Lefèvre d’Étaples—Muéne ua Mesenene Kuila Athu Oso Ejiia o Mak’â Nzambi
KIA Lumingu mu kamene, ku mivu ia 1520, o athu a tungile mu mbanza ia Meaux, ia lungile ni Paris, a diuanene kiavulu ni ioso ievuile mu ngeleja. Ene evuile o kitangelu kia madivulu a tanga o misoso ia Jezú mu dimi diâ dia uvualukilu—o dimi dia Francês, kana mu dimi dia Latin!
O muthu ua lunguluile o Bibidia íii, ngana Jacques Lefèvre d’Étaples (mu Latin a muila Jacobus Faber Stapulensis) mu kubhita thembu muéne ua sonekena kamba diê dia kazola: “Eie kua-nda xikina kiebhi Nzambi kia mu kuatekesa athu avulu kuijiia o Maka mê.”
Mu thembu’omo, o ngeleja ia Katolika ni jingana ja kamukuá mu mbanza ia Paris, ka mesenene kuila o Bibidia a i lungulula mu madimi a uvualukilu. Mu kiki, ihi ia bhangesa Lefèvre kulungulula o Bibidia mu dimi dia Francês? Kiebhi muéne kia tena kukuatekesa athu a kambele kudilonga kiavulu, kuijiia kiambote o Mak’â Nzambi?
MUÉNE UA SOTO O DILOMBOLUELU DIA KIDI DIA MIKANDA IKÔLA
Ande dia kukituka mulunguludi ua Bibidia, Lefèvre ua dibhakuile mu kulombolola kiambote o madivulu a lungu ni Nzambi ni madivulu a mukuá a athu. Mu mivu iavulu, muéne ua muene kuila o madivulu okulu ezalele ni iluezu iavulu. Mu kutokuesa o dilomboluelu dia madivulu okulu, muéne ua mateka mu kudilonga o Bibidia ia Ngeleja Katolika, o Vulgata Latina.
O kutokuesa kuê kua Mikanda Ikôla kua mu bhangesa kutendela kuila, “o kudilonga o kidi kia Nzambi, kiene ki bhekela . . . o kisangusangu kia dikota.” Mu kiki, Lefèvre ua mateka kulungulula o Bibidia ni kusuina kuoso, mu veji dia kudilonga o ijila ia athu.
Ku muvu ua 1509, Lefèvre ua soneka madivulu a tanu a divulu dia Jisálamu dia kexile mu dimi dia Latinu,a ni ima ia lunguluile muéne mu Bibidia ia Vulgata. Muéne ka difuile ni jingijiie mu izuua iê, mukonda muéne ua bhangele ioso phala kusanga “o ukexilu uambote, ua bhebhuluka ua kulungulula” o milongi ia Bibidia. O jingijiie ja mukuá ja Bibidia ni alunguludi a ilongesu ia ngeleja, a kaiela uá o ukexilu uê ua kutokuesa o Mikanda Ikôla. Tanga o kaxa “Kiebhi Martinho Lutero Kia Divu mu Kutanga o Bibidia ia Lefèvre?.”
Majina a ujitu a tokala kua Nzambi mu divulu dia Jisálamu, a di sange mu divulu Fivefold Psalter, a di bhange ku muvu ua 1513
Tundé kia mu vuala, Lefèvre uexile mukua Katolika. Muéne ua dielele kuila o ilongesu ia ngeleja ieji lunguluka ngó se o Mikanda Ikôla a i longele ku athu oso, katé muene kua ió ka dilongele kiavulu. Maji kiebhi o athu a kambele kudilonga kiavulu kieji tena kukatula mbote mu kutanga o Mikanda Ikôla, se iene ia kexile ngó mu dimi dia Latin?
BIBIDIA PHALA ATHU OSO
O kilomboluelu kia madivulu a tanga o misoso ia Jezú, ki londekesa o hânji ia Lefèvre ia kubhanga Bibidia phala athu oso mu dimi diâ dia uvualukilu
O henda ia dikota ia kexile na-iu Lefèvre ku Mak’â Nzambi, ia mu bhangesa kubhanga o Bibidia phala athu avulu ku i tanga. Phala kubhanga kiki, ku mbeji ia Kanake ka 1523, muéne ua lungulula volume jiiadi jofele mu dimi dia Francês, volume ia madivulu a Bibidia a tanga o misoso ia Jezú. O Jibibidia jiji ki ji tele kalu iavulu. Mukonda dia kiki, o jingadiama a tenene kiá kukala ni Bibidia.
Mu kiki, athu a sangulukile kiavulu. Kikale mala mba ahatu a mesenene kiavulu kutanga o izuelu ia Jezú mu dimi diâ dia uvualukilu. Mukonda dia kiki, o 1.200 ja jikopia ja Bibidia ja bhuile ni lusolo-luoso.
MUÉNE UA ZOKELA O BIBIDIA NI KUSUINA KUOSO
Mu dimatekenu dia madivulu a tanga o misoso ia Jezú, Lefèvre uambe kuila muéne ua lunguluile o madivulu enhó mu dimi dia Francês phala “athu oso” mu ngeleja “a tene kuijiia kiambote o njimbu iambote kála ió akexile mu i tanga mu dimi dia Latinu.” Maji mukonda diahi Lefèvre ua mesenene kiavulu kukuatekesa athu oso kutendela kiambote o njimbu ia Bibidia?
