Jihova wa Besowala Kyavulu o Kima ki Nga Solo Kubhanga

A NGI vwala ku muvu wa 1934. O jitata jami, Fred ni Edna Molohan, exile kyá Adilongi o Bibidya, (lelu Jimbangi ja Jihova) mu 20 a mivu. Nga a sakidila kyavulu mu ku ngi longa kuzola Jihova. Twa tungile ku Parsons, kambanza ku lwiji dya Kansas. Mu kilunga kyetu, o jiphange a a undu ene a betele dingi kota. O mwiji wetu wexile muya mu yônge ni kuboka semana joso. Mu ji Sabhalu mu ngoloxi, twa kexile mu kalakala mu ikoka, lelu a ixana kyá kuboka mu ididi mu bhita athu avulu. Sayi ithangana, mu kubhixila twa kexile mu tohoka, maji Papá wa kexile mu tu sumbila jijelado.

Kakilunga k’etu kexile ni mbambe ya dikota, ya lungile ni tumbanza twavulu ni jifazenda mba jimbudila. Mu veji dya kubhana kitadi, phala o madivulu, sayi akwa jifazenda akexile mu bhana ifwata, mayaki (a tundu kindala mu kikalanga), sayi bhabha jisanji mwene. Papá wa kexile mu sangela o kitadi phala o madivulu, mu kiki-phe o kudya kwa kexile mu tu bhana kwa kexile mu dikila o mwiji.

MAWUKEXILU A KU BOKELA ATHU AVULU

O jitata jami akexile ni koloneta ya kexile mu kalakala nayu mu ukunji. Ngexile ngi mona ndenge phala kukalakala ni koloneta yoyó, maji nga wabhele kukwatekesa Papá ni Mamá kuxika o madiskulusu a phange Rutherford, mu kukunda dingi o athu ni ku a longa o Bibidya.

Papá wa tele koloneta ya dikota kuthandu a dikalu dyetu, 1936 Ford. Dya kexile mu kwatekesa kyavulu o kikalakalu kya kuboka. Twa kexile mu bhanga kiki: Kya dyanga tu ta mimbu, phala athu kukala ni matwi tekenge. Kyene kyuwa ki twa kexile mu ta o diskulusu. Mu disukilu dya Diskulusu dya lungu ni Mak’â Nzambi, twa kexile mu bhana madivulu ku athu oso a mesenene.

Mu mbanza yofele ya Cherryvale, Kansas, Papá wendesa o dikalu katé mu kididi kya kutonoka. O athu a wabhele kunyohena mu kididi kiki, mu Malumingu. Kwa bhixila xiku dya ngoxi, wa mu tangela kwila, wa tokalele kwimanesa o dikalu bhu kanga. Papá wambata o dikalu mu kikota kya zukamene mu kididi kya kunyohena, né kiki o athu akexile mu tena kwivwa kyambote o milongi. Kukala ni Papá ni phangi’ami Jerry mu ithangana kala yoyó, kyexile mu ngi sangulukisa kyavulu.

Mu mivu yenyoyo, twa boko nzo ni inzo, twa bhana tumikanda mu ididi mwexile athu ka wabhelele o njimbu yetu. Kala ki nga zwela ku dimatekenu, twa kexile mu balumuka bhu kaxi ka usuku phala kuta tumikanda koxi a mabhitu a jinzu ja mbambe yenyoyo, sé kubhanga jibuya. Kyoso ki twa kexile mu zumbuka, twa kexile mu kwendesa dingi o dikalu phala kuya mu disanga ni ibuka yamukwa, phala kumona se a xiku dya ngoxi a kwatele-mu muthu.

O kima kya mukwa ki nga wabhele kyavulu, o kwenda ni mikanda ya makota ya kexile ni isoneku. Twa kexile mu dikuzula o mikanda yenyoyo, ya kexile ni ijimbwete, etu twa kexile mu kwendela mu mbonge yoso. Ngi lembalala hanji o kizuwa kyoso o jiphange kyeza mu mbonge yetu, exile mu kwenda ni mikanda yonene yexile ni izwelu: ‘A Religião É Laço e Extorsão.’ Ene a matekena monzo yetu, endele kilometulu kimoxi ni kaxaxi mu mbonge, ya a vutuka bhu twa kexile. Séku muthu wa a kwamesa, maji avulu a mesenene kwijiya dingi ya lungu ni kikalakalu kya kexile mu bhanga.

