Milongi Phala o Yônge, Ukexilu wa Ukidistá ni Ukunji Wetu

4-10 YA KANAKE

O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | MARKU 15-16

“Ikanenu ya Dikumbidila Kwa Jezú”

(Marku 15:3-5) Akunji a makota anga a mu tatela ima yavulu. ⁴ Pilatu anga u mu ibhula dingi, wixi: Eye, ku fundu? Talesa o ima yoso yala ku ku tatela! ⁵ Jezú-phe ngwê dingi kukumbulula kima, Pilatu anga u diwana.

(Marku 15:24) Anga a mu batela ku taka, a wana izwatu yê ni ku i tela jisorte, kala muthu n’a mone kyoso kya tambula-bhu.

(Marku 15:29, 30) Athu oso ala kubhita bhobho anga a mu nanzesa, ni kuteketesa o mítwe, exi: Ey’ó, tata! U bula o tembulu hé u i tunga mu izuwa itatu! ³⁰ Di kudile-phe é’mwène, u tuluke ku taka!

milongi phala kutokwesa Mar 15:24, 29

a wana izwatu yê: O milongi i tu sanga mu divulu dya Nzwá 19:23, 24, i bandekesa milongi ka i tumbula kwala Matesu, Marku, ni Luka: O masoladi akwa Loma nange a takula jisorte ku izwatu yoso ya kexile na-yu ku mukutu, kikale o divunga mba o izwatu yexile moxi; o masoladi a wanuna o izwatu “mu mbandu ji-wana, mbandu imoxi kala disoladi”; ene ka mesenene ku di wanuna o i izwatu yexile moxi, mu kiki a takwile jisorte ku izwatu yiyi, mu kubhanga kiki, kya dikumbidila o kikanenu kya lungu ni Mexiya, ki tu sanga mu divulu dya Jisá 22:18. Kiki kyexile kijila o masoladi kukala ni izwatu ya athu eji kwa jibha, mu kiki o ifumbe a kexile mwa zula o izwatu, ni kwa tambula ima yoso ya kexile na-yu ande dya kwa jibha, phala kubhekesa jisonyi ku muthu a mu mu kaxtikala.

kuteketesa mba kuzambesa o mítwe: Kyoso kya bhanga kiki mu kuzwela, ilondekesa kubwetula mizumbu, kulokalala, kusebhulula. O masoladi yá, sé ku kijiya a kumbidila kikanenu ki tu sanga mu divulu dya Jisá 22:7.

(Marku 15:43) kwiza Zuze mukwa Limateya. Mwenyú mwadyakime wa tokala ku Kyônge kya Jitata. Mwène we muthu wa kexi mu kinga o Utuminu wa Nzambi. Anga ubhwa wôma, u bokona kwa Pilatu, u bhinga o kimbi kya Jezú.

(Marku 15:46) Mwène anga wiza ni thanga ya dilasola dya linyu ya fina, dya sumbu, o kya mu tulula ku taka u mu aka mu thanga ya linyu, hé u mu tula mu mbila ya jikwisile mu ndànji, anga u kundumwisa ditadi dyonéne, u di xita bhu mwelu wa mbila.

milongi phala kutokwesa Mar 15:43

Zuze: Tu tena kumona kwila o ukexilu wa asoneki a divulu dya Matesu, Marku, Luka, ni Nzwá ki u difu, mukonda say ima ya zwela ene ya lungu ni Zuze, ki i difu. O mukwa kutambula lubhaku Matesu, wa soneka kwila Zuze wexile “mukwa itadi”; Marku wa soneka benge-benge phala o akwa Loma, wambe kwila Zuze wexile, “mwadyakime wa tokala ku kyônge kya jitata” anga wa kexile mu kinga we o Utuminu wa Nzambi; Luka, o dotolo mukwa ngalasa, wambe kwila Zuze wexile “muthu wambote, wa yuka,” mwene ka xikinine o kikutu kya tele o Kyônge kya jitata, kya lungu ni kujibha Jezú; Nzwá mwene ngó wa soneka kwila Zuze wexile ‘xibulu ya Jezú, maji ka di tukulwile mukonda dya wôma wa Jijudé.’—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Lu 23:50-53; Nz 19:38-42.

Tokwesa o Milongi ya Nzambi

(Marku 15:25) Mu ola ya katatu, kya mu te ku taka.

