Kitango 1
Nanchi Kujipo Kine Kintu Kilengela Kisemi Kwikala kya Lusekelo Nyi?
1. Mambo ka bisemi byawama o byanemena mu bwikalo bwa bantu?
KISEMI ke kisaka kyabanda bingi panopantanda kabiji kyanema bingi mu bwikalo bwa bantu. Mwapita bwikalo bonse bwa bantu, bisemi byawama byalengela bantu kukwatankena pamo. Kisemi ke lunengezho lwawama bingi kukomesheshamo baana kuba’mba bakekale bantu balumbuluka umvwe bakoma.
2-5. (a) Lumbululai bukikizhi mwana bo ekala nabo mu kisemi kya lusekelo? (b) Makatazho ka apitamo bisemi bimo?
2 Kisemi kya lusekelo ke mpunzha yawama kufyamamo muji bukikizhi. Akifwanyikizhai pa ka kimye kacheche kisemi kyawama byo kiji. Panyuma ya kajo ka mulajilo, bansemi ba butemwe bekala na baana babo ku kyoto na kwisamba bintu byaji kumweka pa jojo juba. Baana nabo basangalala bingi pa kubula bashabo ne bainabo bintu byaji kubiwa ku sukulu. Kwikala bonse pamo saka mwasangalala kulengela yense kukokoloka kuba’mba akakonshe kuba bintu bikwabo pa juba jalondelapo.
3 Mu kisemi kya lusekelo, mwana wayuka’mba umvwe wakolwa, bashanji ne bainanji bakamumonangako, kampe saka bepimpuzhanya bufuku bonse. Wayuka kuba’mba wakonsha kwipuzha bainanji nangwa bashanji kumukwasha kabiji ne kumubulako bya kuba pa mambo a makatazho a mu bwanyike bwanji. Ee kine, mwana wiumvwa wazhikijilwa nangwa kya kuba’mba bakwabo baji mu makatazho.
4 Umvwe baana bakoma, batwela mu masongola ne kwiikela na kisemi kyabo bene. Kishimpi kya bena China kyamba’mba “Muntu uyuka byo anema ku bansemi banji umvwe naye waikala na mwana.” Na mambo a lusanchilo ne butemwe pa bansemi babo, baana bakoma bakwasha bisemi byabo kwikala bya lusekelo kabiji ne kulama bulongo bansemi babo bakikulumpe, basekela bingi kwikala pamo na bankana babo.
5 Kampe pa kino kimye mubena kulanguluka’mba: ‘Natemwa kisemi kyami, pano bino kechi kiji pamo na kyaambiwapo ne. Amiwa ne mwina kwami twingila nkito yapusana kabiji kechi twikalapo na kimye kya kwisamba ne. Javula twisambatu pa makatazho a bya mali.’ Nangwa kampe mwamba’mba, ‘Baana ne bankana bami bekala mu muzhi ungi, nakonsha kwibamona byepi’? Ee, bintu bya uno mutundu umvwe kebimweke ku ba mu kisemi, bwikalo bwabo kechi buwama ne. Nangwa byonkabyo, bamo baji na bisemi bya lusekelo. Mu ñanyi jishinda? Nanchi kujipo kine kintu kilengela kisemi kwikala kya lusekelo nyi? Ee, kokiji. Saka tukyangye kwisamba pa kino, twafwainwa patanshi kukikumbula bwipuzho bwanema.
KISEMI KYO KI KA?
6. Bisemi bya mutundu ka byo tusakwisambapo mu uno buku?
6 Mu bisemi byavula bikalatu na shabo, inabo ne baana kwapwa. Bakinkambo beikela nabo kwabo umvwe kyakonsheka. Nangwa kya kuba kwikala kumvwañana na balongo baji kwalepa, bino kishupa bingi kwibakwasha mu tumingilo tumo. Kino kyo kisemi kyo tusakwisambapo kikatakata mu uno buku. Nangwa byonkabyo, bisemi bikwabo byalengwa pa myaka yapitapo nabiji kisemi muji nsemi umo, kisemi kya kushinda ne kyokya muji bansemi babula kwikala pamo na mambo a kwikatazha.