YÔNGE YA MAKOTA KYOSO KI NGEXILE MUNZANGALA

Mwiji wetu wa kexile muya veji javulu mu yônge ya makota mu mbonge ya Texas. Kuma Papá wa kalakalele mu ditenda dya komboyo, etu twexile ni ujitu wa kwendela mu komboyo sé kufuta, phala kuya mu yônge ni kukunda jindandu. O kota dya Mam’etu, Fred Wismar, ni muhatu’ê, Eulalie, a tungile mu mbanza ya Temple, ku Texas. Sekulu’ami Fred wa mateka kudilonga o kidi bhu kaxi ka mivu ya 1900, a mu batizala mu unzangala wê, yú wa tangela we o jiphange jê, katé ni mame’tu, o ima yoso ya dilongele. O jiphange mu mbanza ya Texas ejidile kyambote Sekulu’ami Fred, mukonda mwene wexile Servo de zona (lelu kafunga ka ilunga). Mwene wexile muthu wa henda, wa sanguluka, u bhanga o kikalakalu ni kufulujuka. Mwene wexile phangu yambote phala eme.

Mu muvu wa 1941 twendela mu komboyo katé mu mbanza ya St. Louis, ku Missouri, phala o kyônge kya dikota. O minzangala yoso a a solo phala kuxikama kumoxi ku mbandu ya ditala phala kwivwa o diskulusu dya phange Rutherford ni dyambu: “Filhos do Rei.” Ku disukilu dya diskulusu didi, 15.000 a minzangala a tambula ujitu wonene. Phange Rutherford ni akwatekexi’ê, a bhana ku minzangala yoso o divulu dya ubhe ni dyambu: Filhos.

Ku mbeji ya Kasamanu ka muvu wa 1943, twayile mu kyônge kyonene kyexile ni dyambu, “Chamada à Ação,” ku mbonge ya Coffeyville, ku Kansas. Mu kyônge kiki, twevu o ngolokela yambele kwila, ilunga yoso yeji kala ni xikola ya ubhe, a ixana xikola ya Ukunji wa Nzambi. Etu we twa tambula kadivulu ka kexile ni 52 a madisá phala o xikola. Ku muvu wenyó, nga bhange o diskulusu dyami dya dyanga. O kyônge kyokyo, kyexile kya katunda phala eme, mukonda eme ni jiphange ja mukwá, kwene kwa tu batizala mu menya a talala mu kinzanga kya zukamene mu fazenda.

NGA MESENENE KUSIDIVILA KU BETELE

Nga zubha o xikola ya kaxi ku muvu wa 1951, nga bhingile kusola i ngeji bhanga ni mwenyu wami. Phangi’ami Jerry wa kalakalele ku Betele. Eme nga mesenene kyavulu kuya we ku Betele, mu kiki nga tumikisa we o mukanda wami. Ki kunange, nga mateka kusidivila ku Betele mu kizuwa kya 10, mu mbeji ya Katanu ka muvu wa 1952. Kiki kima kyambote ki nga solo, kya ngi kwatekesa kusidivila dingi kyambote Nzambi.

Nga fikile kwila ngeji kalakala mu kididi kya kubhanga o madivulu metu (gráfica). Maji mu kididi kiki ki ngi bhiti-ku. Mu veji dya kiki, a ngi bhana o kikalakalu kya kusidivila o jiphange, kupholo dya kwenda nga kalakala mu kuzinya. Nga wabhelele o kikalakalu kiki, nga dilongo kyavulu. Twa kexile mu kalakala mu ibuka, mu kiki sayi izuwa ki ngexile mu kalakala, ngexile ni kithangana. Nga kexile muya veji javulu mu dixilu dya madivulu ku Betele nga kexile mu kwata-ku madivulu avulu phala kudilonga ubheka. Kiki kya ngi kwatekesa kukolesa o kixikanu ni ukamba wami ni Jihova. Nga solo kusidivila Jihova ku Betele, katé bhwa suku o nguzu yami. Jerry wa tundile ku Betele ku muvu wa 1949, wa kazala ni Patricia, maji o inzo yâ ya zukamene ku Brooklyn. Kyenyiki a ngi kwatekesa, a ngi swinisa kyoso ki nga mateka kukalakala ku Betele.

