BIPIKICHALA BYA BANTU BAKALA | BYAMBO BYAFWAINWE KUBA BANTU
Kuba Byatama mu Jizhina ja Lesa
“Inge mubule kuba bino, . . . Lesa usa kumpa lūsa lwa kwiya pa muzhi wenu kabiji nsakulwa nkondo nenu papelela bulume bwami, ne kwimulengela kukookela papa wa mu Chechi ne Mfumu wa ku Spain. Nkasenda bakazhi benu ne baana benu kwikala ke bazha, . . . Nkasenda bintu byenu byonse ne kwimupumpula. . . . Ke bintu byatama bimumwekela ne lufu, yenu musakulengelela kechi Mfumu wa ku Spain nangwa atweba ne.”
KIMYE kyabijikilenga babilolo bino byambo kyafwainwa kyalengejile bantu kukumya bingi. Bino byambo byo babijikilenga byo batela amba Requerimiento mu mulaka wa Spanish, kuba’mba mu kitota kya myaka kya bu 16, bena Spain bashinjile nkondo batangile bino byambo na jiwi jikatampe kimye kyo bafikile ku America na mambo a kuba’mba bashinjile.
Nga bano bena Spain bashinjile baambile ñanyi byambo ku bantu kabiji mambo ka?
Kukanjikizha Bantu Kwikala ke Bakatolika
Panyuma ya kupitapotu moba acheche, Columbus wafikile mu America mu 1492, bena Spain ne bena Portugal baambilenga amba baji na lūsa lwa kulama bino byalo. Bino byalo byamonanga kuba’mba papa waimenangako Kilishitu pano pa ntanda. Bamwichile kuba’mba eye apwishe lukatazho. Na lutangijilo lwa kwa papa, chechi yaabenye bino byalo bya katataka ku Spain ne Portugal, kabiji bino byalo bibiji byaumvwañene kuba’mba byafwainwa kutuma ba mishonale kuya na kukanjikizha bantu kwikala Bakatolika.
Byo batwajijile na kushinda, bufumu bwa ku Spain bwaswishishe kuba’mba bena Spain bashinjilenga batwajijile na kuyanjisha bantu. Byo kiji kuba’mba bena Spain bayukile kuba’mba papa waimenejilengako Lesa wibapeele bino byalo. Onkao mambo, bena Spain bashinjile bajinga na lūsa lwa kupukula bipe ku bantu ne kwibatambula bwanabwabene.
Mfumu wa mu Spain wanembele makalata kubula bantu byafuukwile papa. Bantu ba mu kyokya kyalo bafwainwe kuswa kwikala bena Kilishitu ne kutendeka kwibalama ku mfumu wa mu Spain. Umvwe kya kuba’mba bakaine kwikala bena Kilishitu, bena Spain bemwenenga amba bajinga na lūsa lwa kwibalukuka ne kuba’mba Lesa ukebapesha.
Kulengulula Lesa
Kine kintu kyo bakebelenga pa kutanga byambo bya Requirement, ke kukeba kusangajika mfumu wa ku Spain ne kuba’mba omvwishe bino byambo ne kuyuka byo bashinjilenga. Bano bantu bashinjile javula batangilenga pa kukanjila mu bwato saka bakyangye kufika nangwa kutanga ku bantu babulanga kumvwa milaka yamba bena Europe. Kimo kimye, batanganga bino byambo mu tuzubo twashile bantu banyemene na mambo a moyo.
Kuno kukajikizha bantu kwikala Bakatolika kwalengejile bantu bavula kufwa. Kyakumwenako, bena Araucan 2,000 bebepayile mu nkondo yajinga mu kyalo kya Chile mu 1550. Kwamba pa bantu bashajilepo, aye Pedro de Valdivia wajinga pa bantu bashinjile waambijile mfumu amba: “Bantu 200 bebachibile maboko ne myona na mambo a kubula kukookela, mambo bimye byavula natumine baluwe ne kwibabula ino mikambizho [Requirement] byonka byo mwakambizhe anweba Mfumu.”a
Kutanga kwa mukambizho wa Requirement wibalengejile bantu balukukilenga bakwabo kwibingisha amba byo baubile byajingatu bulongo. Nangwa byonkabyo, uno mukambizho watundaikilekotu pacheche bupopweshi bwa bena Spain. Mishonale wajinga mu kitota kya myaka kya bu 16 aye Bartolomé de las Casas wajingako kimye bantu kyo beipailenga na mambo a uno mukambizho wanembele’mba: “Uno mukambizho mwajinga nshiji, milengulwila, byambo bilenga bumvu, byabula kulumbuluka kabiji watamine bingi. Uno mukambizho walengela bupopweshi bwa bena Kilishitu kwibumona amba bwatama.” Unemba ndonda yamwekejilemo bintu aye Gonzalo Fernández de Oviedo waambile’mba bya malwa byamwekejile bena America byalengejile kumona bupopweshi bwa bena Kilishitu amba bwatama.
Nanchi mwakonsha kuzhachisha Lesa pa bino bya malwa byaubilenga bamulwilantanda ne bantangi ba bipwilo mu jizhina janji nyi? Baibolo wamba’mba: “Lesa kechi uba bubi nangwa pachechetu ne, aye Wa bulume bonse kechi uba byatama nangwa pachechetu ne!”—Yoba 34:10.
[Tubyambo twa mushi]
a Kwesakana na byambo bimo, mukambizho wa Requirement walekele kwingila mu 1573.
[Kipikichala pe bula 11]
[Byambo bya Muntu Ungi]
© INTERFOTO/Alamy
[Mabulañano pa peja 12]
“Malwañano ajingatu bulongo. Bena Spain baambile pa bintu byamwesheshenga kuba’mba byo baubile byajingatu bulongo.”—Francis Sullivan, Jesuit Professor of Theology
[Chati pa peja 12]
NDONDA YA MYAKA YA BINTU
1492▸ Columbus wafika mu kyalo kya America
Pepi na mu 1493▸ Pope Alexander VI wapana byalo ku mafumu a bena Spain ne Portuguese kuba’mba balamenga byalo bya Katataka byo bataine
1513▸ Mukambizho wa Requirement watendeka kwingila
1550▸ Bena Araucan 2000 bebepaile mu Chile
1573▸ Mfumu wa bena Spain wakainye mukambizho wa Requirement
[Kipikichala]
[Byambo bya Muntu Ungi]
Pope Alexander VI: © The Art Gallery Collection/Alamy;
[Kipikichala]
Indians: © SuperStoc
[Kitenguluzha pa peja 11]
BISHINKA BICHECHE
▶ Uno mukambizho wa Requirement bamuletele kimye bena Spain bashinjile kyo bafikile mu America mu kitota kya myaka kya bu 16.
▶ Bena America bebambijile kukookela Chechi wa ba Katolika.
▶ Byambo byatama bebitangile na jiwi jikatampe mu mulaka wa Spanish nangwa Latin ku bantu babulanga kumvwa milaka ya ku Europe.
▶ Bino byo byambo byo bakabula kulubako pa bintu byamwekele kala mu America.