milongi phala kutokwesa Mar 15:25

Mu ola ya katatu: Kiki kilombolola mu 9 dya ola dya kamene. Sayi athu amba kwila o musoso yú ki u difu ni musoso u tu sanga mu divulu dya Nzwá 19:14-16, mukonda o divulu didi di zwela kwila “kwa kambe kòfele ku mediya,” mba mu ola ya kasamanu, kyoso Pilatu kya bhana Jezú phala ku mu jibha. Sumbala o mikanda Ikôla ki i tu jimbulula se mukonda dyahi o musoso yú ki u difu, maji tu tena kuxinganeka mu maka yá: O misoso mu madivulu a Matesu, Marku, Luka, ni Nzwá, i tu tangele o thembu ya bhiti o izulukutu ya izuwa ya sukina ya Jezú mu ixi. O misoso yoso mu madivulu yá, ilondekesa kwila o akunji ni tufunga mba o adyakime a Jijudé, a disange mu kamene, mu kusuluka ambata Jezú katé ku nguvulu ya Loma, Pônsio Pilatu. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Lu 22:66–23:1; Nz 18:28) Matesu, Marku, ni Luka, kitatu kyâ ambe kwila kyoso Jezú kya mu phaphele ku taka, ku ixi yoso ku kala usuku, mba kitombe “tunde ku mediya mu ola ya kasamanu . . . katé mu ola ya kàvwa.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Lu 23:44) Nange kima kimoxi ki bhangesa kwila o kithangana kya jibha Jezú ki ki difu, kyenyiki: O kubeta ni jixikote, kyexile kyá kijila ande dya kujibha kifumbe. Sayi ithangana a kexile mu beta kyavulu katé o muthu kya fwa. Maji kwa Jezú, o kibetu kya vudile kinene katé mwene kwa bhingile muthu wengi phala kwambata o taka ya matekene kwambata Jezú ubheka wê. (Lu 23:26; Nz 19:17) Se o kubeta kwexile mu bhanga mbandu ya kithangana kya kujibha muthu, kiki kilondekesa kwila kwa bhitile tembhu ande dya Jezú ku mu phaphela ku taka. Kyene kilondekesa o divulu dya, Matesu 27:26 ni Marku 15:15 mu kuzwela kwila o kubeta ni jixikote ni kuphaphela ku taka a kexile mu kibhanga mu kithangana kimoxi ngó. Mukonda dya kiki, mu kuzwela ya lungu ni kithangana kya phaphele Jezú ene ka zwela kima kimoxi ngó, mukonda o ukexilu wa kukondala o kithangana kya mateka kujibha Jezú ki u difu. Kiki kilombolola se mukonda dyahi Pilatu wa diwana mu kwijiya kwila Jezú ka laleka kufwa kyoso kya mu phaphela ku taka. (Mar 15:44) Ku mbandu ya mukwa, o asoneki a Bibidya a kexile ni ukexilu wa ku wanuna o kizuwa mu mbandu jiwana, kala mbandu ya kexile ni ola jitatu, kyene we kya bhange ni usuku. Mu kuwana o kizuwa mu ukexilu yú kulombolola se mukonda dyahi a tumbula veji javulu o kizwelu mu ola ya katatu, ya kasamanu, ni kavwa, mu kukondala tundé o kithangana ki moneka o mwanya, nange mu 6 dya ola. (Mat 20:1-5; Nz 4:6; Ik 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Ku mbandu ya mukwa athu avulu ka kexile ni leloji yambote, mukonda dya kiki mu kuzwela ya lungu ni kithangana, a kexile mu zwela “kwa kambe,” kala ki tu sanga mu divulu dya Nz 19:14. (Mat 27:46; Lu 23:44; Nz 4:6; Ik 10:3, 9) Mu kiki tu tena kuzwela kwila, Marku nange wa zwela we ya lungu ni kubeta ni kuphaphela ku taka, maji-phe Nzwá wa zwela ngó ya lungu ni kuphaphela ku taka. O asoneki ayadi yá, mu kuzwela ya lungu ni kithangana kya jibha Jezú, ene a zwela ngó o kithangana kya ola jitatu kya zukamene, Nzwá wa tumbula o kizwelu “kwa kambe” phala kuzwela ya lungu ni kithangana kiki. O ima yiyi nange ya bhangesa kwila o ithangana ya tange mu misoso yiyi ki i difu. Mu kusuka-ku, mukonda dya kwila Nzwá wa soneka mivu yavulu ku pholo, mwene wa tumbula kithangana ki kya difu ni kya Marku, kiki kilondekesa kwila Nzwá ka kopyala ngó o musoso wa soneka Marku.

(Marku 16:8) Anga a tunda, a lenga makidi-kidi bhu mbila, kuma kwa a kwata kuteketa ni kudiwana. Ka zwelesa-phe muthu, kuma ala ni wôma.

milongi phala kutokwesa Mar 16:8

kuma ala ni wôma: O milongi i tu sanga mu mikanda yokulu i twala na-yu lelu, ya mbandu ya sukina ya divulu dya Marku, i londekesa kwila o divulu dya Marku di sukina ni izwelu i tu sanga mu velusu 8. Sayi athu ka xikina o disukilu didi, mukonda amba kwila ki kyene kya sukina o izwelu ya Marku. Maji, mukonda dya ukexilu wa butu wa kusoneka wa Marku, o izwelu yiyi ki ya kidi kana. Ku mbandu ya mukwa o akwa kutokwesa o Bibidya Ngana Jerome ni Eusebius a londekesa kwila, o mikanda yokulu ya Marku i sukina ni izwelu “kuma ala ni wôma.”

Kwene jibibidya javulu a bandekesa o disukilu dya lebha ni dyo fele kyoso ki zubha o velusu 8 mu divulu dya Marku. O disukilu dya lebha (dyala ni 12 a jivelusu jo bandekese) tu sanga mu mikanda ya Códice Alexandrino, Códice de Ephraem Syri rescriptus, Códice Bezae Cantabrigiensis, o mikanda yoso yiyi ya hama ya katanu K.K. O kiki ki moneka we mu Bibidya Latina Vulgata, o mikanda ya Siríaco curetoniano, ni Pesito Siríaca. Maji-phe o jivelusu jiji ki ji moneka mu mikanda iyadi yokulu ya Ngeleku ya hama ya kawana, Códice Sinaítico ni Códice Vaticano mba mu Códice Siríaco sinaítico ya hama ya kawana mba ya katanu, mba mu copta saídico yokulu ya mikanda ya Marku ya hama ya katanu. Kyene we kimoxi, o mikanda yokulu-kulu ya divulu dya Marku mu dimi dya Armenia ni Georgia i sukina mu velusu 8.

Mu kubhita thembu sayi jibibidya ja mateka kumoneka ni disukilu dyo fele (ala ngó ni izwelu iyadi). O Códice Régio ya hama ya kanake K.K. yala ni masukilu ayadi, o disukilu dyo fele dyene di dyanga o kumoneka. Kala disukilu dya jibibidya jiji, di mateka ni kitendelesu ki zwela kwila, o izwelu yiyi i moneka we mu jimbandu jya mukwa jya Bibidya, sumbala ene ka londekesa kwila éne a ji bandekesa.

DISUKILU DYO FELE

O disukilu dyo fele, o izwelu ya kayela mu divulu dya Mar 16:8 ki i bhanga mbandu mu mikanda ikôla, yene yamba:

Maji ima yoso yiyi, a tendelesa phala kuzwela ni oso akexile kumoxi ni Phetele. Mu kubhita kithangana, kyoso kya bhiti o ima yiyi, Jezú wa tumikisa o njimbu yiyi ya kubhulula ku Leste ni Oeste bhu kaxi kâ.