Mu kubhita thembu, o jiphange a kexile mu sota akwa Betele phala ku a bandekesa mu muxinda wa jiphange a kexile mu bhanga madiskulu mu ilunga. O jiphange mu muxinda yú akexile mu a bhana kikalakalu kya kukunda ilunga ya kexile dikanga dya 320 a jikilometulu ya Brooklyn. Kwenyoko, ene a kexile mu bhanga diskulusu, akexile we mu kalakala ni kilunga mu sidivisu ya kuboka. Ngexile bhu kaxi ka jiphange, a a solele. Sumbala ni héle, nga matekeka kukunda ni kubhanga madiskulusu. M’ukulu, o madiskulusu a disukilu dya semana, a kexile mu bhanga ola ya muvimba. Ngexile mu kwendela mu kumboyo phala kuya mu ilunga. Ngi lembalala kyambote ya bhiti ku muvu wa 1954, kya Lumingu mu ngoloxi, mu kixibhu. Nga dilongo mu kumboyo phala kuvutuka ku Betele, ku Nova York, ande dya kuvunda. Maji, kwa bhange kitembu kyonene, ni matadi a jelu. O kumboyo ya lembwa o kukalakala, twa bhixila ngó ku mbanza ya Nova York kya Sekunda mu kamene mu ola ya katanu. Nga kwata o kumboyo iya ku Brooklyn, ki nga bhixila ngayi mu kuzinya ni lusolo mu kalakala. Kuma usuku woso ki ngi zekele, nga bhwila, nga laleka mu kubhixila. Maji o kusanguluka ku nga kexilena-ku kwa kukunda o ilunga ni kwijiya jiphange javulu ja ubhe kwa tundu o hadi i nga tale.

Ku muvu wami wa dyanga ku Betele, nga mateka kubhanga mbandu mu milongi ya Bibidya ya kexile mu bhita mu mutelembe wetu wa WBBR, semana joso. O studyu ya kexile mu dithala dya kayadi mu sabhalalu ya 124 Columbia Heights building. Phange Alexander H. Macmillan, wa sidivila ku Betele mu mivu yavulu, wa kexile mu bhanga mbandu mu minangu yiyi ya iselekete. Twa kexile mu mwixana, Phange Mac. Mwene wexile phangu yambote phala etu, twexile minzangala ku Betele, mukonda wa kolokota mu ufiyele sumbala ni ibhidi yavulu.

Ku muvu wa 1958, a ngi bhana kikalakalu kyengi, nga mateka kukalakala kumoxi ni jiphange a tundile kindala mu Xikola ya Ngiliyade. Nga kexile mu a kwatekesa o jiphange jiji ja fiyele, phala kukala ni madukumendu a bhingile phala kubhixila mu ididi mwa a tumine kuya, nga kexile mu yudika we o ima phala o njila yeji bhanga mu jixi ja a tumina. Kwendela mu ipululu ya tele kitadi kyavulu m’ukulu, mu kiki o jiphange a kexile mu a tumikisa ku Africa ni ku Asia, akexile mu ila mu ulungu. Mu kubhita mivu, a sosolola o kitadi kya ku futa mu ipululu, kyenyiki o akunji a jixi jengi a tenene kyá kwendela kya mu ipululu.

