Kutela Byambo Bulongo

KECHI bena Kilishitu bonse bafunda sukulu pa myaka yavula ne. Nangwatu ba Petelo ne Yoano batelelwe’mba ‘bajinga bantutu babujile kufunda mu masukulu a Bayudea.’ (Byu. 4:13) Nangwa byonkabyo, kyanema bingi kumona’mba kechi mwalengela bukine bwa mu Baibolo kulengululwa na mambo a kutelela byambo mungi ne.

Bintu bya Kulangulukapo. Kechi kuji muzhilo umotu wa kutelelamo byambo wingila ku milaka yonse ne. Milaka yavula inembwa mu bisopelo. Kununga pa bisopelo bya Kikaonde, kuji ne bya Kialabu, Cyrillic, Kingiliki ne Kihebelu. Mu kifulo kya kwingijisha bisopelo, mulaka wa kina China wingijisha tuyukilo twapusana pusana. Tuno tuyukilo javula twimenako kyambo nangwa lubaji lwa kyambo. Nangwa kya kuba byambo bingila mu mulaka wa kina Japan ne wa kina Korea byafuma ku wa kina China, tuyukilo twingila mu ino milaka twakonsha kwimenako ntelelo ya byambo ingi kabiji kechi twakonsha kulumbulula kintu kimo ne.

Mu milaka ingijisha bisopelo, kutela bulongo byambo kukebewa kutongola kisopelo kimo nangwa byavula monka mo byafwainwa kumvwanyikila. Umvwe milaka ya uno mutundu yalondela mizhilo yayo, byonka byo kiji ku Kingiliki, ki Spaina ne Kizulu, kutela byambo kechi kwakonsha kukatazha ne. Pano bino, umvwe mulaka walondela mizhilo ya milaka ingi kyakonsha kulengela ntelelo ya byambo kupusana na ntelelo ine ya yewo mulaka. Kifumamo, kisopelo kimo nangwa byavula byakonsha kutelelwa mu mashinda avula kabiji kimye kimo kechi byakonsha ne kutelwatu ne. Mwakonsha kulabijila ntelelo ingila mu yewo mulaka ne kwiingijisha javula mu ñambilo yenu. Mu mulaka wa kina China, kutela byambo bulongo kukebewa kulabijila tuyukilo twavula bingi. Mu milaka imo ndumbulwilo ya kyambo ipimpulwa umvwe jiwi jaumvwanyikila mungi. Kubula kuteshako muchima ku kwalukaaluka kwa jiwi kwakonsha kulengela mulanguluko kuya mungi.

Umvwe byambo mu yewo mulaka biji mu bikomo, kyanema bingi kukosesha jiwi pa kikomo kibena kukebewa. Milaka yavula ingijisha bikomo iji na jishinda mo jibikosesha pa kwibitela. Umvwe kyabula kutelwa mokitelelwa, pa kwikinemba babikapo ka mutembo peulu yakyo. Kino kilengela kutela byambo bulongo kwa kubula lukatazho. Pano bino, kikatazha bingi umvwe mwabula kulondela jishinda jitelelwamo byobyo byambo. Pa kuba’mba mwibitelenga bulongo mwafwainwa kwibilabijila.

Mu milaka imo, tumitembo twanema bingi. Tuno tumitembo to tubinshabu twikala peulu ne munshi ya bisopelo bimo nabiji, è, é, ô, ñ, ō, ŭ, č, ö, ç. Tubinshabu twakonsha kunembwa pa kisopelo, nangwa mwine muntu ubena kutanga wakonsha kwitubikamo mu ñambilo yanji kwesakana na kintu kyo babena kwambapo muji kyokyo kyambo. Umvwe kyaikala bino, kunengezha bulongo kukebewa bingi umvwe bemupa kutanga ku mvula bantu.

Pa mambo a kutela byambo, kuji bintu bimo byo mwafwainwa kubula kuba. Kunemenena pa byambo kwakonsha kumwesha nobe mubena kwilemana nangwa kwitota. Kyo kimotu ne kutela byambo mu ntelelo ibula kwingijisha bantu. Kino kilengela bantu kuta muchima ku muntu mwine kukila ku byo abena kwamba. Kabiji kechi kyawama kwamba ne kutela byambo na kulemeteka ne. Bino bintu bimo byaambiwapo kala mu lufunjisho lwa “Kwamba Byambo Bulongo.”