7. Nga bisemi bimo bikala byepi?
7 Bisemi byavula bikala na balongo babo. Mu bino bisemi, bakinkambo bebalama ku baana babo, kabiji ne kukwashako balongo ba mu mavumo angi. Kya kumwenako, ba mu kisemi bakonsha kukomesha bepwa, bavyala babo ne balongo bakwabo kubikapotu ne kwibafunjisha masukulu. Mafunde o tusakwisambapo mu uno buku engila ne mu bino bisemi.
KISEMI KIJI MU LUKATAZHO
8, 9. Makatazho ka aji mu byalo bimo abena kumwesha’mba bintu mu kisemi bibena kwaluka?
8 Kya bulanda ke kya kuba’mba lelo jino bintu mu kisemi bibena kwaluka ne kuya na kutaminakotu. Kya kumwenako, mwanamukazhi wakonsha kwikala mu nzubo na kisemi kya mwatawanji ne kutangijilwanga na bena buko. Nangwa byonkabyo, ano moba banabakazhi bavula nabo babena kutwela makito. Pano bino, bakiji na mutembo wabo wa kwingila mingilo ya pa nzubo. Bantu bavula bepuzha’mba, Kwesakana na bantu bakwabo mu kisemi, mingilo ka mwanamukazhi watwela nkito yo afwainwa kwingila pa nzubo?
9 Mu byalo bimo, kwikala pamo na balongo ba mu mavumo angi ke kisho. Nangwa byonkabyo, na mambo a kulondela bisho bya bantu bakwabo kubikapo ne lukatazho mu bya mali, kino kisemwa kya kukeba kwikala pamo na balongo kibena kuya na kuzhiya. Onkao mambo, bavula bamona kulama bakikulumpe amba kisendwa mu kifulo kya kwikimona kwikala mutembo nangwa jishuko. Bansemi bamo bakikulumpe bebayanjisha bingi. Lelo jino, mu byalo byavula bantu babena kuyanjisha bingi bansemi babo bakikulumpe.
10, 11. Bishinka ka bimwesha’mba kisemi kibena kwaluka mu byalo byavula?
10 Lelo jino, bantu bavula babena kwikana bingi. Kala bantu besongolanga ne kutwajijila kwikala pamo kifikatu ne ku lufu. Pano luno, bantu besongolatu kimye kicheche babwela bekana ne kusongola nangwa kusongolwa ku muntu ungi. Bamo bakonsha kwalula kwikana kwikala ke kisela. Kabiji bisemi mujitu nsemi umo nabyo bibavulemo bingi.
11 Bantu bavula babena kusha kisemwa kyabo kya kisemi. Bamo kechi basongola nangwa kusongolwa ne, pano bino basema baana bavula bingi. Bantu bavula bakeba kwikala pamo kwa kubula kuyuka bikebewa mu masongola. Byubilo bya uno mutundu byo bibena kubiwa mwaya ntanda.
12. Baana babena kuyanda byepi na mambo a bintu bibena kupimpulwa mu kisemi ano moba?
12 Ibyepi pa mambo a baana? Mu byalo byavula, baana bavula babena kusemenwa mu bukende, kabiji bakwabo babena kusemwa ku banyike bakwabo. Banyike babakazhi bavula basema baana baji na bashabo bapusana pusana. Masawakya kufuma mwaya ntanda aamba pa mamilyonyi a baana babula mazubo babena kwendaukatu mu mikwakwa; bavula babena kunyema mu mazubo mo bakatazha baana nangwa kwibapanga ku ba mu bisemi byabo bakankalwa kwibalama.
13. Makatazho ka avula abena kupwisha lusekelo mu bisemi?
13 Kwambatu kine, kisemi kiji mu lukatazho. Kunungapo, baana kusatukila bansemi, kukabisha baana, kwikatazha kwa bamulume ne mukazhi, bukitomi ne makatazhotu akwabo abena kupwisha lusekelo mu bisemi byavula. Baana ne bakulumpe bavula kechi batwajijila kumona kisemi amba mpunzha yawama kufyamamo ne.
14. (a) Kwesakana na byamba bantu bamo, bintu ka byalengela kisemi kwikala mu lukatazho? (b) Mutumwa Paulo walumbulwile byepi ino ntanda byo iji, kabiji kufika kwa byambo byanji kwalengela bwikalo bwa kisemi kwikala byepi?
