Nanchi Josephus ye Wanembele Nyi?
Mu buku umo wa mu mabuku anji atelwanga’mba Jewish Antiquities, Shayuka wa bya mpito wa mu myaka yajingako bena Kilishitu batanshi aye Flavius Josephus waambile pa lufu lwa kwa “Yakoba, mulongo wa kwa Yesu watelwanga’mba Kilishitu.” Bashayuka bavula baswa kuba’mba bino byambo bya kine. Bino bamo bazhinauka byambo bimo biji mu uno buku byaamba pe Yesu. Kibaba kyo bazhinauka kiji mu no buku kyayukanyikwa’mba, Testimonium Flavianum, muji byambo bya kuba’mba:
“Mu yonka ya myaka, Yesu, muntu wa maana, kampe kechi wafwainwa ne kutelwa bino ne, mambo waubanga bya kukumya, kabiji wafikanga bantu pa muchima pa kufunjisha bukine. Bantu bavula bamukasulukijile, Bayudea ne bantu ba mu bisaka bikwabo pamo. [Ye] Kilishitu ye bazhachishe kwi Pilato kuba’mba bamupope pa musalabu mambo babinemanga bakebeshetu kumuba bino, bino aba bamutemenwe kechi bamwalukijilemo ne, mambo byo papichile moba asatu, wamwekele kwi abo byonkatu byaambijile jimo bangauzhi ba Lesa pa kino ne pa bintutu bikwabo byawama pe aye ne pa bena Kilishitu, pa kyo kya kimye saka bakyangye kuzhiya.”—buku watuntulwile William Whiston, wa kuba’mba, Josephus—Complete Works.
Ku mpelo ya myaka ya mu kitota kya bu 16 kwabukile lupata lukatampe pa boba baswile kuba’mba bino byambo bya kine ne bakainenga’mba Josephus kechi ye wibinembele ne. Shayuka wa bya mpito kabiji wafunda bya mabuku a kala wa ku France aye Serge Bardet wakebele kupwisha luno lupata lwapwisha myaka kukila pa bitota bina. Wanembele bintu byo apesele pesele mu buku wanji wa kuba’mba Le Testimonium Flavianum—Examen historique considérations historiographiques (The Testimonium Flavianum—Buku waamba pa bintu bya kala).
Josephus kechi wajinga munembeshi mwina Kilishitu ne. Wajinga mu bupopweshi bwa Bayudea kabiji wanembele pa byamwekele mu bwikalo bwa Bayudea. Onkao mambo, lupata lwaimena pa kwamba’mba Yesu “ye Kilishitu.” Bardet waambile’mba nangwa kya kuba bashayuka bavula bazhinauka’mba nembi Muyudea kuba watela Yesu amba “ye Kilishitu” ne, Josephus wakonsheshe kumutela’mba “ye Kilishitu” mambo wanembele mu Kingiliki kwesakana na mwayila mizhilo ya mulaka wa Kingiliki. Kabiji wanungilepo kuba’mba, “Josephus wakonsheshe kutela Yesu amba “ye Kilishitu” mambo kitukwashako kuyuka’mba Yesu ke muntu wajingako kala.” Kabiji waambile ne kuba’mba, “bakajimbuluzhi nabo bafwainwa bayukile kino kishinka.”
Nanchi bino byambo bebinembele ku muntu mukwabo wibepekezhe nobe Josephus nyi? Kwesakana na bintu bya kala ne byanembwa mu mabuku, Berdet wapwishishe’mba “kafwako wakonsheshe kunembatu suka byonka byanembanga Josephus ne, mambo nembelo yanji yakatezhe bingi.”
Pano mambo ka o paikela luzhinauko? Bardet waambile pene pa kapopo ka mambo amba “bantu bazhinauka kibaba kya Testimonium nangwa kya kuba bijimo byaswañana na biji mu mabuku a kala avula, bakanatu mambo a kuba paji luzhinauko pa kino kibaba.” Kabiji waambile ne kuba’mba bashayuka bavula bazhinauka kino kibaba kukila mabuku akwabo a kala, mambo kechi bakeba kuswa’mba Yesu ye Kilishitu ne.
Kampe byaambile Bardet bikalengela bashayuka kupimpula ndangulukilo yabo pa kibaba kya kuba’mba Testimonium Flavianum. Mambo byakwasha shayuka umo wa bya kisho kya Bayudea ne bwina Kilishitu butanshi aye Pierre Geoltrain kolola ndangulukilo yanji. Walengululanga byanembwa mu kibaba kya kuba’mba Testimonium pa myaka yavula ne kwendeleka bonse baswa kuba’mba byanembwamo bya kine. Pano bino, waalwile ndangulukilo yanji. Waambile’mba byanembele Bardet byo byamulengela kwalula ndangulukilo yanji. Geoltrain waambile’mba, “kufuma luno bonse bafwainwa kuswa kuba’mba bino byambo bebinembele kwi aye mwine Josephus.”
Bakamonyi ba kwa Yehoba baji na bishinka byavula bya mu Baibolo bibalengela kushiinwa kuba’mba Yesu ye Kilishitu.—2 Timo. 3:16.