Ntelelo ya byambo yo baitabizha mu mulaka, yakonsha kupusana monka mwapusena byalo, nangwatu mu mapunzha a mu kyalo kimotu. Muntu wafuma ku kyalo kingi wakonsha kwambila mungi mulaka wa ku yoyo mpunzha. Mu milaka imo, bipongo bya byambo (dictionaries) byakonsha kumwesha ntelelo yavula ya kyambo kimo. Umvwe kya kuba muntu wafunjilekotu sukulu pacheche, nangwa umvwe kya kuba mulaka ye abena kwamba kechi wanji ne, wakonsha kuyuka yewo mulaka kupichila mu kutelekesha ku bene benaye ne kweseka kutela byambo byonka byo bebitela. Byo tuji Bakamonyi ba kwa Yehoba, twafwainwa kwambila mu jishinda jimwesha kunemeka mambo o tusapwila kabiji jo bakonsha kumvwa bantu ba mu yoyo mpunzha.

Mu ñambilo yo twamba kimye kyonse, kyawama kwingijisha byambo byo twayuka. Ntelelo ya byambo kechi ikatazha pa kwisamba na bakwenu ne. Pano bino, pa kutanga na jiwi jasansuka mwakonsha kutana byambo byo mubula kwingijisha mu ñambilo yenu ya kimye kyonse. Kabiji Bakamonyi ba kwa Yehoba batanga bingi na jiwi jasansuka. Tutanga Baibolo ku bantu kimye kyo twibasapwila. Balongo bamo bebabula kutanga mafuka pa Lufunjisho lwa Kyamba kya Usopa nangwa pa Lufunjisho lwa Baibolo lwa Kipwilo. Kyanema bingi kutanga bulongo ne kulengela mambo kumvwanyika kupichila mu kutela byambo bulongo.

Nanchi mazhina a mu Baibolo mukankalwa kwiatela nyi? Mu Kikaonde mazhina a mu Baibolo kechi ashupishatu kwiatela ne. Mambo atelwa byonka byo anembwa.

Mashinda a Kuyukilamo Kutela Byambo. Bantu bavula baji na lukatazho lwa kutela byambo kechi bayuka’mba baji na luno lukatazho ne. Umvwe kalama wenu wa sukulu wimubulako byo mwafwainwa kutela byambo, umvwinai byo emubula. Umvwe mwayuka lukatazho lo muji nalo, mwakonsha kwingijilapo byepi?

Jishinda jimo jo mwakonsha kuyukilamo kutela byambo bulongo, ke kutangila muntu wayuka bya kutela byobyo byambo kuba’mba emubulenga po musakulubankanyanga.

Jishinda jikwabo ja kuyukilamo kutela byambo ke kupichila mu kuteleka ku bañambi bamba bulongo. Umvwe matepu a Baibolo wa New World Translation nangwa Kyamba kya Usopa ne Loleni! muji nao, telekaingako. Pa kutelekako, monai byambo bibena kutelelwa mu jishinda japusana na mo mwakonsha kwibitelela. Binembai kabiji mupitulukengamo.

Mu milaka yavula, kikebewa kutala mu kipongo kya byambo (dictionary), mambo ye buku umwesha nsopelelo ya byambo, ntelelo yabyo ne byo bilumbulula. Umvwe ibyo, monai mu kipongo kya byambo byobyo byambo byo mwaluba. Inge kechi mwayuka bya kwingijisha uno buku ne, zhikulai pa mapeja atanshi po balumbulula tuyukilo twa bya kumwingijisha, kabiji umvwe kibena kukebewa ipuzhaipo muntu emulumbulwileto. Kipongo kya byambo kikemukwasha kuyuka po mwakonsha kukosesha kyambo. Kimye kimo, kyambo kimo kyakonsha kutelelwa mu mashinda avula kwesakanatu na kyo babena kwambapo. Kyambo kyonse kyo mwamona mu kipongo kya byambo, kyambai na jiwi jasansuka bimye byavula saka mukyangye kwikizhika. Mu kuya kwa kimye mukambanga bingi bulongo kwa kubula kutelela byambo mungi, kabiji kino kikalengela ñambilo yenu kuwama.