki mona mu ukexilu ua ixi ietu.

IHI IA MESENA O MUBHANGI

Mu Bibidia o divulu dia Dimatekenu, di tu tangela kiebhi Nzambi kia bhange o ixi ni uhete uoso. Ku dimatekenu, o ixi “ia kambe ku di umba; kua bhiti kitombe ku thandu dia menha mazongo.” O Bibidia i tumbula ué kuila a bhange “menha”—a tokala phala o muenhuz—mu ixi. (Dimatekenu 1:2) Nzambi uixi: “Kuma kúkie; kuma anga ku zela.” (Dimatekenu 1:3) Kienhiki, o muanha ua muika mu veji ia dianga mu ixi. O menha a bhongoloka kididi kimoxi anga ku moneka ué o mavu a kukuta. (Dimatekenu 1:9, 10) Mu ku kaiela, anga “i sabhuka iangu, ni idima i bhana mbutu ia kaiela mu kifua kiê ni mixi ia bhana ibundu.” (Dimatekenu 1:12) O ima ia tokala phala o muthu ku kala ku muenhu—kala o fotossíntese​—a i bhange. Mukonda diahi a iudika o ima ioso íii?

O polofeta Izaia m’ukulu, ua soneka ia lungu ni Nzambi kuma ua “tenene kumba oxi, iu ua i iudika; ua i xikika, ka i’xia kiphulungunzu kia hatu, kana; ua i bhanga phala athu ku tunga-mu.” (Izaia 45:18) Sé phata, Nzambi ua mesena kuila athu a kala mu ixi ku hádia ni hádia.

Maji o athu kene mu langa kiambote o ujitu iú uambote, ene mu buika o ixi. Maji né kiki, o vondadi ia Nzambi ia lungu ni ixi ki i lunguluka kana. Saí diiala m’ukulu uambe: “Nzambi ki muthu, kuila u ta makutu. Ki mon’a muthu, kuila u zuela luiadi. Kima kiambe, u kamba ku ki bhanga?” (Dialuilu 23:19) Kienhiki, Nzambi ka-nda kuehela o athu ku buika o ixi, mu veji dia kiki, o thembu ia zukama kiá ia muéne “ku buikisa ió oso ene mu kubuikisa oxi.”—Dijingunuinu 11:18.

O IXI—IA-NDA KALA DIBHATA DIETU KATÉ KU HÁDIA NI HÁDIA

Jezú Kristu, mu ku bhanga o diskursu diê, muéne uambe: “A zediua alenduka, ene a lundula o ixi.” (Matesu 5:5) Jezú ua jimbulula ué kima kieji bhulula o ixi ku kibuikilu kia ixi. Muéne ua longo o akaiedi’ê o ku samba: “Utuminu ué uize. Vondadi ié a i bhange bhoxi, kala kiala ku i bhanga ku diulu.” Kienhiki, o Utuminu ua Nzambi mba o unguvulu uê ua-nda bhangesa kuila o vondadi ia Nzambi ia lungu ni ixi, i di kumbidile.—Matesu 6:10.

Ia lungu ni ima ia-nda bhanga o Utuminu, Nzambi uambe: “Kindala ima ioso nga i bhangulula ku ubhe!” (Dijingunuinu 21:5) O kuila kiki kilombolola kuila Nzambi ua-nda bhanga ixi iéngi? Kana, mukonda o ixi ietu a i bhange ni ku iuka kuoso. Kienhiki, Nzambi ua-nda buikisa ‘ió ene mu buikisa o ixi’ o jinguvulu ja mundu. Ene a-nda ku a bhingana ku “diulu diòbhe ni oxi iòbhe”—Unguvulu ua ubhe ku diulu mba o Utuminu ua Nzambi ua-nda tumina o athu a lenduka mu ixi.—Dijingunuinu 21:1.

Phala ku zubha o maka ene mu bheka o athu mu ku buikisa o ixi, Nzambi ua-nda bhangulula o ima ioso ia buikisa ene phala o mbote ia athu. O mukua Jisálamu ua soneka ia lungu ni ima ia-nda bhanga Nzambi, muéne uixi: “Ixi u i zungila, u i tekela; u sueka jimbongo javulu mu mavu.” Ni dibesá dia Nzambi, o ixi ki ia-nda tema dingi kiavulu mba ku bhusa kiavulu, o ixi ia-nda kituka palaízu iezala ni kudia.—Jisálamu 65:9-13.