14 Mambo ka kisemi o kyaikela mu lukatazho? Bamo bapamo mambo banabakazhi babena kutwela nkito kuba’mba bo babena kulengela makatazho mu bisemi. Bakwabo bamba’mba kyalengela ke byubilo byatama. Kabiji bintu bikwabo byalengela bebyambapo panshipo. Myaka biumbi bibiji kunyuma kwe, shabyambo wayukanyikwa bingi, aye mutumwa Paulo waambijile jimo amba mu kisemi mukekala makatazho kimye kyo anembele’mba: “Mu moba akapelako kukeya bimye byakatazha. Mambo bantu bakekala ba kwitemwa abo bene, ba kutemwa mali, ba kwitota, ba kwilemena, ba mwenga, ba kulengulula bebasema, ba kubula kusanta, ba kubula kuzhila, ba kubula muchima wa bumuntu, ba kubula kupwanañana, ba kwibabepela bakwabo, ba kubula kwilama, bashinta, ba kubula kutemwa byawama, ba kufutuka, ba lupata lwa kuba bibi, ba kwilundumika, ba kutemwa bya lusangajiko, ne kutemwa Lesa ne.” (2 Timoti 3:1-4) Ñanyi wakonsha kuzhinauka’mba bino byambo kechi bibena kufika lelo jino ne? Mu ntanda muji byubilo bya uno mutundu, nanchi twakonsha kukumya ene mambo bisemi byavula o byaikela mu lukatazho nyi?
KINTU KILENGELA KISEMI KWIKALA KYA LUSEKELO
15-17. Mu uno buku, ñanyi buku wa kine watongolwa muji kintu kilengela kisemi kwikala kya lusekelo?
15 Mafunde aamba pa kisemi byo kyakonsha kwikala kya lusekelo aubatu sabwalala. Mu byalo bya bazungu muji mabuku avula aamba pa bya kwikala na kisemi kya lusekelo. Lukatazho ke lwa kuba’mba mafunde afuma ku bantu apusenamo kabiji akonsha kwingila lelo kesha ne.
16 Pano kwepi ko twakonsha kutana mafunde a kine aamba pa kisemi? Nanchi mwakonsha kwiatana mu buku wanembelwe nobe myaka 1,900 kunyuma kwe nyi? Inyi mwakonsha kulanguluka’mba buku wa uno mutundu wapwa nkito? Kishinka ke kya kuba’mba, kine kintu kilengela kisemi kwikala kya lusekelo kitanwa mu yenka uno buku.
17 Auno buku ke Baibolo. Kwesakana na bishinka bijimo, uno buku wanembelwe na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa. Mu Baibolo tutanamo byambo bya kuba’mba: “Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa, kabiji byo byawamina mu kwibafunjisha bantu, ne mu kwibalengulula ne mu kwibolola, ne mu kwibafunda mu bololoke.” (2 Timoti 3:16) Mu uno buku, twimutundaika kumona Baibolo byo akonsha kwimukwasha ‘kolola bintu’ kimye kyo mubena kumona mwa kubila na bijikila ne makatazho abena kupitamo bisemi lelo jino.
18. Mambo ka o kyawamina kuswa Baibolo amba ke buku upana mafunde mu masongola?
18 Umvwe mubena kuzhinauka’mba Baibolo kechi wakonsha kulengela bisemi kwikala bya lusekelo ne, akimonai kino: Muntu mwine wanembeshe Baibolo, ye watendekeshe masongola. (Ntendekelo 2:18-25) Baibolo waamba’mba jizhina janji Yehoba. (Masalamo 83:18) Aye ye Mulenga kabiji ye ‘Tata, ko kyatambula jizhina kisaka kyonse.’ (Efisesa 3:14, 15) Kufumatu ne ku ntendekelo, Yehoba wayuka kisemi byo kiji. Wayuka makatazho akonsha kwikalamo kabiji wapana ne mafunde a kukwasha kwiapwishishamo. Mwapita bwikalo bwa bantu, aba bengijisha mafunde a mu Baibolo mu bwikalo bwabo bwa kisemi, bekala bingi na lusekelo.
19-21. Bya kumwenako ka bya mu ano moba bimwesha bulume buji na Baibolo bwa kupwisha makatazho aji mu masongola?
