Kitango 14
Yehoba Wanengezha ‘kya Kukuula Bavula’
1, 2. Baibolo walondolola byepi bwikalo bwa bantu byo buji, kabiji ñanyi jishinda jimotu ja kufuminamo?
“BILENGWA byonsetu bibenakubinza ne kumvwa misongo pamotu.” (Loma 8:22) Na bino byambo mutumwa Paulo walondolola bwikalo bwa bulanda bo tujimo. Mu ndangulukilo ya bantu, kimweka nobe kechi kujipo jishinda ja kufuminamo mu buyanji, bundengamambo ne lufu ne. Pano bino Yehoba kechi uji nobe bantu bapelelela ne. (Kubala 23:19) Lesa wa bololoke witupa jishinda ja kufuminamo mu malwa. Jino jishinda jitelwa’mba bukuzhi.
2 Bukuzhi ke bupe bukatampe bingi Yehoba bo apana ku bantu. Bo bulengela kuba’mba tukuulwe ku bundengamambo ne lufu. (Efisesa 1:7) Po paimena luketekelo lwa bumi bwa myaka ne myaka, kikale bwa mwiulu nangwa mu paladisa panopantanda. (Luka 23:43; Yoano 3:16; 1 Petelo 1:4) Pano nanchi bukuzhi bo buka? Bwitufunjisha byepi bololoke bwa Yehoba bwakila?
Kyalengejile’mba Bukuzhi Bukebewe
3. (a) Mambo ka bukuzhi o bwakebejilwenga? (b) Mambo ka Lesa o abujile kufumyapotu luzhachisho lwa lufu pa baana ba kwa Adama?
3 Bukuzhi bwakebewenga na mambo a bundengamambo bwa kwa Adama. Na mambo a kubula kukokela Lesa, Adama walengejile baana banji kuswana bikola, bulanda, misongo ne lufu. (Ntendekelo 2:17; Loma 8:20) Lesa kechi wakonsheshe kubwezhamo muchima ne kufumyapo luzhachisho lwa lufu ne. Kuba bino inge kwajinga kulengulula muzhilo wanji wa kuba’mba: “Mfweto ya bundengamambo lo lufu.” (Loma 6:23) Kabiji umvwe kya kuba Yehoba wapezhezhe mizhilo ya bololoke bwanji, mu bilengwa byonse inge mwayulatu luvulañano ne bubi bonka bonkatu!
4, 5. (a) Satana wamubepejile byepi Lesa, kabiji mambo ka Yehoba o ekimwenejile kuba’mba kyafwainwa kumwesha’mba Satana waambile bya bubela? (b) Ñanyi bubela Satana bo aambile pa mambo a bakalume ba Yehoba ba kishinka?
4 Byonka byo twafunjile mu Kitango 12, bunsatuki mu Edena bwakolomwene mambo akatampe bingi. Satana watamishe jizhina ja Lesa. Wikitazhizhe mu bukuba’mba Yehoba wa bubela kabiji kalama wakanama ubula kupa bilengwa byanji bwana bwa bene. (Ntendekelo 3:1-5) Kabiji kupichila mu kumweka nobe wabwezha panyuma nkebelo ya Lesa ya kuyuzha ntanda na bantu baoloka, Satana waambile’mba Lesa wakankalwa. (Ntendekelo 1:28; Isaya 55:10, 11) Inge kya kuba Yehoba watajilepotu pa ano mambo, bilengwa byanji bya maana inge kampe nabyo byalengulwile bukalama bwanji.
5 Kabiji Satana wabepejile ne bakalume ba Yehoba ba kishinka kuba’mba bamwingijila na mambo a bintu byawama byo bamwenamo kabiji ne kuba’mba umvwe bamanyikwa, kafwako nangwa umo wakonsha kutwajijila kwikala wa kishinka kwi Lesa ne. (Yoba 1:9-11) Ano mambo abayile bingi kukilatu ne buyanji bujimo bantu. Yehoba wikimwene kuba’mba kyafwainwa kumwesha’mba byaambile Satana bya bubela. Pano Lesa wakonsheshe kupwisha byepi ano mambo ne kupulusha bantu?
Bukuzhi bwa Esakanako
6. Ñanyi byambo bimo Baibolo byo engijisha kulumbulwilamo jishinda ja Lesa ja kupulwishamo bantu?