DISUKILU DYA LEBHA

O disukilu dya lebha, o izwelu ya kayela mu divulu dya Mar 16:8 ki i bhanga mbandu mu mikanda ikôla, yene yamba:

⁹ Kiki Jezú kya zubha o kufukunuka, mu Lumingu, o kizuwa kya dyanga kya semana, u dyanga kutukulukila Madiya dya Manda, wa mu tundisile mu mukutu wê sambwadi dya dimonyo. ¹⁰ Mwène anga uya ku ki tudila yó oso a kexile-nê, mukonda ene ala mu malamba. ¹¹ O kya k’ivu kwila mwène wa fukunuka, o Madiya wa di mono-nê, a ki kwata phata. ¹² Kya bhiti im’iyi, Jezú mwène u tukulukila kyengi kiyadi mudyâ, kya kala mu njila ya kuya ku matutu. ¹³ Enyá anga a vutuka, aya, a ki jimbwila akwá. Hanji-phe ngwawâ ku a xikana yoso ya zwela. ¹⁴ Jezú anga u tukulukila kiwa ene oso, o kwinyi ni umoxi, kya xikama mu kúdya, hé u a bazela mukonda dya kuxibhaka ni kukola o muxima, mukonda ngwawâ kuxikana kya zwela yó oso a mu mono wa fukunuka. ¹⁵ Jezú anga u ambela, wixi: Ndenu mu ngongo yoso, mwa kà boke o Njimbu Yambote, katé kwa suku Nzambi ni kubhanga athu. ¹⁶ Woso u xikana, anga a mu batizala, u bhuluka; woso-phe ka xikana, a kà mu êlesa. ¹⁷ Ijimbwete yiyi kayela yó oso a xikana: Mu dijina dyami, a kà tundisa madimonyo, a kà zwela ni madimi mengi; ¹⁸ a kà kwata-kwata jinyoka; se a kà nwa ikôla-kola, ki ya a bhange ngó kyayibha; a kà tula maku mâ ku thandu’a jihaxi, anga ji di sanza.”

¹⁹ Kiki Ngana Jezú kya zubha kuzwela-nâ, a mu tambula ku dyulu, yú wa xikama ku madilu ma Nzambi. ²⁰ O maxibulu anga a mwangana, hé a boka o Njimbu Yambote mu ididi yoso. Ngana mwène anga u kalakala-nâ, hé u kwatesa o Maka-mê ni ijimbwete ya madiwanu ya kayela-ku.

Kitangelu Kya Bibidya

(Marku 15:1-15) Kithangana, ki kwákye mu kimene, akunji a makota, ni adyakime a Jijudé, ni jimesene ja kulonga o Kitumu, ni Kyônge kyoso kya Jitata, ki bhongoloka ku maka anga a kutisa Jezú, aya-nê mu ku mu thelekala kwa Pilatu. ² Pilatu anga u mu ibhula, wixi: Kífwa, eye u sobha ya Jijudé? Mwène wetaya, wixi: Eye-mwène wa ki tange. ³ Akunji a makota anga a mu tatela ima yavulu. ⁴ Pilatu anga u mu ibhula dingi, wixi: Eye, ku fundu? Talesa o ima yoso yala ku ku tatela! ⁵ Jezú-phe ngwê dingi kukumbulula kima, Pilatu anga u diwana. ⁶ Mu fesa-phe ya Phasu, Pilatu wene mu ku a jitwina pelezo imoxi woso a mu bhinga kwala o mundu. ⁷ Kyenyókyo anga kukala pelezo, dijina dyê Balaba, a mu kwika kumoxi ni akwá a balukile-nâ, o mu kubaluka kwâ,a te kijibha. ⁸ O mundu anga a bhixila kwa Pilatu a kwata ku mu bhinga kubhanga kyoso kyene ku a bhanga jinga kyá. ⁹ Pilatu wa kumbulula, wixi: Mwa mesena ngi mi jitwina sobha ya Jijudé? ¹⁰ Kuma mwène wa mono kwila, o Akunji a makota, Jezú a mu thelekala kòkwê mukonda ngó dya ku mu kwatela lûma. ¹¹ Akunji a makota-phe ji kala mù funyisa o mundu, phala a bhinge ku a jitwina Balaba. ¹² Pilatu anga u kumuna dingi, wixi: O yú-phe mwa mu ixana sobha ya Jijudé, ngi mu bhanga kyebhi? ¹³ Ene a di kola dingi, exi: Mu te ku taka! ¹⁴ Kwala Pilatu: Phala-hi? O kituxi kyê kya te, kyahi? Ene-phe a swina dingi ni ku di kola, exi: Mu te ku taka! Mu te ku taka! ¹⁵ Anga, Pilatu, kuma wa mesena kubhombha o mundu, u jitwisa Balaba. O Jezú kya zubha ku mu bhesa jixikote, u mu thelekala phala ku mu jibha ku taka.

11-17 YA KANAKE

O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | LUKA 1

“Kayela o Phangu ya Kulenduka ya Madiya”

(Luka 1:38) Madiya wixi: Eme’ami’ú, ki ngi bhite, Ngana, kala ki wa ki zwela. Mukunji anga u tunda bhu mbandu yê.

Kayela o Kixikanu Kyâ, difwe 149 kaxi 12

‘Eme Ami’ú Ngi Mubhika wa Jihova!’

¹² Athu avulu lelu a mona o kulenduka kwa Madiya ni kubelesela kwê mu izwelu yê. Mwéne wambe kwa Ngabidiyele: ‘Eme’ami’ú, ngi mubhika wa Jihova, kala ki wa ki zwela.’ (Luka 1:38) O mubhika wexile selevende ya betele o kulenduka; o mwenyu wê wa kexile bhu maku a ngana yê. Kyenyiki Madiya wa kexile mu mona Jihova kala Ngana yê. Mwéne wejidile kwila o mwenyu wê wexile bhu maku ambote, mukonda Jihova muthu wa fiyele ni yó a mu kala fiyele ni kwila weji mu bhana dibesá mu ku kumbidila o kikalakalu kya tambwile kwa mwéne.—Jisá. 18:25.

(Luka 1:46-55) Kwala Madiya: Muxima wami wa ximana Ngana, ⁴⁷ o nzumbi yami ya sanguluka mwa Nzambi, Kibha-mwenyu kyami. ⁴⁸ Mukonda mwène wa te mesu mu kutola kwa mubhik’ê! Talesa, tunde lelu, miji yoso ya-ndu ngi tumbula kuma ngi muhatu wa zediwa. ⁴⁹ Mukonda muteni’a yoso wa ngi bhange ima yonene; dijina dyê di kôla! ⁵⁰ O henda yê ya kalé ku miji ni miji ku thandu dya yá oso a mu xila. ⁵¹ Wa bhange ima ya nguzu ni lúkwaku lwê, wa mwanganesa akwa izala mu ikutu ya mixima yâ. ⁵² An’a jingana wa tulula ku yandu yú wa bandesa-ku a tolo o majina. ⁵³ Wezalesa akwa nzala ni jimbote, o jimvwama wa ji kaye ni maku mókukutu. ⁵⁴ Wa kwatekesa Izalayele dya mubhik’ê, yú wa banze o henda yê, kala kya ambelele o jitata jetu. ⁵⁵ Mukonda wa xinganeka o henda ya kwatela Mbalahamu ni luvwalu lwê, katé ku mivu ni mivu!