19 Kya kumwenako, mwanamukazhi umo mu kyalo kya Indonesia wajinga na kisela kya kuchika (gambling). Pa myaka isatu, kechi walaminenga bulongo baana banji basatu ne, kabiji kimye kyonse watobokangatu na bamwatawanji. Watendekele kufunda Baibolo. Pachepache, uno mwanamukazhi watendekele kwitabila mu bintu byo afunjilenga mu Baibolo. Byo alondejilenga lujimuno lujimo, waikele pano ke mwanamukazhi wawama. Kwibikako kwanji kwa kulondela mafunde a mu Baibolo kwamulengejile aye ne kisemi kyonse kwikala kya lusekelo.
20 Mwanamukazhi umo mu kyalo kya Spain waambile’mba: “Byo twaikeletu mwaka umo mu masongola, twatendekele kwikala na makatazho akatampe.” Aye ne bamwatawanji kechi baumvwañananga mu byavula ne, kabiji kechi besambanga kya kine ne, kanatu batendeka kutoboka. Nangwa kya kuba bajinga na mwana mucheche wamukazhi, bafuukwilepo kwipala. Saka bakyangye kwipala, bebatundaikile kumona lutangijilo luji mu Baibolo. Bafunjile mafunde ajimo aamba pa banabalume ne banabakazhi besongola kabiji ne kutendeka kwiengijisha. Panyuma ya kupitapo moba acheche, batendekele kumvwañana bulongo kabiji kisemi kyabo kicheche kyakwatankene pamo mu mutende.
21 Baibolo ukwasha ne bakulumpe bonse. Kya kumwenako, akimonai kyamwekejile bamulume ne mukazhi ba mu Japan. Mwanamulume wajinga na kizhingijisha kabiji kimye kimo wapumanga ne mukazhi. Patanshi, baana babo babakazhi batendekele kufunda Baibolo, nangwa kya kuba bebakanyanga ku bansemi babo. Palutwe kacheche, mulume walondejile baana banji, bino mukazhanji watwajijiletu na kukana. Nangwa byonkabyo pa kupitapo myaka, wamwene byubilo byawama ku ba mu kisemi kyanji na mambo a kulondela mafunde a mu Baibolo. Baana banji bamulaminenga bingi bulongo kabiji mwatawanji waikele ke kimote. Bino bintu byonse byalengejile mwanamukazhi kwimwena aye mwine lujimuno luji mu Baibolo, kabiji kino kyamulengejile naye kwaluka. Uno mwanamukazhi wakikulumpe wabwezhezhengapo kwamba byambo bya kuba’mba: “Twaikele pano ke bamulume ne mukazhi bakine.”
22, 23. Baibolo ukwasha byepi bantu ba mitundu yonse kwikala balusekelo mu bisemi byabo?
22 Bano bantu baji pakachi ka bantu bavula bayuka kintu kilengela kisemi kwikala kya lusekelo. Baswa mafunde aji mu Baibolo kabiji babena kwiengijisha. Ibyo kuba’mba nabo babena kwikala mu ntanda muji malwañano, byubilo byatama ne bijikila bya mali. Kunungapo, ke bambulwakoloka, pano bino baji na lusekelo na mambo a kukeba kuba kyaswa muchima wa Lesa, watendekeshe kisemi. Kiji byonka byaamba Baibolo amba, Yehoba Lesa ye “yenka wimufunjisha’mba mukamwenemo byawama, kabiji wimutangijila mu jishinda jo mwafwainwa kuyamo.”—Isaya 48:17.
23 Nangwa kya kuba papita ne myaka nobe biumbi bibiji papwijile kunembwa Baibolo, lujimuno lujimo lukingila ne luno. Kabiji wanembejilwe bantu bonsetu. Baibolo kechi wa bena America nangwa bazungu ne. Yehoba “walengele ku umo mikoka yonse ya bantu,” kabiji wayuka muntu yense byo aji. (Byubilo 17:26) Mafunde a mu Baibolo engila ku muntu yense. Umvwe mwiengijisha, ne anweba mukayuka kintu kilengela kisemi kwikala kya lusekelo.
MWAKONSHA KUKUMBULA ANO MEPUZHO NYI?
Ki ka kibena kumweka mu bwikalo bwa kisemi lelo jino?—2 Timoti 3:1-4.
Ñanyi watendekeshe masongola? —Efisesa 3:14, 15.
Ki ka kilengela kisemi kwikala kya lusekelo? —Isaya 48:17.
[Kipikichala kiji pa peja 4]