Kitango 6
Mambo ka o Tukotela ne Kufwa?
1. Kika basayantisiti kyo bakankalwa kulumbulula pa mambo a bumi bwa bantu?
BASAYANTISITI kechi bayuka ene mambo bantu o bakotela ne kufwa ne. Kyamweka nobe cells (maselo) etu afwainwa kutwajijila nakwipingishapo kikupu kuba’mba tutwajijile kwikala myaka ne myaka. Buku utelwa’mba Hyojun Soshikigaku (Mpito Yakatataka) waamba’mba: “Ku kota kwa maselo byo kwakwatankana na kukota ne kufwa kwa muntu ke kintu kimo kyashupa kuyuka.” Basayantisiti bavula baketekela kuba’mba “mwayila kisemwa kyetu,” bumi buji na pakupelela pa kisemwa. Nanchi mwalanguluka’mba bamba kine nyi?
2. Kika bantu bamo kyobaubapo pa mambo akwipipa kwa bumi?
2 Bantu pa kimye kyabaya basakisha bingi kwikala bomi kimye kyonse kabiji bafika ne pakukeba bumuyayaya. Kutendekatu mu kitota-myaka kya buna B.C.E., michi yo batongwelenga’mba yoipana bumuyayaya yaongwele babinemanga ba ku Chaina. Ba mafumu bamo ba kina Chaina batomene ino michi—yapangilwe kufuma ku mercury yo batongwelenga’mba yoilepeshako bumi—bino bafwile! Mu mapunzha onse apanopantanda, bantu balanguluka’mba lufu kechi yo mpelo ya bumi bwabo ne. Babudda, Bahindu, Basilamu, ne bakwabotu bavula baji na luketekelo lwa kosa lwa kwikala na bumi bwa lusekelo panyuma ya lufu. Mu bupopweshi bwa Kilishitendomu, bavula balanguluka kuba’mba inge bafwa bakaya kwiulu na kusangalala kikupu.
3. (a) Mambo ka bantu o basakila bumi bwa muyayaya? (b) Ñanyi mepuzho apa lufu akebewa kukumbulwa?
3 Milanguluko yakwikala na lusekelo panyuma ya lufu imwesha kuba’mba bantu basakisha bumi bwa myaka. Pa mambo a mulanguluko wa bumi bwa myaka ne myaka Lesa yeabikile mwiatweba, Baibolo yamba kuba’mba: “Kabiji walengele bantu kulanguluka bya kala ne bya kulutwe bya muyayaya.” (Musapwishi 3:11) Walengele bantu babiji batanshi na luketekelo lwa kwikala na bumi bwa myaka panopantanda. (Ntendekelo 2:16, 17) Pano, mambo ka bantu o bafwila? Lufu lwaishile byepi panopantanda? Kuyuka Lesa kukwasha kukumbula ano mepuzho.—Masalamo 119:105.
MULANGULUKO WA NSHIJI NE BUJIMBIJIMBI
4. Nanchi mu ñanyi jishinda Yesu mo ayukishe mbanzhi waipaisha bantu?
4 Mbazhi wesekaeseka kufya mashinda anji abumbanzhi. Bino byobyauba ne mwina buno bumbanzhi bwaipaisha bantu ma bilyoni avula. Aye waendesha bintu mubujimuku ne kuvweta pa lufu lwa bantu kuba’mba lwikale kintu kyafyamika. Yesu Kilishitu wayukishe uno mbanzhi kimye kyo Abujile bakebelenga Kumwipaya amba: “Anweba mwi ba kwa shenu, Diabola, ne bisakasaka shenu musaka kwibyuba. Aye waji mbanzhi ne kufuma ku ntendekelo, ne kwikala mu bukine ne, mambo bukine kechi buji mwi aye ne.”—Yoano 8:31, 40, 44.
5. (a) Nanchi uno waikele ke Satana Diabola wajinga na ntendekelo ya mutunduka? (b) Byambo byakuba’mba “Satana” ne “Diabola” bilumbululaka?
5 Ee, Diabola ye “mbanzhi” wanshiji. Baibolo imusolola kuba’mba muntu mwine mwine, kechi bubitu buji mu muchima wa muntu ne. (Mateo 4:1-11) Nangwatu walengelwe saaji malaika waoloka, kechi ‘waikele mu bukine ne.’ Byo kyamufwainwapo kutelwa’mba Satana Diabola! (Lumwekesho 12:9) Utelwa’mba “Satana,” nangwa’mba “wamapata,” mambo akuba’mba wapachika ne kukanya Yehoba. Uno mbanzhi utelwa’mba “Diabola,” kulumbulula’mba “waluntepentepe,” na mambo akuba’mba upunyika Lesa.