O ngana Pyarelal, uexile seketa ia Mohandas Gandhi, uexile mutuameni ua ngeleja mu ixi ia Índia, uambe: “O ixi i bhana ioso ia bhindamena o athu, maji phala o athu akua luímbi o ima íii ki i soko kana.” O Utuminu ua Nzambi ua-nda batula o maka enhá, mu ku kuatekesa o athu ku lungulula o mixima iâ. O polofeta Izaia, ua sonekene kuila, kioso o Utuminu ua Nzambi ki ua-nda tumina o ixi, o athu “ka kà bhanga-mu kiaiibha mba phulu ioso-ioso,” kiki kilombolola ué kuila ka-nda di bhanga kia iibha. (Izaia 11:9) Mu kidi, jimidi ni jimidi ja athu lelu mu jixi joso, a mu di longa kiá o ijila ia iuka ia Nzambi. Ene mu a longa ku zola Nzambi ni akuâ, ku sakidila ni ku langa kiambote o ididi mua tunga ni kuenda kala kia mesena Nzambi, o Mubhangi uetu. A mu a longa ué kiebhi kia-nda kala mu palaízu ku hádia.—Ndongixi 12:13; Matesu 22:37-39; Kolose 3:15.

O Ixi Ietu

Nzambi ka-nda kuehela kuila athu a buikisa o ixi ietu ia uabha kiavulu

O musoso u tu sanga mu divulu dia Dimatekenu ua lungu ni ibhangelu, ua suku mu kuzuela: “Nzambi anga u mona ima ioso ia iudika, kuma ia uabha muene kiavulu.” (Dimatekenu 1:31) Kienhiki, Nzambi ka-nda kuehela kuila athu a buikisa o ixi ietu ia uabha kiavulu. Tu sanguluka kiavulu mu kuijiia kuila, o ixi ietu a-nda i langa kuala o Mubhangi uetu ua henda, Jihova Nzambi. Muéne ua tange: “Ixi-phe i xalela ku athu ià a iuka, ene a i lundula, muene mua tunga, o thembu iâ ki ibhu.” (Jisálamu 37:29) O kuila ua-nda kala mua’xaxi ka athu a “iuka,” a-nda mona o ixi kala dibhata diâ ku hádia ni hádia.

a O izuelu íii ia tundu mu Bibidia mu divulu dia Ndongixi 1:4.

O Athu Kene mu Langa Kiambote o ixi Ietu

  • Dibinza. “Sé-ku phata kuila o dibinza dia ixi, o musanza ua kalunga ni ixi, ia tema kiavulu . . . Tundé ku muvu ua 1950, o ima iene mu temesa kiki o ixi, o ikalakalu iene mu bhanga o athu.—American Meteorological Society, 2012.

  • Ixi. “O athu a buikisa mbandu ia ixi ni ibhangelu iâ, o ku bhanga kiki, ki bheka maka a dikota ku athu, ku iama ni mixi, ni ku ima i bhana muenhu ku mixi . . . i bhangesa ué o ixi ku tema kiavulu.”—Global Change and the Earth System.

  • Musanza ua kalunga. “O athu a mu katula mu musanza ua kalunga mu ngongo ioso, o jimbiji joso ni jimbongo ja mukua jene koxi dia menha.”—BBC, Katutu 2012.

  • Ima iene ni muenhu. “Jingijiie javulu amba kuma . . . [se o ima ioso iene ku muenhu i jima ku hádia], o kikuma kia-nda kala kia athu.”—O izuelu íii ia tundu mu science.nationalgeographic.com.

O Kididi Kia Muenhu

Diiala, kalunga, ni dibinza

O “kididi kia muenhu,” mba biosfera, ihi? O kisangela kia NASA kiambe kuila, o kididi kia muenhu, “mbandu ia Ixi ni dibinza diê, di dikila o mienhu mu ixi.” Kála o kitetu kia diiaki, o biosfera i kondoloka o ixi ietu.

O biosfera íii, o kididi muene o ima iene ni muenhu—kala o dibinza, o ixi, ni musanza ua kalunga—mu tunda o nguzu ni kúdia kua tokala ku muenhu. Mu kifika, o mixi i tambula o muanha, o mixi i lungulula o nguzu ia muanha iú mu munza phala ene, ni mu menha; o jiminerale a ji lungulula mu munza uambote phala o athu ku bhuima ni kudia. O athu ni iama a tambula o munza uambote, a tambula ué o kudia, a bhuima o munza ua bhindamena o mixi. Kiki ki bhita ithangana ioso. Kienhiki, o biosfera i tena ku kuatekesa o ima iene ni muenhu katé ku hádia ni hádia.

Kienhiki, Nzambi a mu tumbula kala ió “ua xikika o ngongo mu kuijiia kuê.” (Jelemiia 10:12) Saí diiala, ngijiie, uambe: “O ixi a i bhange muene phala o athu ku kala-mu.”

    Madivulu Muoso Kimbundu (2008-2025)
    Kutunda
    Kubokona
    • Kimbundu
    • Kuwanena akwenu
    • Yakuwabhela
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ijila
    • Kikutu Kyetu
    • Definições de privacidade
    • JW.ORG
    • Kubokona
    Kuwanena akwenu