Kayela o Kixikanu Kyâ, difwe 150-151 kaxi 15-16

‘Eme Ami’ú Ngi Mubhika wa Jihova!’

¹⁵ Madiya wa zwela. O izwelu yê a i bhake kyambote mu Mak’â Nzambi. (Tanga Luka 1:46-55.) O Bibidya i tu londekesa kwila Madiya wa beta o kuzwela mu velusu jiji, mu velusu jya mukwa ndenge, o ima ya zwela mwéne i tu longa ima yavulu ya lungu ni mwéne. O izwelu yê ilondekesa kwila mwéne wa kexile ni ukexilu wa kusakidila, kuximana Jihova mu ku mu bhana o ujitu wa kukala many’â Mexiya. Kiki ki londekesa o kixikanu kyê kya kolo, mu kuzwela kwila Jihova ka bhana valolo ku athu ene mu di zangeleka kwila jingana, maji u kwatekesa o athu a lenduka a sota ku mu sidivila. Kiki ki tu londekesa wé kwila, mwéne wejidile ima yavulu ya lungu ni Mikanda Ikola. Mwéne nange wa tumbula 20 a ibatulu ya Bibidya i tu sanga mu Mikanda ya Hebalayku!

¹⁶ Madiya wa kexile mu xinganeka mu mak’â Nzambi. Maji né kiki wa lendukile, mu veji dya kuzwela mu kwijiya kwê, mwéne wa tumbula o Mak’â Nzambi. O mona wa kexile mu mala dyê, kyoso kyeji mu vwala, weji londekesa wé o kidifwa kiki, o kulenduka, mwéne wambe: “Ima yoso i nga mu longa, ki yami eme; maji ya tundu kwa Nzambi yó wa ngi tumu.” (Nzwá 7:16) Kima kyambote ku dibhudisa: ‘o kwila ngene mu xila ni kubhana valolo mu Mak’â Nzambi?’ Inga ngi longa o ibanzelu yami, ya Nzambi kana? Twa tokala kukayela o phangu ya Madiya.

Tokwesa o Milongi ya Nzambi

(Luka 1:69) Wa tu zangeleka Mubhuludi wa nguzu phala ku tu bhulula u tundu mu mbutu ya mubhik’ê Davidi—

milongi phala kutokwesa Lu 1:69

Mubhuludi wa nguzu: Lungéla mba “lumbinga lwa ubhulukilu.” Mu Bibidya, o jingéla ja yama sayi ithangana jilombolola: nguzu, kikowé, ni kubhandulula. (1Sa 2:1; Jis 75:4, 5, 10; 148:14) Kyene kimoxi we, o jinguvulu ni nguvulu u bhingana mukwa wa tokala ku mwiji umoxi, kifwa dinastia, o mawukexilu ayadi yá, kikale o ja yuka mba ja yibha, mu Bibidya a ji tange kala jingéla, o kubhanduluka kwâ ni kikowé a ki sokesa ni kukwama o ifuxi ni jingéla mba jimbinga jâ. (Mate 33:17; Da 7:24; 8:2-10, 20-24) Mu kiki, kyoso o Bibidya kya zwela “Mubhuludi wa nguzu,” mba lumbinga lwa ubhulukilu, ya mu zwela o Mexiya, o muthu wala ni nguzu ya kubhulula, mba mubhuludi wala ni kutena.

(Luka 1:76) Eye-phe kamona, a-nda ku kwixana polofeta ya Nzambi ya Dyulu. Kuma wa kà twamena bhu pholo ya Ngana mu ku mu yudikila jinjila jê;

milongi phala kutokwesa Lu 1:76

Kuma wa kà twamena bhu pholo ya Ngana [Jihova]: Nzwá dya Batizu weji yudika ni kujikula o njila phala Jezú, o muthu weji zwela bhu kididi kya Tat’ê, weji kwiza mu dijina dya Tat’ê.—Nz 5:43; 8:29; tala o milongi phala kutokwesa mu kizwelu Jihova, mu velusu yiyi.

Kitangelu Kya Bibidya

(Luka 1:46-66) Kwala Madiya: Muxima wami wa ximana Ngana, ⁴⁷ o nzumbi yami ya sanguluka mwa Nzambi, Kibha-mwenyu kyami. ⁴⁸ Mukonda mwène wa te mesu mu kutola kwa mubhik’ê! Talesa, tunde lelu, miji yoso ya-ndu ngi tumbula kuma ngi muhatu wa zediwa. ⁴⁹ Mukonda muteni’a yoso wa ngi bhange ima yonene; dijina dyê di kôla! ⁵⁰ O henda yê ya kalé ku miji ni miji ku thandu dya yá oso a mu xila. ⁵¹ Wa bhange ima ya nguzu ni lúkwaku lwê, wa mwanganesa akwa izala mu ikutu ya mixima yâ. ⁵² An’a jingana wa tulula ku yandu yú wa bandesa-ku a tolo o majina. ⁵³ Wezalesa akwa nzala ni jimbote, o jimvwama wa ji kaye ni maku mókukutu. ⁵⁴ Wa kwatekesa Izalayele dya mubhik’ê, yú wa banze o henda yê, kala kya ambelele o jitata jetu. ⁵⁵ Mukonda wa xinganeka o henda ya kwatela Mbalahamu ni luvwalu lwê, katé ku mivu ni mivu! ⁵⁶ Madiya anga u kala ni Nzebele mu jimbeji jitatu. Ki ja-bhu, anga u vutuka ku bhata dyê. ⁵⁷ Kiki o izuwa ya Nzebele ku vwala i bhixila, anga u vwala mon’a diyala. ⁵⁸ Akwa bhata ni ndandu jê, anga evwa kuma ngana wa mu vudixila o henda yê, anga ene oso a sanguluka-nê kumoxi. ⁵⁹ Kizuwa kya kanake anga eza ku saya o kamona. Anga a mesena ku mu ixana dijina dya tat’â Zakadiya ⁶⁰ Many’â-phe u tambwijila, wixi: Kana! Kikale dijina dyê a mu luka Nzwá. ⁶¹ Akwâ a mu ambela exi: ku mwiji wé ki kwene muthu ni dijina dyódyo! ⁶² Anga a bhalula tat’â, ni ku mu bhangela ijimbwete, se wandala o mona a mu luka nanyi ⁶³ Zakadiya anga u bhinga ka dibaya ka kusonekena, anga u soneka wixi: dijina dyê Nzwá. Ene oso anga a diwana! ⁶⁴ Kathangan’okyo dikanu dyê di jikuka, ni dimi dyê di jikuka, Zakadiya anga u kala dingi mù zwela ni ku ximana Nzambi. ⁶⁵ Jinzukame jê, ene oso a tungu bhobho, wôma anga wa kwata. Ima yoso yiyi anga i fumana mu milundu ya Judeya ⁶⁶ Oso mwene a ívwa, anga a i lundula ku muxima, exi: O mon’ú, wa-ndu kala kyebhi? Lúkwaku-phe lwa Ngana, lu kala ni mwène.