6 Jishinda jo apaine Yehoba kupulwishamo bantu jajinga ja lusa ne bololoke bukatampe bingi jo akonsheshe kubula kulangulukapo muntu nangwa umo ne. Bino jajinga japela bingi. Jatongolwa mu byambo byapusana pusana nabiji’mba kupota, kupwanya, kabiji ne kufuchila. (Danyela 9:24; 1 Kolinda 6:20; Kolose 1:20) Pano bino kyambo kyakonsha kulumbulula bulongo jino jishinda ke kyokya kyaambile mwine Yesu. Waambile’mba: ‘Mwana muntu, kechi waishile’mba, Bamwingijile ne, poso amba ebengijile, ne kupana mweo wanji ke kya kukuula [Kingiliki, lyʹtron] bavula.’—Mateo 20:28.
7, 8. (a) Kyambo kya “bukuzhi” kilumbulula ka mu Binembelo? (b) Mu ñanyi jishinda bukuzhi mo bukebewa ngesakenyo?
7 Bukuzhi bo buka? Kyambo kya Kingiliki kyaingijishiwa pano kyafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kulekako, kukasulula.” Kino kyambo kyaingijishiwanga kulumbulula mali apanwanga kupokolola kaili ye bakwachile ku nkondo. Onkao mambo, bukuzhi bulumbulula kintu kyapanwa kubwezha kintu. Mu Binembelo bya Kihebelu, kyambo kya “bukuzhi” (koʹpher) kyafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kuvweta.” Kino kitukwasha kumvwisha kuba’mba kukuula kulumbulula ne kuvweta pa mambo.—Masalamo 32:1.
8 Buku wa Theological Dictionary of the New Testament waamba’mba kino kyambo kya (koʹpher) “kimye kyonse kilumbulula kintu kyaesakana.” Mu jino jishinda, kizhiko kya jikwachi ja lulayañano kyaesakene pamo na jine jikwachi. Byonkabyo, pa kuba’mba kintu kyapanwa kikuule nangwa’mba kivwete pa mambo, kyafwainwa kwesakana nangwa’mba kuvweta pa lonaiko lwaubiwa na bundengamambo. Mizhilo ya Lesa yo apele bena Isalela yaambile’mba: “Mweo akapanwe pa mweo mukwabo, jiso pa jiso jikwabo, jino pa jino jikwabo, kuboko pa kuboko kukwabo, ne kulu pa kulu kukwabo.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:21.
9. Mambo ka bantu bakishinka o bapainanga bitapisho bya banyama, kabiji Yehoba wibimonanga byepi abya bitapisho?
9 Bantu bakishinka kutendekelatu pe Abela bapananga bitapisho bya banyama kwi Lesa. Mu kuba kino, bamweshanga’mba bayukile bundengamambo ne kukebewa kukuulwa, kabiji bamwesheshe ne luketekelo mu kukuulwa ko alayile Lesa kupichila mu ‘lukunwa.’ (Ntendekelo 3:15, NW; 4:1-4; Bena Levi 17:11; Bahebelu 11:4) Yehoba waswile bino bitapisho kabiji ne kwitabizha bano bapopweshi kwikala balunda nanji. Nangwa byonkabyo, bitapisho bya banyama byajingatu kiyukilo. Banyama kechi bakonsha kuvweta pa bundengamambo bwa bantu ne, mambo kechi bakila bantu mu kunema ne. (Masalamo 8:4-8) Baibolo kyo kyo aambila’mba: “Kechi kyakonsheka’mba, mashi a bañombe balume ne a bambuzhi afumye mambo ne.” (Bahebelu 10:1-4) Bitapisho bya uno mutundu byaimenangakotu kitapisho kya bukuzhi bwa kine bwaishilenga.
‘Bukuzhi Bwaesakana’
10. (a) Mukuzhi wafwainwe kwesakana na ki ka, kabiji mambo ka? (b) Mambo ka o kyakebewenga muntutu umo kwikala kitapisho?
10 Mutumwa Paulo waambile’mba, ‘bonse bafwila mwi Adama.’ (1 Kolinda 15:22) Onkao mambo bukuzhi bwakebewenga lufu lwa muntu walumbuluka waesakene na Adama. (Loma 5:14) Kafwako kilengwa kikwabo kyakonsheshe kwesakanya bipimo bya buchibamambo bwaoloka ne. Kanatu muntu walumbuluka wabujile mu luzhachisho lwa lufu lwa Adama, ye wakonsheshe kupana kya ‘kukuula kyaesakana’ na byajinga Adama. (1 Timoti 2:6) Kechi kyakebewenga bitapisho bya bantu bakukankalwa kubala kuba’mba besakane na yense mwana wa kwa Adama ne. Mutumwa Paulo walumbulwile’mba: ‘Bundengamambo byo bwatwelele panopantanda ku muntu umo [Adama], ne lufu nalo lwatwelele na bundengamambo.’ (Loma 5:12) ‘Bundengamambo byo bwatwelele ku muntu umo,’ Lesa wanengezhezhe bukuzhi kupichila mu “muntu” umo. (1 Kolinda 15:21) Mu ñanyi jishinda?