KUYA MU YÔNGE YA MAKOTA MU JIXI JA MAKANGA

Ku muvu wa 1960, nga talatala o ji passaporte phala o jiphange ku Estados Unidos kuya mu yônge ya makota ya 1961 ku Europa. Eme we nga ile mu yônge yiyi, nga ile mu kyônge kya bhiti mu mbanza ya Hamburgo, ku ixi ya Alemanha. Kyoso kya bhiti o kyônge, eme ni phange jitatu akwa Betele, twa lukala dikalu, twa dyendesa tundé ku Alemanha ndú ku ixi ya Italia, ku betele yala mu mbanza ya Loma. Ki twa tundu ku ixi ia Italia, twayi ku ixi ya França, twa bhitila mu milundu ya Pirineus, etu twa bokona mu ixi ya Espanha. Mu ixi ya Espanha, o kikalakalu kyetu a ki fidisile. Twa tena kuxisa madivulu phala o jiphange jetu mu mbanza ya Barcelona, ji twa futile kala mawujitu u twa amba tele. Nga sanguluka kyavulu mu kwijiya o jiphange jiji! Ki twa tundu-ku, twedi endeé katé ku mbanza ya Amsterdão, etu tywa kwata o kipululu phala kuvutuka ku Nova Yorque.

Ku muvu wa 1962, a ngi bhana o kikalakalu kya kusokejeka o njila yeji bhanga o 583 dya jiphange. Ene eji ya mu kyônge kya dikota, kyeji bhita mu ngongo yoso. Kiki o kyônge kyonene kya 1963, kyexile ni dyambu “Boas Novas Eternas.” O jiphange jiji, eji ya mu tala o kyônge kiki ku Europa, Asia, ku Pacifico sul. Ene eji yá we mu mbanza ya Honululu, ku Havaii, ku disukilu eji ya mu mbaza ya Pasadena, ku California. Ene eji yá we ku jixi ja Libano ni Jordánya. Kifwa a xisa kithangana phala kukunda o jixi mwa sonekena o Bibidya. O departamento dyetu dya bhange yoso phala kusanga ipululu ni ididi mu ji hotele, ni mikanda yaoso ya bhingi phala ku bhixila-ku.

DIKAMBA DYA UBHE PHALA KWENDA-NÊ O JINJILA

O muvu wa 1963 wene we o muvu u nga kazala ni Lila Rogers, mukwa mbanza ya Missouri- twa kazala mu kizuwa kya 29 kya mbeji ya kanake. Mwene wa bhixila ku betele mu muvu wa 1960. Mu ku tenesa semana imoxi tunde ki twa kazala Lila ni eme twende o ngongo yoso, twa kundu o jixi ja Ngelexya, Ijitu ni Libano. Ku Libano twa kwata kipululu, phala kuya mu mbanza ya Njolodániya. Maji-phe, o jinguvulu mu Jeluzaleme, a fidisile o kikalakalu kyetu, ene kexile mu xikina o kwila, Jimbangi ja Jihova ji bokona mu ixi. Mu kiki, ki twejidile ni kidi kyoso se tweji bokona mba kana. Twa sanguluka kyavulu kyoso ki twa mono jiphange ja kexile mu tu kingila mu kididi kya ipululu (aeroporto), exile ni mulele wonene wa soneka: “Tu sangy’enu Jimbangi ja Jihova”! Kya tu wabhela kyavulu kudyota mu ixi mwa sonekena o Bibidya, mwa tungile Mbalahamu, Izake ni Jakobo, mwa bokela Jezú ni jipoxolo, mwa moneka o Jikidistá ja dyanga, ji ja di mwange “katé ku maxokololo.”—Ikalakalu 13:47.

Lila wene mu ngi kwatekesa ni ufiyele woso ku kumbidila o ikalakalalu yetu yoso mu 55 a mivu. Twa kundu o jixi ja Espanha ni Portugal mu veji javulu, kyoso o jinguvulu koko, a fidisile hanji o kikalakalu kyetu. Twa kexile mu swinisa o jiphange ja mala ni ja ahatu, twa kexile mu a ambatela madivulu ni ima ya mukwa ya bhindamene. Katé twa tenene kukunda o jiphange a kexile mu kaleya, mu mbanza ya Cádiz, ku ixi ya Espanha. Nga sanguluka kyavulu mu kwa swinisa bhu kaxi ka diskulusu.