18-24 KANAKE

O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | LUKA 2-3

“Minzangala—O Kwila Mwa mu Kula mu Nzumbi?”

(Luka 2:41, 42) Adi’ê anga aya jinga mivu yoso mu Jeluzaleme mu Fesa ya Phasu. ⁴² O mwène kya kwata kyá kwinyi dya mivu ni iyadi, anga abanda, kala o kifwa kyá, mu izuwa ya Fesa.

milongi phala kutokwesa Lu 2:41

Adi’ê mba jitata jê anga aya jinga: O kitumu ki kya kexile mu jijidika o ahatu kuya mu fesa ya Phasu. Maji né kiki, Madiya wa kexile muya jinga kumoxi ni Zuze mivu yoso mu mbanza ya Jeluzaleme phala kubhanga o fesa yiyi. (Ma 23:17; 34:23) Mivu yoso mu kwenda ni kuvutuka ene a kexile mu bhanga 300 a jikilómetulu, ni mwiji wâ wa dikota.

(Luka 2:46, 47) O kya bhiti izuwa itatu, kyene kya mu sange mu tembulu, wa xikama mu’axaxe ka jimesene ja Jijudé, wala ku évwa ni ku a ebhudisa. ⁴⁷ Oso bhenyobho, ala ku mwívwa, a mù diwana kyavulu o kwijiya kwê, ni ki ala mu kumbulula adyakimi.

milongi phala kutokwesa Lu 2:46, 47

ni ku a ebhudisa: Kala ki londekesa o ukexilu wa yó a kexile mu kwívwa Jezú, o ibhwidisu yê ki yexile kala ya ana ndenge a mesena ngó kwijiya ima ya mukwa, kana. (Lu 2:47) O kizwelu mu Ngeleku a lungulula kala “ku . . . ebhudisa” sayi ithangana ya lungu ni ibhwidisu yene mu bhanga kyoso kya mu fundisa muthu mu inzo ya kufundisa. (Mat 27:11; Mar 14:60, 61; 15:2, 4; Ik 5:27) Akwa musoso amba kwila sayi atwameni a makota a jingeleja, akexile mu kala hanji mu tembulu kyoso ki bhwa o fesa ni kulonga mu mbalanda imoxi ya dikota ya kexile kwenyóko. O athu akexile mu xikama bhu mbandu yâ phala kwívwa ni kubhanga ibhwidisu.

a mu diwana kyavulu: Bhabha o kizwelu mu Ngeleku “kudiwana” ki tena kulombolola ku diwana jinga kyavulu.

(Luka 2:51, 52) Mwène anga u kulumuka-nâ, hé aya mu Nazalé, anga u kala mu ku a tumaka. Many’â, anga u lunda o maka moso’ama ku muxima wê. ⁵² Jezú anga u kala mù kula mu kitala ni mu kuvula o kwijiya, o mu ima yoso anga enda ni ku mu wabhela kwala Nzambi ni athu.

milongi phala kutokwesa Lu 2:51, 52

anga u kala mu ku a tumaka: Mba “kwa belesela jinga; wa kolokota kwa belesela.” Kala kilondekesa o kizwelu mu Ngeleku, kyoso Jezú kya bhangesa o atwameni kudiwana, mwene wa vutuka kubhata ni kulenduka kwoso wa kolokota mu kubelesela jinga o jitata jê. O kubelesela kuku kwa betele dingi kota mu kukala ni valolo, o kwa ana ndenge a mukwa ndenge, mukonda kiki kya kexile mu kumbidila o kikanenu kya kwila mwene weji kumbidila o kitumu kya Mozé mu mawkexilu woso.—Ma 20:12; Ng 4:4.

Tokwesa o Milongi ya Nzambi

(Luka 2:14) Fuma i kale ya Nzambi mu dyulu! O mu ngongo wembu mu’axaxi k’athu oso a mu wabhela!

milongi phala kutokwesa Lu 2:14

o mu ngongo wembu mu’axaxi k’athu oso a mu wabhela: Sayi mikanda ala ni izwelu a tena kwa lungulula kiki: “o kutululuka mu ixi, ni vondadi yambote ya athu,” o izwelu yiyi tu i sanga we mu Jibibidya ja mukwa. Maji o izwelu i tu sanga mu Bibidya Tradução do Novo Mundo, yene imoxi ni izwelu yala mu mikanda yavulu yokulu. Mu kiki o kizwelu kiki kya Anju ki kya lungu ni kiximanu kya Nzambi ku athu oso kana, maji kwa yó ngó a a wabhela kyavulu kwa Nzambi mukonda dya kixikanu kyâ kya kolo, ni mukonda dya kukala akayedi a Mon’ê.—Tala o milongi phala kutokwesa mu kizwelu athu oso a mu wabhela mu velusu yiyi.