11. (a) Nga mukuzhi ‘watompejile byepi lufu bantu bonse’? (b) Mambo ka ba Adama ne Evwa o babujile kumwenamo mu bukuzhi? (monai tubyambo twa munshi.)
11 Yehoba wanengezhezhe muntu walumbuluka kwipana aye mwine kutapisha bumi bwanji. Kwesakana na Loma 6:23, “mfweto ya bundengamambo lo lufu.” Kupichila mu kutapisha bumi bwanji, mukuzhi ‘watompejile lufu bantu bonse.’ Mu ñambilo ikwabo, wapaine mfweto ya bundengamambo bwa kwa Adama. (Bahebelu 2:9; 2 Kolinda 5:21; 1 Petelo 2:24) Mu kino mwafumine bintu byanema bingi. Kupichila mu kufumyapo luzhachisho lwa lufu pa baana balukokelo ba kwa Adama, bukuzhi bwafumishepo bulume bonaunañana bwa bundengamambo ponka pa ntendekelotu.a—Loma 5:16.
12. Lumbululai kupwisha nkongole ya muntu byo kulengela bantu bavula kumwenamo.
12 Kya kumwenako: Fwanyikizhai kuba’mba mwikala mu muzhi mukatampe muji bantu bavula batwela mingilo pa kampanyi kakatampe. Anweba ne bakwenu mufola mali avula bingi ne kwikala mubena kwikala bingi bulongo kufikilatu ne kimye kampanyi kyo bekashinka. Mambo ka o bekashinkila? Mukulumpe wa kampanyi waja mali, walengela ne kampanyi kashalatu. Ponkapotu ne nkito yapwa ne kupwa, anweba ne bakwenu ke kimukatazhe ne kubwezha makongole. Bena kwenu, baana benu kabiji ne bakongwesheshe mali ke bayande na mambotu a bubi bwa uno muntu umo. Nanchi kujipo jishinda ja kukabulukilamo nyi? Ee! Kwaiya muntu wanonka bingi kuba’mba awamishe bintu. Wayuka buneme bwa kampanyi. Kabiji waumvwina ne lusa bamingilo bavula ne bisemi byabo. Ponkapo wanengezha kupana nkongole yonse ya kampanyi kabiji ne kwikashinkula jikwabo. Kupwisha ino nkongole kwaleta mutende ku bamingilo bavula ne bisemi byabo kabiji ne ku boba bankongwesheshe mali. Kyo kimotu, kupwisha nkongole yashile Adama kwalengela bavula kumwenamo.
Ñanyi Wapana Bukuzhi?
13, 14. (a) Yehoba wanengezhezhe byepi bukuzhi bwa kukuula bantu? (b) Bukuzhi bwapainwe kwi ñanyi, kabiji mambo ka o kyakebewenga kwibupana?
13 Yehoba ye yenkatu wakonsha kupana ‘Mwana mukooko ... ufumya bundengamambo bwa ba panopantanda.’ (Yoano 1:29) Bino Lesa kechi watuminetu malaika uji yense kwiya na kupulusha bantu ne. Watumine Muntu wakonsheshe kumwesha patokatu to amba bintu byaambile Satana pa bakalume ba Yehoba bya bubela. Ee, Yehoba wapaine kitapisho kikatampe bingi pa kutuma Mwananji yenka umo, “ye amwenejilemo lusekelo.” (Byambo bya Mana 8:30) Mu kwitemenwa kwanji mwine, Mwana Lesa “wialwile mwine” kusha bumuntu bwanji bwa mwiulu. (Filipai 2:7) Mu jishinda ja kukumya, Yehoba wavilwijile bumi ne bumuntu bwa uno Mwananji mubeji wa mwiulu munda mwa mwanamukazhi muzhike Muyudea wa jizhina ja Maliya. (Luka 1:27, 35) Byo ajinga muntu, watelelwe kuba’mba Yesu. Pano bino mwayila mizhilo, watelelwe kuba’mba Adama wa bubiji, mambo waesakene pamo na Adama. (1 Kolinda 15:45, 47) Mu jino jishinda Yesu wipaine mwine kwikala kitapisho kya kukuula bantu bandengamambo.