Lefèvre uejiidile kiambote o maka akexile mu ngeleja ia Katolika mukonda dia ilongesu ni ijila ia athu. (Marku 7:7; Kolose 2:8) Muéne uejiidile kuila o kithangana kia ‘kutula o Njimbu Iambote mu ngongo ioso, phala athu ka a nganale dingi ku ilongesu ia makutu,’ kia bhixidile kiá.
Lefèvre ué ua bhange ioso phala kulondekesa o makutu a ió ka mesenene kuila o Bibidia a i lungulula mu dimi dia Francês. Muéne ua vulumuna o makutu mâ, uixi: “Kiebhi ene kia-nda tena kulonga [athu] kukumbidila o ilongesu ioso ia Jezú Kristu, se ene ka mesena kuila athu oso a mona ni kutanga o Njimbu Iambote ia Nzambi mu dimi diâ dia uvualukilu?”—Loma 10:14.
Mukonda dia kiki, o jingana mu Xikola ia Katunda ia Sorbonne mu mbanza ia Paris, a soto kufidisa Lefèvre kubhanga ia mesenene o kubhanga. Mu mbeji ia Kakuinhi ka 1523, ene a ditunu kuila o Bibidia a i lungulula mu madimi a uvualukilu, mukonda phala ene, o kubhanga kiki “kieji bhekela maka ku Ngeleja.” Se o Sobha ia França, ngana Francis I ka mu kuatekesele, Lefèvre eji mu mona kála muthu ua bhukumukina o ngeleja.
O MULUNGULUDI UA ZUBHA O KIKALAKALU KIÊ
Lefèvre kehela kuila, o ima iaiibha ia kexile mu zuela o athu ia lungu ni kikalakalu kiê, i mu fidisa kulungulula o Bibidia. Ku muvu ua 1524, kioso kia zubha kulungulula o Mikanda ia Ngeleku (a ixana ué Kikutu Kióbhe), muéne ua soneka o divulu dia Jisálamu mu dimi dia Francês, phala kukuatekesa o jifiiele kusamba “ni kixikanu ni muxima uoso.”
O jingijiie ja kexile mu longa maka a lungu ni Nzambi mu xikola ia katunda ia Sorbonne, ni lusolo-luoso a mateka kutekula o Bibidia ia Lefèvre. Mu kubhita kithangana, ene a tumina kujokotesa ku mesu ma athu o Bibidia iê ia Mikanda ia Ngeleku, ene a zuela ué ia lungu ni madivulu engi kuila, akexile mu “zokela o ilongesu ia Lutero.” Kioso o jingijiie jiji kia mu ixanene phala kujimbulula o ixinganeku iê, Lefèvre “ka zuela kima,” ua lengela ku Strasbourg. Kuenhoko, mu kasuekele ua suluka mu kulungulula o Bibidia. Sumbala saí athu ambe kuila, mu ku bhanga kiki ua londekesa uôma, maji muéne uejiidile kuila iú uene o ukexilu ua beta-o-kota ua kulondekesa kua ió ka bhana valolo ku “jiphelula” ja kidi kia Bibidia.—Matesu 7:6.
Mu ku tenesa muvu umoxi, kioso kiai ku mbanza ia Strasbourg, o Sobha Francis I ua solo Lefèvre kála kiledi kia mon’ê, Charles ua kexile ni mivu iuana. O kikalakalu kiki kia bhana kithangana kia soko kua Lefèvre phala kuzubha o kikalakalu kiê kia kulungulula o Bibidia. Ku muvu ua 1530, o Bibidia iê ioso a i bhange mu ixi iéngi, ku Antuérpia, ni kikuatekesu kia Sobha Charles.b
KIDIELELU KIONENE NI KUTATA
Ku muenhu uê uoso, Lefèvre ua mesenene kuila o ngeleja i xisa o ijila ia athu, ni i vutuke mu ilongesu ia kidi ia Bibidia. Ni muxima uoso, muéne ua dielele kuila, o “Jikidistá joso ja tokala kutanga ni kudilonga o Bibidia ubheka uâ.” Mu kiki, muéne ua kalakala ni kusuína kuoso phala athu oso kukala ni Bibidia. Sumbala o hânji iê ia kumona o ngeleja kulungulula o ilongesu iê, ki i dikumbidila maji o undundu ua Lefèvre a u xikina ku athu oso. Muéne ua kuatekesa o athu ka dilongele kiavulu mu xikola, kuijiia o Mak’â Nzambi.
a O volume Fivefold Psalter ia londekesa madivulu a tanu a divulu dia Jisálamu, mua kexile ué kaxa mua kexile o majina a ujitu a Nzambi ni Tetragrama, o jiletala jiuana jilombolola o dijina dia Nzambi mu dimi dia Hebalaiku.
b Kioso kia bhiti mivu itanu, ku muvu ua 1535, o mulunguludi mukua França Olivétan ua bhana o Bibidia iê ku athu. Ua lungulula o Bibidia iê bhu kaxi ka madimi okulu. Muéne ua dielele ni nguzu ioso mu ikalakalu ia Lefèvre kioso kia lungulula o Mikanda Ikôla ia Ngeleku.