athu oso a mu wabhela: O kizwelu “a mu wabhela” kya tumbula o anju, kya lungu ni henda yene mu londekesa Nzambi ku athu, kana o henda mba vondadi ya athu. O kizwelu mu Ngeleku eudokiʹa ki tena kulombolola “kubhanga favolo; kusanguluka ni; kuxikina.” O kizwelu kya difu ni kiki eudokeʹo tu ki sanga we mu divulu dya Mat 3:17; Mar 1:11; ni Lu 3:22 (tala o milongi phala kutokwesa Mat 3:17; Mar 1:11), kyoso Nzambi kya zwela ni Mon’ê kyoso kya zubha ku mu batizala. Kiki kilombolola, “kuxikina, kusanguluka, kulondekesa favolo ni kuwabhela.” Mu kusuluka ni kixinganeku kiki o kizwelu, “athu oso a mu wabhela” (anthroʹpois eudokiʹas) kilombolola athu a a xikina kwa Nzambi ni a mu wabhela, mba athu a a ximana kwa Nzambi ni a mu sangulukisa kyavulu.” Mu kiki o kizwelu kiki kya Anju ki kya lungu ni kiximanu kya Nzambi ku athu oso kana, maji kwa yó ngó a a wabhela kyavulu kwa Nzambi mukonda dya kixikanu kyâ kya kolo, ni mukonda dya kukala akayedi a Mon’ê. Sumbala o kizwelu mu Ngeleku eudokiʹa say ithangana kya lungu ni muxima wambote wa athu (Lo 10:1; Fi 1:15), o kizwelu kiki mu ithangana yavulu ya lungu ni vondadi ya Nzambi, mba ku mu sangulukisa, mba kubhanga kima kala kya mesena mwene (Mat 11:26; Lu 10:21; Ef 1:5, 9; Fi 2:13; 2Te 1:11). Mu Septuaginta mu divulu dya Jis 51:18 [50:20, LXX], o kizwelu kiki kya lungu ni “vondadi” ya Nzambi.

(Luka 3:23) Jezú mwéne, kya mateka kulonga, kífwa kala wala mu makwinyi-a-tatu a mivu. Mwène, kya fika athu, mon’a Zuze; Zuze dya Heli;

Mulangidi No. 3 wa 2016 difwe 9 kaxi 1-3

Eye wa Kijidile?

Nanyi Wexile Tata ya Zuze?

Zuze, kalupindelu mukwa Nazalé, mwéne wa sase Jezú. Maji nanyi wa vwala Zuze? Mu kuzwela ya lungu ni miji ya Jezú, o divulu dya Matesu di zwela kwila Zuze wexile mon’â Jakobo maji o divulu dya Luka dyamba kwila Zuze wexile ‘mon’â Heli.’ Kiki ki bhita kyebhi?—Luka 3:23; Matesu 1:16.

O divulu dya Matesu, dyamba kiki: “Jakobo u vwala Zuze.” Mu Ngeleku o kizwelu u vwala, kilombolola kwila Jakobo mwéne wa vwalele Zuze. Mu kiki, Matesu wa kexile mu tanga o mwiji wa Davidi mweji kwijila o sobha, kyenyiki o mon’â Zuze, Jezú, mwéne weji xikama ku kyandu kya usobha.

Maji o divulu dya Luka, dyambe “Zuze dya Heli.” O kizwelu, “Zuze dya,” kilombolola “holome ya.” O maka enyá tu a sanga wé mu divulu dya Luka 3:27, bhabha Salatiyele mon’â Jekoniya, a mwixana “Salatiyele, dya Nedi.” (1 Malunda 3:17; Matesu 1:12) Salatiyele nange wa kazalele ni mon’â muhatu a Nedi, mukonda dya kiki Salatiyele wa kituka holom’yê. Kyene kya bhiti wé ni Zuze, mwéne wexile “Zuze dya Heli” mukonda mwéne wa kazala ni mon’â Heli, Madiya. Mu kiki, Luka wa tange o mwiji wa Jezú “mu kidifwa kya muthu” maji o mwiji mwejila many’â, Madiya. (Loma 1:3) Kyenyiki o Bibidya i tu tangela miji iyadi ya Jezú.

Kitangelu Kya Bibidya

(Luka 2:1-20) Mu izuwa iná anga ku tunda ngonge kwa Sézalu Nguxi, ya kusoneka athu oso mu ngongo. ² O kusoneka kwa dyang’uku kwa bhiti kyoso ki ala Silényu nguvulu mu Sídya. ³ Ene oso anga aya mu ku di sonekesa, kala muthu mu sanzala ya mwiji wê. ⁴ Zuze anga u tunda mu Ngalileya mu sanzala ya Nazalé, anga u banda mu Judeya, mu sanzala ya Davidi, a ixana Beleme, mukonda kwene ku bhata dyâ ⁵ Mbata mwene mukwa mwiji wa Davidi. Wayi mu ku di sonekesa ni Madiya dya kilemba kyê. O mwène wala kyá mu mikutu iyadi. ⁶ Ene kyoso ki ala bhenyobho, izuwa itena ya Madiya ku disanza. ⁷ Anga u vwala mon’ê wa dyanga, anga u mu futa mu milele, hé u mu zekesa mu kidilu kya ibhaku, kuma mu kijima ka mwene-mu kididi. ⁸ Ku jimbandu kweny’oko anga ku kala abhidi a jimbudi, a xala mu mukáwu mù langa o ilunga yâ mu usuku. ⁹ Mukunji a Ngana anga u tukuluka bhu mbandu yâ, o ku bhenya kwa Ngana, kwa a bhaka kwa zele; wôma wavulu anga u a kwata. ¹⁰ Mukunji-phe wa ambela, wixi: Ki mu kale ni wôma! Mukonda ngeza ku mi tudila Njimbu Yambote, i sangulukisa mundu woso. ¹¹ Mbata lelu mu sanzala ya Davidi, a mi vwalela-mu Kibhamwenyu, mwène Kidistu, mwène Ngana. ¹² Kiki kyene o kijimbwete kyê: mu sanga kamona kòfute mu milele, a mu zekesa mu kidilu kya ibhaku. ¹³ Mu’anzanz’umu, anga ku tukuluka kifuxi kya akwa dyulu a di bandeka ni mukunji, anga a kala mu kwimba mimbu ya kutondela Nzambi exi: ¹⁴ Fuma i kale ya Nzambi mu dyulu! O mu ngongo wembu mu’axaxi k’athu oso a mu wabhela ¹⁵ Anga ki bhita kwila, akwa dyulu kya zubha ku tunda bhu mbandu yâ, a vutuka ku dyulu abidi a di ambela mudyâ, exi: Tuyenu hanji katé mu Beleme, twa kà tale yoso ya bhiti-mu, ya tumu Nzambi ku tu tudila. ¹⁶ Anga aya makidikidi a sanga Madiya ni Zuze, ni kamona ka zeka mu kidilu kya ibhaku. ¹⁷ Kya ka mono a kwata kwambela athu o njimbu yoso yevu ene ku ji-anju, ya tokala o kamon’oko. ¹⁸ Oso a k’ivu anga a diwana ima ya a tangela abidi. ¹⁹ Madiya-phe, maka mosu’ama, u ma lunda ku muxima wê, ni ku ma banza. ²⁰ Abidi anga a vutuka ni kutonda ni kuximana Nzambi mu ima yoso yevu, ya mono. Kuma ya bhiti mwene kala kyoso kya kya a tangelele na-yu kwala o anju.