6. Mambo ka Satana o asatukijile Lesa?
6 Kika kyatundaikile Satana kusatukila Lesa? Lwiso. Na lwiso wakumbilwe kupopwela kwatambwilenga Yehoba kufuma ku bantu. Diabola kechi wakaine lunkumbwa lwakutambwila kupopwela kwa yeo mutundu kwafwainwetu Mulenga bunketu ne. (Esakanyai na Ezikyo 28:12-19.) Mukifulo kya byobyo, uno malaika waalukile ke Satana wasungile luno lunkumbwa ku muchima wanji kufikilatu ne byolwakomene ne kusema bundengamambo.—Yakoba 1:14, 15.
7. (a) Kika kilengela bantu kufwa? (b) Bundengamambo bobuka?
7 Pano twamuyuka uno mulwanyi mwina bumbanzhi bwaleta lufu ku bantu. Bino ñanyi kine kintu kilengela bantu kufwa? Baibolo yamba’mba: “Lumuna wa lufu bo bundengamambo.” (1 Kolinda 15:56) Nanchi bundengamambo bobuka? Pakuba’mba tumvwishe kino kyambo, twayai tulanguluke pa byo kyalumbulula mu milaka itanshi ya Baibolo. Maverb a Kihebelu ne Kingiliki javula atuntululwa “kulengamambo” alumbulula “kupusa” mumulanguluko wa kupusa pa kayukilo nangwa kukankalwa kufika pa kikonkwanyi. Ñanyi kayukilo atweba bonse kotupusa? Ke kayukilo ka kumvwina Lesa mujishinda japwijijika. Nangwa byo byo, bundengamambo bwaishile byepi panopantanda?
NSHIJI BYO YAINGIJILE
8. Satana waesekele byepi kongola bantu kuba’mba bamupopwelenga aye?
8 Satana mu bujimuku bwanji wakonsheshe kuba ino nshiji yanji yo alangulukile kuba’mba isakumulengela kulama bantu ne kumupopwela aye. Wafukwile byakongola bantu batanshi babiji, Adama ne Evwa, amba balenge mambo kwi Lesa. Yehoba wapele bansemi yetu batanshi kuyuka kwafwainwe kwibatangijila ku bumi bwa myaka. Bayukile kuba’mba Mulenga wabo wawamine mambo wibabikile mu bujimi bwawama bwa Edena. Kikatakata Adama ye wamwene buwame bwa Shanji wa mwiulu kimye Lesa kyo amupele mwanamukazhi walamba kabiji nkwasho. (Ntendekelo 1:26, 29; 2:7-9, 18-23) Bumi bwa kikupu bwa bantu babiji batanshi bwaimene pakumvwina Lesa.
9. Ñanyi mukambizho Lesa yeapele bantu batanshi, kabiji mambo ka o esakenetu bulongo?
9 Lesa wakambizhe Adama amba: “Ku bichi byonse bya mu bujimi wakonsha kujakotu monka mo usakila; kana ku kichi kya kuyuka byawama ne byatama kechi ukajako ne; mambo mu juba jo ukajako ukafwa kine.” (Ntendekelo 2:16, 17) Aye Mulenga, Yehoba Lesa yewajingatu na nsambu ya kunengezha bipimo bya byubilo byawama ne kulumbulwila bilengwa byanji kyawama ne kyatama. Mukambizho wanji waesakenetu bulongo mambo ba Adama ne Evwa bajinga na bwanabwabene bwa kuja ku bipangwa bya ku bichi bikwabo byonse mubujimi. Bafwainwe kumwesha lusanchilo ku bukalama bwa kwa Yehoba kupichila mu kumvwina muzhilo wanji mukifulo kya kwibikila bipimo bya byubilo byabo bene mu bwitote.
10. (a) Nanchi Satana wasolomokele byepi bantu kuba’mba ebongwele kulubaji lwanji? (b) Ñanyi bintu byabula kufwainwa Satana byoaambile kuba’mba byobyajinga na Yehoba mu mulanguluko? (c) Nanchi anweba mulangulukapo’mbaka pa kulukuka Satana ko alukukile Lesa?