Tundé ku muvu wa 1963, eme nga sokejeka o ima ya lungu ni jiphange jejiya mu yônge ya makota ku Africa, Australia, ku jixi ku lwiji ni bhu kaxi ka America, Europa, Extremo oriente, Havaii, Nova Zelandya, ni Porto Rico. Sayi yônge i twa ile ni muhatu’wami Lila, ki twa-nda i jimba. Kala ki twa ile ku mbanza ya Varsóvia, mu ixi ya Polonia ku muvu wa 1989. Jiphange javulu ku Russia a tenene kuya mu yônge yiyi ya makota. Kiki kyexile o kyônge kyá kya dyanga! Twejiya jiphange ja kexile mu kaleya ku União Suvietica mu mivu yavulu mukonda dya kixikanu kyâ.

Kikalakalu kya mukwa ki nga wabhele kyavulu, o kukunda ni kuswinisa miji ya Betele ni akunji a jixi jengi mu ngongo yoso. Mu veji ya sukina, twa kundu o ixi ya Coreia do Sul. Kwenyoko twa sangele-ku 50 a jiphange a kexile mu kaleya, mu mbanza ya Suwon. Ene ka luwalele kana, exile mu kingila o kizuwa kyeji sidivila dingi Jihova sé ku a fidisa. Kudisanga na-u, kwa tu swinisa kyavulu!—Loma 1:11, 12.

O KU DIBANDEKESA KWA JIPHANGE KU TU SANGULUKISA

Mu mivu yosos yiyi, nga mono kyebhi Jihova kyene mu besowala o mundu wê. Kyoso kya ngi batizala ku muvu wa 1943, kwexile ngó 100.000 a aboki. Lelu twala kyá tu 8 dya mazunda a jiphange twa mu sidivila Jihova, mu 240 a jixi. O kikalakalu kya jiphange a bhange o xikola ya Ngilyade, kyene mu kwatekesa o kukula kwa kikalakalu kiki. Kya ngi bhekela kisangusangu kya dikota, kukalakala mbandu ni mbandu ni akunji yâ, mu ku a kwateksa ku kumbidila o ikalakalu yâ.

Nga sanguluka wê mukonda nga solo kubhakula o mwenyu wami mu sidivisu ya Jihova mu unzangala wami, eme nga soneka o mukanda wa kusidivila ku Betele. Jihova wene mu ngi besowala kyavulu mu mivu yoso yiyi. Katu-ku o sidivisu yetu ku Betele; kyene mu sangulukisa we kyavulu Lila ni eme, o kukalakala mu sidivisu ya kuboka kumoxi ni ilunga mu mbanza ya Brooklyn mu 50 a mivu ndenge. Twa bhange makamba avulu a kidi.

Nga mu sidivila hanji ku Betele ni kikwatekesu kya Lila, mu izuwa yoso. Sumbala ngala kya ni 84 a mivu, nga sanguluka mu kukwatekesa hanji ni mikanda ku filyale.

Kisangu-sangu kya dikota kutokala mu kilunga kya Jihova, ni kumona kwila, o izwelu ya Malakiya 3:18 ya kidi mwene. Yene yambe: “Benyobho bhene bhu mwa kà mona dingi o katungu ka muthu wayuka, ni mukwa ituxi wa bhukumuka; ni bhu kaxi ka yó ubheza Nzambi, ni yú wa ditunu ku mu bheza.” Izuwa yoso twene mu mona kwila o kuyibha kwa mundu wa Satanaji kwa mu dibandekesa dingi. O athu kala dingi ni kidyelelu, a luwala kyavulu. Maji oso a zolo, a sidivila Jihova, a sanguluka, ala ni kidyelelu kya kidi, sumbala twala mu izuwa yiyi ya bhonzo. Ujitu wa dikota kutudila o njimbu yambote ku akwetu! (Matesu 24:14) Kwa kambe ngó, o Utuminu wa Nzambi wa-nda bheka o palayízu mu ngongo yiyi ya kuka kyá. Sé phata, twa mu kingila ni hanji yoso o kizuwa kiki! Mu kusuluka, athu oso mu ngongo a-nda kala ni sawidi ya soko, a-nda sanguluka, a-nda kala ni mwenyu wa kalela-ku.