25 YA KANAKE–1 YA KAVWA

O VALOLO YA MAK’Â NZAMBI | LUKA 4-5

“Ditune o Jitendasá Kala Kya Bhangele Jezú”

(Luka 4:1-4) Jezú, wezala ni nzumbi Ikôla, u tunda ku Njolodá, anga a mu bheka kwala nzumbi mu mikáwu ya hatu. ² Kwenyoko anga a mu thendala kwala Dyabhu mu makwinyi awana a izuwa. Ka di, kima, izuwa yosu’oyo o ki yabhu, nzala ya mu kwata. ³ Dyabhu anga u mu ambela, wixi: O ki kala eye-mwène u Mon’a Nzambi, tuma ditadi didi di kituke mbolo. ⁴ Jezú anga u mu vutwila, wixi: Kyòsoneke mu Mikanda ya Ngana, kuma muthu ki ku mbolo ngó kwa mwena o mwenyu.

Mulangidi 15/08/13 difwe 25 kaxi 8

Wa Fwama u Kala Muthu wa Kidifwa Kyahi?

⁸ Satanaji wa bhange wé kiki kyoso kya tendala Jezú mu kikangalakata. Kyoso kya bhiti 40 a izuwa ni 40 a usuku, Jezú a mu tendala ni jihanji ja kudya. Satanaji wambe: “O ki kala eye-mwène u Mon’a Nzambi, tuma ditadi didi di kituke mbolo.” (Luka 4:1-3) Jezú wa kexile ni ima iyadi phala kusola: O kulondekesa o kutena kwé phala kulanga o ibhindamu yê ya kudya, mba kana. Jezú wejidile kwila mwéne ka tokalele kulondekesa o kutena kwé phala kubhanga o vondadi yê. Sumbala wa kexile ni nzala, o ukamba wê ni Jihova wa betele kota, o nzala yê yexile ndenge. Jezú wa tambwijila: “Kyòsoneke mu Mikanda ya Ngana, kuma muthu ki ku mbolo ngó kwa mwena o mwenyu.”—Luka 4:4.

(Luka 4:5-8) Dyabhu anga u mu bheka bhu thala ya mulundu, u mu londekesa jixi joso mu ngongo, mu kathangana kòfele ngó ⁶ Anga u mu ambela wixi: Ngi ku bhana o u kota woso ni mawungana ma jixi joso jiji, mukonda eme-mwène a ngi bhakwila na-mu; woso eme nga mu andala, mwène ngi mu bhana na-mu. ⁷ Kala kiki, se u ngi bheza bhu pholo yami, moso mwene ma kala mê-eye. ⁸ Jezú anga u mu vutwila, wixi: Kyòsoneke mu Mikanda ya Ngana kuma: Ngana dya Nzambi yê, mwène ngó u mu bheza, mwène ngó u mu bhikila.

Mulangidi 15/08/13 difwe 25 kaxi 10

Wa Fwama u Kala Muthu wa Kidifwa Kyahi?

¹⁰ Ihi ya bhange ni Jezú? Satanaji wa “mu londekesa jixi joso mu ngongo, mu kathangana kòfele ngó. Anga u mu ambela wixi: Ngi kubhana o ukota woso ni mawungana ma jixi joso jiji.” (Luka 4:5, 6) Jezú ka mono o mawungana oso mu kithangana kyenyókyo, maji Satanaji nange, wa banze kwila mwéne weji wabhela o ukota wa mawungana oso a mu londekesa mu kisuma. Sé jisonyi, Satanaji wambe: “Se u ngi bheza bhu pholo yami, moso mwene ma kala mê-eye.” (Luka 4:7) Jezú ka mesenene kubhanga o vondadi ya Satanaji. Mwéne wa tambwijila ni lusolo. Mwéne wambe: “Kyòsoneke mu Mikanda ya Ngana kuma: Ngana dya Nzambi yé, mwène ngó u mu bheza, mwène ngó u mu bhikila.”—Luka 4:8.

(Luka 4:9-12) Anga u mu bheka mu Jeluzaleme, u mu imanesa ku thandu dya kipena kya Tembulu, hè u mu ambela, wixi: O ki kala eye-mwène u Mon’a Nzambi, exi: Nzambi, tuka bhabha, u tule bhoxi, ¹⁰ Kuma kyòsoneke mu Mikanda ya Nzambi exi: Nzambi mwène u tendelela ji-anju jê ni ji kwinge: Exi dingi: ¹¹ Bhu maku mâ bhene bhu a kuzenzekela, phala ku di bhukane kinama ku ditadi. ¹² Jezú anga u mu vutwila, wixi: Kyòzwele mu Mikanda Ikôla kuma: Ngana dya Nzambi yè ku mu lokalale.

jividyu ni jifikula

Ku Thandu Dya Kipena Kya Tembulu

Satanaji nange wambata mwene Jezú “ku thandu [mba “ku mbandu ya dileka”] ya tembulu” anga wa mwambela phala ku di takula katé bhoxi, maji o kididi bhwe manene Jezú ki tu kijiya. Mu kumona kwila o kizwelu “tembulu” kya tange bhabha, kilombolola o tembulu yoso, Jezú nange wemanene mbandu ya tembulu ya lungile ku mutundila-kumbi, yene ya betele-o-kota mu kulebha. Mba nange wemanene ku mbandu ya mukwa ya tembulu. O ku di takula kabasa mbandu ya tembulu bhwa kexile Jezú, sé kikwatekesu kya Jihova sé phata mwene weji fwa.

Mulangidi 15/08/13 difwe 26 kaxi 12

Wa Fwama u Kala Muthu wa Kidifwa Kyahi?