10 Nshiji ya kwa Diabola yajinga ya kongola bantu babiji batanshi kwibafumya kwi Lesa. Pakuba’mba ebongwele kulubaji lwanji, Satana waingijishe bubela. Kupichila mu kwingijisha mulolo, byonka byuba muntu wabingelekezha pa kumwesha kuba’mba kadoli ko abena kwingijisha kokabena kwamba, Diabola waipwizhe Evwa’mba: “Nanchi kine, Lesa kechi wimwambijile nenyi? amba: Kechi mukaje ku kichi nangwa kimotu kya mu bujimi ne.” Evwa byoatongwele mukambizho wa kwa Lesa, Satana waambile’mba: “Ine, kechi mukafwa ne.” Kepo atopekele Yehoba kwamba’mba: “Mambo Lesa wayuka’mba mu juba jo mukajako, meso enu akalaba; kabiji mukekala pamo nobe Lesa mwine ne kuyuka byawama ne byatama.” (Ntendekelo 3:1-5) Mujojo jishinda Diabola wamwesheshe kuba’mba Lesa wibafile kintu kimo kyawama bingi. Shenu buno ke bubela bwakapunyi bwakubepela Tata wa mwiulu wa kishinka, kabiji wabutemwe, Yehoba!
11. Ba Adama ne Evwa bealwile byepi ke bakwabo ba kwa Satana?
11 Evwa watajile ku kichi jibiji, ne kipangwa kya kyo kyamuwamijile bingi. Kepo aapileko kipangwa ne kuja wajiile. Panyuma yabyobyo, mwatawanji naye mukwikebelatu aye mwine wakwatankene nanji mu kino kyubilo kya bundengamambo kya kusatukila Lesa. (Ntendekelo 3:6) Nangwa Evwa ye wajimbaikilwe, bonsetu babiji aye ne Adama batundaikile bujimbijimbi bwa kwa Satana bwa kulama bantu. Mu bukine, baikele ke bakwabo.—Loma 6:16; 1 Timoti 2:14.
12. Kika kyafuminemo mu bunsatuki bwa bantu bwa kusatukila Lesa?
12 Ba Adama ne Evwa bamanamine na byafumine mu byubilo byabo. Kechi bapashishepo Lesa, mukwikala na kuyuka kwiikajila ne. Mukifulo kya byobyo, baumvwine bumvu ne kwifya abo bene. Yehoba wasanzhilemo Adama ne kumuzhachisha’mba: “Kabiji monka mu jisulwila ja mu kilungi kyobe mo ukamwenanga kajo kobe, poso wabwela ku mushiji jibiji; mambo ku mushiji ko ko bakufumishe; kabiji obewa wi lukungu, ne ku lukungu ko ukabwela.” (Ntendekelo 3:19) “Mu juba” bansemi yetu batanshi jo bajiile ku kichi kya kuyuka byawama ne byatama, Lesa wibazhachishe kabiji mwayila milanguluko ya kwa Lesa bafwile ponkapotu. Kepo bapangiwemo mu Paladisa ne kutendeka bwikalo bwa kukunkulukila ku lufu lwa kumubiji.
BUNDENGAMAMBO NE LUFU BYO BYAKUMBENE
13. Bundengamambo bwakumbene byepi ku bantu bonse?
13 Kyamwekeshatu kuba’mba Satana wibukonsheshe bujimbijimbi bwanji bwa kukeba bantu kumupopwela aye. Bino, wakankalwa kusungijila bumi bwa bapopweshi banji. Kimye bundengamambo kyobwa tendekele kwingijila mu bantu babiji batanshi, kechi bakonsheshe kusambwisha kupwijijika ku bana babo ne. Nobe kinshabulwila kyobanemba pa jibwe, bundengamambo bwashabulwilwe mu lusemo lwa bansemi yetu batanshi. Mujojo jishinda, basemenenga bana babula kupwijijika. Na mambo akuba’mba bana babo bonse basemenwe panyuma yakuba ba Adama ne Evwa balenga kala mambo, bana babo baswaine bundengamambo ne lufu.—Masalamo 51:5; Loma 5:12.
14. (a) Nanchi bantu bakana kuba’mba kechi bandengamambone twakonsha kwibapashañanya kwi ñanyi? (b) Bena Isalela bebayukishe byepi bundengamambo bwabo?
