Bantu Bakebesha Bingi Kwikala Myaka ne Myaka

KUFUMATU ku kala, bantu batonga bingi kwikala myaka ne myaka. Nangwa byonkabyo, kintu kyo bakeba’mba kyubiwe kechi kyaubiwa ne, mambo kafwako nangwa muntu umo watana jishinda ja kupwishishamo lufu ne. Pano bino, bashayuka byo batana michi iji bingi na bulume, batendeka kulanguluka’mba bakonsha kwikala na ngovu ya kulengela bantu kwikala myaka yavula bingi. Akimonai bimo bashayuka basayansi byo babena kwambapo ano moba.

Bashayuka basayansi bafunda pa bintu byumi babena kukebakebapo bintu bimo mu maselo pa kuba’mba bobepo kintu kimo kyakonsha kulengela maselo kutwajijilatu na kulengeka kuba’mba apingakenenga pa oa afwa. Bayuka’mba maselo umvwe abanda, afwa, kabiji palengelwa apya. Mubiji wa muntu wiwamishawamisha mwine kimye kyo akiji mutuntulu. Bamba’mba umvwe baubapo bimo byakonsha kulengela maselo apya kutwajijilatu na kupingakena pa oa afwa, “muntu wakonsha kwikala myaka nobe kajo, nangwatu myaka ne myaka.”

Kuji jishinda jikwabo ja kubukilamo javulañanya bingi bantu. Bashayuka babena kwamba’mba bakonsha kutola maselo a mulwazhi mu kibese kimo kya mubiji wanji ne kwiabika mu kibese kyo bafumya mu muntu mukwabo nabiji jichima, jifyo, nangwa muchima, kabiji babena kwamba’mba umvwe bauba bino, maselo akonsha kulengela kyokyo kibese kwingila bingi bulongo kabiji mulwazhi wakonsha kukosa. Onkao mambo, bibese biji na bikola, byakonsha kubukiwa kupichila mu kwingijisha maselo a muntu mwine.

Kabiji bashayuka babena kwamba’mba kulutwe na lwendo bakalenga tubintu tumo tucheche bingi twipasha na maselo twakonsha kupita mu mashi pa kuba’mba tukakebenga ne kwipaya maselo aleta kikola kya kansa pamo ne twishi tukwabo tuleta bikola. Kabiji bantu bamo bamba’mba badokotala kubikapotu ne boba bamba’mba bakonsha kupwisha bikola kupichila mu kwingijisha maselo atuntulu aji mu kibese kikwabo kiji mu mubiji wa mulwazhi, kulutwe na lwendo bakobapo bintu bimo byakonsha kulengela muntu kwatwajijila kwikala myaka ne myaka.

Kabiji kuji ne bantu bamo basungila mibiji ya bantu bafwa ku bikola byapusana pusana mu mema achimba. Kyo bobila bino, balanguluka’mba apo kampe kimye kimo badokotala bakatana muchi wa kupwisha byobyo bikola, apa bino bakasangule bobo bantu. Buku wa kuba’mba American Journal of Geriatric Psychiatry waamba’mba, “kubika mibiji ya bantu bafwile kala mu mema achimba kwipasha bingi na byaubanga bena Ijipita babikanga muchi ku mibiji ya bantu bafwa kuchina kubola.”

Bantu byo bakebakeba mashinda a kwikelamo na bumi bwa myaka, kimweshatu patoka’mba kechi baswa amba muntu wafwainwa kufwa ne. Abya kine bantu bakonsha kwikala myaka ne myaka nyi? Nga Baibolo waambapo’mba ka pa iwe mutwe? Mutwe walondelapo wakumbula.