¹² Jezú ka bhange kála kya bhangele Eva, mukonda mwéne wa xisa phangu ya kulenduka! Satanaji wa fikisa kutendala Jezú ni ukexilu wéngi, maji Jezú wa ditunu, mukonda ka mesenene kulokalala Nzambi. Se wa bhangele kiki, mwéne weji londekesa o lwímbi! Maji mu veji dya kubhanga kiki, Jezú wa tambwijila: “Kyòzwele mu Mikanda Ikôla kuma: Ngana dya Nzambi yè ku mu lokalale.”—Tanga Luka 4:9-12.

Tokwesa o Milongi ya Nzambi

(Luka 4:17) Anga a mu tambwisa o divulu dya polofeta Izáya. Mwène anga u jikula o divulu, u sanga kididi kyòsoneke kiki:

milongi phala kutokwesa Lu 4:17

o divulu dya polofeta Izaya: O divulu dya polofeta Izaya dyala ni 17 dya jimbandu a ji bundu ku jimbandu ja mukwa, ji tenesa mukanda wa 7.3 ya jimetulu mu kulebha ni 54 ya jimbandu. O mukanda wa kexile mu dilombe mu mbanza ya Nazalé nange ya lebhele we kiki. Kuma ku hama ya dyanga ki ku kexile luwa mixinda ya ibatulu ni jivelusu, mu kiki Jezú wa bhingile kusota o izwelu ya mesenene kutanga. Maji-phe mu kusanga o kididi bhwa kexile o kikanenu kya lungu ni mwene, kiki kilombolola kwila, mwene wejidile kyambote o Mak’â Nzambi.

(Luka 4:25) Ivenu, ngi mi mbele o kidi: Mu Izalayele mwa kexile ahatu atudi avulu mu izuwa ya Elija, kya jikile o dyulu mu mivu itatu ni mbeji jisamanu, m’oxi yoso anga mu vula nzala.

milongi phala kutokwesa Lu 4:25

mu mivu itatu ni mbeji jisamanu: Kala ki londekesa 1Ji 18:1, Elija wa zwela ya lungu ni disukilu dya kithangana se kunoka ku “muvu wa katatu.” Mukonda dya kiki athu avulu amba kwila, o ya zwela Jezú ki ya difu ni musoso u tu sanga mu divulu dya 1 Jisobha. Mu kiki, o musoso u tu sanga mu mikanda ya Hebalayku, ki u zwela kwila o kukamba o kunoka ki kwa nange mivu itatu. O izwelu “muvu wa katatu” mu kidi ya lungu ni kithangana kya mateka kyoso Elija kyayi kwa sobha Akabe mu ku mu tangela ya lungu ni kukamba kunoka. (1Ji 17:1) O njimbu yiyi, nange a i tange kyoso o kixibhu kya kexile mu bhanga ngó samanu dya jimbeji, maji mu veji yiyi kyene kya laleka dingi. Ku mbandu ya mukwa, o kixibhu ki kyabhu kyoso o polofeta Elija kyayi lwa mukwa kwa sobha Akabe, “ku muvu wa katatu,” Maji kyabhu ngó kyoso kya bhange o polova ya túbhya ku Mulundu wa Karmelo. (1Ji 18:18-45) Mu kiki, o mivu ya tange Jezú ni mivu ya tange phang’â Jezú i tu sanga mu divulu dya Tiya. 5:17, ya difu ni mivu i tu sanga mu divulu dya 1Ji 18:1.

Kitangelu Kya Bibidya

(Luka 4:31-44) Jezú anga u kulumuka mu Kafanawu, sanzala ya Ngalileya anga u kala mù longa izuwa ya sábhalu. ³² Athu anga a mu diwana o ulongelu wê, mukonda mwène kya zwela, maka mê nguzu. ³³ Mu dilombe anga mu kala muthu mu mukutu we mwa bokona dimonyo dya yibha. Anga u kwata ku dikola, wixi: ³⁴ Ayuwê! Etu twa kwata ihi ni eye, Jezú dya Nazalé? Kífwa weza ku tu mwanga? Eme nga kwijiya kyambote, u muthu ukôla, a ku tumikisa kwala Nzambi! ³⁵ Jezú anga u mu kidika, wixi: Di xibhe! Muthu yú tunda mu mukutu wê! Dimonyo anga di mu vunda hanji bhoxi bhu’ axaxi kâ anga di tunda mu mukutu wê, se ngó ku mu kwama. ³⁶ Anga athu ala-bhu a bhuwama oso, hé a di ambela mudyâ, exi: Kizwelu kyahi ki kala kiki? Mwène u tumina madimonyo ni uphoxi ni kuswina, kwila a tunde, ene-phe a tunda mwene! ³⁷ O fenge jê anga i bhixila mu ididi yoso, m’oxi yosu’oyo. ³⁸ Jezú anga u katuka mu dilombe, u bokona m’onzo ya Ximá. U kôwu’a Ximá, wa muhatu-phe, febele ya mu kwata kyavulu; anga n’a mu kwatela henda. ³⁹ Mwene anga uya u mu imanena bhu mbandu yê, hé u bazela o febele, o yene anga i mweha. Muhatu anga u balumuka kithangana kyenyókyo, u kala mu ku a bhangela kúdya. ⁴⁰ Kumbi ki diya mù tula, oso ala ni jihaxi jâ, né uhaxi woso-woso, a mu bhekela-ju; o mwène kya a tula o maku mê, ene oso-lolo eluka. ⁴¹ Athu avulu, madimonyo a tunda mu mukutu yâ ni ku dikola, exi: Eye Ngana, u Mon’a Nzambi! Mwène-phe u kala mu ku a bazela, ka ehela kuzwela, mukonda ene a mu ijiya kuma mwène Kidistu. ⁴² Kuma ki kwáki, Jezú u tunda mu mbonge, hè uya kididi kya ubheka. Mundu anga u kala ku mu sota, anga a mu sanga, a mesena a mu kwata phala ka tunde dingi bhu mbandu yâ. ⁴³ Mwene-phe u ambela, wixi: kwa ngi bhingi we kuya kukola o Njimbu Yambote ya Utuminu wa Nzambi mu jisanzala jamukwá, kuma, kyene kya ngi bheka. ⁴⁴ Anga Jezú u kala kyenyiki mù longa mu malombe ma Ngalileya.