14 Nangwa kikale byonkyabo, lelo jino, bavula kechi balangulukapo kuba’mba bandengamambo ne. Mu mapunzha amo a panopantanda, mulanguluko wa kuswana bundengamambo kechi wayukanyikwa ne. Bino kino kechi kyo kiyukisho kya kumwenako kuba’mba kafwako bundengamambo ne. Kalombwana uji na bitampitampi mu meso wakonsha kwamba’mba watokatu bulongo, bino wakonsha kushiinwatu kuba’mba watapakana panyuma yakwitajila mu kimbonyi. Bena Isalela bakala bajinga nobe uno kalombwana kimye kyo batambwile Mizhilo ya kwa Lesa kupichila mwi ngauzhi Wanji Mosesa. Mizhilo yamwesheshetu patokatu too kuba’mba bundengamambo bwajinga konka. Paulo walumbulwile kuba’mba, “Nangwa byonkabyo, pabula Mizhilo, inge kechi nayukile bundengamambo ne.” (Loma 7:7-12) Nobe kalombwana ubena kwitajila mu kimbonyi, kupichila mukwingijisha Mizhilo ne kwitajilamo, bena Isalela bamwene kuba’mba babipile ku meso a kwa Yehoba.
15. Kika kisololwa pa kwitajila mu kimbonyi kya Kyambo kya kwa Lesa?
15 Kupichila mu kwitajila mu kimbonyi kya Kyambo kya kwa Lesa ne kumona bipimo byakyo, twakonsha kumona kuba’mba kechi twapwijijika ne. (Yakoba 1:23-25) Ku kyakumwenako, angilangulukai Yesu Kilishitu byoabujile bana banji ba bwanga pa mambo a kutemwa Lesa ne bantu bakwabo, byonka byo kyanembwa pa Mateo 22:37-40. Bantu byobapusapo pa kino kiyukilo javula! Bavula jiwi jabo ja muchima kechi jibazhachishapo nagwa kwibazhachishapotu kimye kyo bakankalwa kumwesha butemwe kwi Lesa nangwa ku bakwabo bantu ne.—Luka 10:29-37.
JIMUKAI KU BUJIMUKU BWA KWA SATANA!
16. Nanchi kika kyotwafwainwa kuba pakuba’mba tuchinuzhuke kukwatwa mu bujimuku bwa kwa Satana, kabiji mambo ka o kyashupila?
16 Satana ukeba atweba kulengelamotu mambo kyanshiji. (1 Yoano 3:8) Nanchi abya kujipo jishinda jonse ja kuchinuzhukilamo kukwachiwa mu bujimuku bwanji nyi? Ee kojiji, bino kino kikebewa kuba’mba tulwishe bisela byetu byakulengelamotu mambo kyanshiji. Kino kechi kyapela ne, mambo kisela kyetu kya bundengamambo kyotwasemwa nakyo kiji bingi na ngovu. (Efisesa 2:3) Paulo wajinga pa nkondo ikatampe bingi. Mambo ka? Mambo bundengamambo bwajinga moaji. Inge tukeba bibusa bya kwa Lesa, ne atweba twafwainwa kulwisha na ngovu bisela byetu bya bundengamambo byotuji nabyo.—Loma 7:14-24; 2 Kolinda 5:10.
17. Kika kilengela nkondo yetu yakulwisha bisela byetu bya bundengamambo kushupa?
17 Pakuba Satana kimye kyonse byo akeba mashuko akwitongwelamo kuba’mba tulale mizhilo ya kwa Lesa, bulwi bwetu bwakulwisha bundengamambo kechi bwapela ne. (1 Petelo 5:8) Pakumwesha kijikila ku bakwabo bena Kilishitu, Paulo waambile’mba: “Kabiji nachina namba, nangwa na kya byepi, michima yenu yakabipishiwa yakafuma ku yewa muchima umo ne wawama wata kwi Kilishitu, byonka byo amujimbaikile Evwa aye mulolo mu bujimuku bwanji.” (2 Kolinda 11:3) Satana wingijisha bujimbijimbi bumotu ne lelo jino. Wesekaeseka kubika luzhinauko pa buwame bwa kwa Yehoba ne mfweto iji mu kumvwina mikambizho ya kwa Lesa. Diabola weseka kushukilwa bisela byetu byotwaswana bya bundengamambo ne kwitulengela kulondalonda jishinda ja bwitote, lwiso, lupato, ne misalululo.
