BIBENA KUMWEKA MU NTANDA
Southeast Asia
Kipamo kya World Wildlife Fund kyashimuna kuba’mba kufuma mu mwaka wa 1997 kufika mu 2011, bataineko mitundu ya bichi ne banyama byavula bingi, kubikapotu ne mulolo uji na meso achila utelwa’mba pit viper (Trimeresurus rubeus). Bino byatainwe mu kibunji kya Greater Mekong, mpunzha yabaya bingi yatendekela mu kyalo kya Cambodia yabwela yapita ne mu byalo bya Laos, Myanmar, Thailand, Vietnam, kufikatu ne mu kibunji kya Yunnan, mu China. Pa mitundu yapusana pusana ya bilengwa byo bataine mu mwaka wa 2011 bunke, pajinga mitundu ya bichi 82, banyama basema make 21, masabi 13, banyama bekala mu mema ne ku mutunta 5, ne banyama basema baana 5.
Europe
Sawakya umo mu pepala wa byambo wa The Moscow Times waamba’mba kupotesha bantu ke lukatazho lukatampe lubena kupitamo “byalo bya mu Europe.” Kine kintu kyo bebila bantu ne kwibapotesha ke kwibengijisha mu mingilo ya bupite, kwibengijisha nobe bazha, nangwatu “kwangatako binungwa bya mibiji yabo ne kwibipotesha.” Aba bapotesha bantu javula bapotesha bayanji, babula makito, ne bakwabotu, kikatakata banabakazhi.
New Zealand
Bashayuka bapesele peselepo bataine kuba’mba banyike batamba bingi TV bekala na “byubilo byatama bingi ne kubula kulangulukilako bantu inge bakoma.” Kabiji bano bashayuka baswile mulanguluko wa kuba’mba banyike bafwainwa “kutambangatu TV jiola jimo nangwa abiji pa juba jimo.”
Alaska
“Bangikazhi bavula mu Alaska” bekela ku musezho wa kalunga ka mema nangwa kwipi na mikola. Mazubo abo avula ayujilwamo na muyulo kabiji uno muyulo usha wapoyaula mushiji. Masawakya amwesha kuba’mba na mambo a kukaba, mema kechi achimba nangwa kunokesha sino ne, kabiji kino kilengela mazubo kubula kuzhikijilwa, kikatakata mu kimye kya mvula.
Mu Ntanda
Lelo jino, ma kampanyi akatampe abena kwingijisha biñambañamba byawama byakatataka pa kulenga malaichi. Nangwa byonkabyo, mukulumpe mu kipamo kitala pa bya malaichi ne manyi, kitelwa’mba International Energy Agency aye Maria van der Hoeven waamba’mba, “mwela watama (carbon dioxide) ufumako pa kulenga ano malaichi wakivulatu byonka byo avujile myaka 20 yapita.”
[Kipikichala pa peja 3]
[Byambo bya Muntu Ungi]
Snake: Eduard Galoyan/Joint Russian-Vietnamese Tropical Research and Technological Centre
[Kipikichala pa peja 3]
[Byambo bya Muntu Ungi]
Village: © Paul Lawrence/age fotostock
[Kipikichala pa peja 3]
[Byambo bya Muntu Ungi]
Windmills: © Fco Javier Sobrino/age fotostock