18. Satana wingijisha byepi ino ntanda mu kutundaika bundengamambo?
18 Jishinda jimo Diabola joengijisha mukwitulwisha ke ino ntanda, iji mu bulume bwanji. (1 Yoano 5:19) Inge twabula kujimuka, bantu batama kabiji babulwa bukishinka ba panopantanda baketukanjikizha kuya mu jishinda ja bundengamambo jilala bipimo bya byubilo bya wawama bya kwa Lesa. (1 Petelo 4:3-5) Bavula basula bingi mizhilo ya kwa Lesa ne kulengulula bibakatazha jiwi ja muchima wabo, ne ko kyakayanga be jonauna. (Loma 2:14, 15; 1 Timoti 4:1, 2) Bamo mukupita kwa moba pachepache bayatu ne mujishinda ajo pa kimye kyakala jiwi ja muchima wabo wa bumbulwakoloka kechi jibaswishanga kuba byobyo ne.—Loma 1:24-32; Efisesa 4:17-19.
19. Mambo ka o kyabujila kuwaina kwikalatu na bumi bwa byubilo byawama?
19 Kwikala na bumi bwa byubilo byawama ke kushinda kwine kwine panopantanda potuji. Byonkabyo, pakuba’mba tutokeshe Mulenga wetu pa muchima, byavula bibena kukebewa. Twafwainwa kwikala na lwitabilo mwi Lesa ne kwiumvwa kuba’mba tuketotolwela kwiaye. (Bahebelu 11:6) Mwana wa bwanga Yakoba wanembele’mba, “Byonkabyo awa wayuka kuba kyawama, ne kwikyuba ne, walenga mambo.” (Yakoba 4:17) Ee, kumusujilamotu Lesa kyanshiji ne mikambizho yanji nao mambo.
20. Nanchi Satana wakonsha kwimukanya byepi kuba kintu kyawama, bino kika kikemukwasha kukanya kunyanchijilwa kwa yeo mutundu?
20 Kimye kyo mukalondalonda kuyuka Lesa kupichila mu jisambijilo jenu ja Baibolo, nangwa kikale byepi, Satana ukaleta lupata lwa kwimukanya. Mu bukishinka twaketekela namba kechi mukaleka kunyanchijila kwa yeo mutundu kwimulekesha kuba kyawama ne. (Yoano 16:2) Nangwa kyakuba’mba bandamabyalo bavula bajinga na lwitabilo mwi Yesu kimye kya butumwa bwanji, bachiine kumwitabizha patoka mambo baakaminwe kwibakana ku bantu babo. (Yoano 12:42, 43) Satana mu kubula lusa weseka eseka kuchiinya muntu yense ubena kukeba kuyuka Lesa. Nangwa kikale byonkabyo, mwafwainwa jonse kuvuluka ne kusanta pa bintu byawama byauba Yehoba. Kimye kimo mwakonsha kukwashako ne bakalengulula kwikala bakusanta kumotu.
21. Twakonsha kwipashinda byepi panopantada ne bisela byetu bya bundengamambo?
21 Byotukiji bambulwakoloka, twakonsha kulenga mambo. (1 Yoano 1:8) Nangwa byonkabyo, bukwasho bwakukwasha kulwa ino nkondo pobuji. Ee, twakonsha kushinda ino nkondo yetu yotubena kulwa na uno mubi, aye Satana Diabola. (Loma 5:21) Kumpelo ya butumwa bwanji bwa panopantanda, Yesu watundaikile bana banji ba bwanga na ano mawi: “Panopantanda kumanama ko kwenu: byonkabyo koseshai michima yenu; amiwa nepashinda panopantanda.” (Yoano 16:33) Nangwatu bantu bambulwakoloka, bakonsha kwipashinda panopantanda kupichila mu bukwasho bwa kwa Lesa. Satana kechi uji na ngovu ku bantu bamukana ne ‘kunekenena Lesa ne.’ (Yakoba 4:7; 1 Yoano 5:18) Byonka byotusakumona, Lesa wanengezha jishinda ja kufuminamo mu bundengamambo ne lufu.
MONAI INGE MWAYUKA
Satana Diabola ye ñanyi?
Mambo ka bantu o bakotela ne kufwa?
Nanchi Bundengamambo bobuka?
Nanchi Satana ujimbaika byepi bantu kuba’mba balengelemotu mambo kyanshiji kwi Lesa?
[Kipikichala pa peja 54]