14 Pano nga buno bukuzhi bwapainwe kwi ñanyi? Masalamo 49:7 aamba’mba buno bukuzhi bwapainwe kwi “Lesa.” Nanchi Yehoba ke ye mwine wanengezhezhe bukuzhi nenyi? Ee, pano bino kino kechi kilengela bukuzhi kwikala kintu kyatutu uba nobe kufumya mali ku fwangalito umo ne kwiabika ku fwangalito mukwabo ne. Kyanema kumvwisha kuba’mba, bukuzhi kechi kumpipuzhanyatu bintu ne, ke lunengezho lwa mwayila mizhilo ya Lesa. Kupichila mu kupana bukuzhi nangwa kya kuba kya mukolele bingi ku muchima, Yehoba wamwesheshe byo alamachila ku bololoke bwanji bwalumbuluka.—Ntendekelo 22:7, 8, 11-13; Bahebelu 11:17; Yakoba 1:17.
15. Mambo ka o kyafwainwe Yesu kumanama ne kufwa?
15 Kimye kya mwela mu 33 C.E., Yesu Kilishitu wipaine kumona malwa alengejile kupana bukuzhi. Wiswishishe mwine ku mukwata na mambo a kumubepelatu, kumufwisha nao, kabiji ne kumupopa pa kichi kya kumwipayilapo. Nanchi kyafwainwe Yesu kumanama bibye nyi? Ee, mambo, mambo a bulumbuluke bwa bakalume ba Lesa afwainwa kuchibiwa. Lesa kyo kyo abujile kuswisha Heloda kwipaya Yesu kimye kyo akijinga lukeke. (Mateo 2:13-18) Bino Yesu byo akomene, wakonsheshe kukana meseko o bamwesekelenga kwi Satana sa ayuka ne ene mambo o abena kukaina.b Byo atwajijile kwikala ‘wazhila nangwa’mba wa kishinka, wabula bubi, wabula kuzhilulwa, waabana ne bandengamambo’ nangwa kya kuba wamwene akabotoka, Yesu wamwesheshe kuba’mba Yehoba uji na bakalume banji bekala bakishinka kwi aye mu kimye kya meseko. (Bahebelu 7:26) Kyo kine kintu nanchi Yesu pa juba ja lufu lwanji kyo abijikijile na jiwi ja kumwesha kushinda amba: “Kwapwa”!—Yoano 19:30.
Kupwisha Mwingilo Wanji wa Kukuula
16, 17. (a) Yesu watwajijile byepi mwingilo wanji wa kukuula? (b) Mambo ka Yesu o akebewenga ‘kwitumwekela ku meso a Lesa’?
16 Yesu kechi wakipwishishe mwingilo wanji wa kukuula ne. Pa juba ja busatu panyuma ya lufu lwanji, Yehoba wamusangwile ku bafu. (Byubilo 3:15; 10:40) Kupichila mu kino kintu kyakilamo kunema, Yehoba kechi wafweteletu Mwananji na mambo a mwingilo wanji wa kishinka ne, bino wamupele ne jishuko ja kupwisha mwingilo wa kukuula wa kwikala Ñanga Mukatampe wa Lesa. (Loma 1:4; 1 Kolinda 15:3-8) Mutumwa Paulo walondolola’mba: “Kilishitu byo amwekele ke ñanga mukatampe ... , wakatwelele Mwazhila jimo jonka kikupu, kechi na mashi a bambuzhi ne a twana twa ñombe ne, poso na mashi anji mwine, byo etumwenejile bukuzhi bwa myaka. Mambo Kilishitu kechi watwelele mwazhila mwalengwa ku maboko, mwapashañana ne mwa kine ne; kana mwiulu mwine, mo etumwekela ku meso a Lesa.”—Bahebelu 9:11, 12, 24.
17 Kilishitu kechi wasendele mashi anji onkae mwiulu ne. (1 Kolinda 15:50) Wasendele kimenako mashi: buneme bwa bumi bwa bumuntu bwanji bwalumbuluka bo apaine. Kepo amwesheshe ku meso a Lesa buneme bwa bobwa bumi kwikala ke bukuzhi bwa kukuula bantu bandengamambo. Nanchi Yehoba waitabizhe kino kitapisho nyi? Ee, kabiji kino kyamwekele pa Pentekosta mu 33 C.E., kimye mupashi wazhila kyo aitulukijile pa baana ba bwanga nobe 120 mu Yelusalema. (Byubilo 2:1-4) Nangwa kya kuba akya kintu kyasangajikilenga bingi, bukuzhi po po bwatendekeletu kumwesha bintu byawama.
Mfweto Iji mu Bukuzhi
18, 19. (a) Ñanyi mabumba abiji a bantu bamwenamo mfweto mu kupwanyiwa kwaubiwa na mambo a mashi a Kilishitu? (b) Aba ba “jibumba jikatampe,” ñanyi mfweto yo babena kumwenamo luno mu bukuzhi kabiji ne yo bakamwenamo kimye kya kulutwe?
18 Mu nkalata yanji ku bena Kolose, Paulo walumbulula kuba’mba Lesa kyamutokele ku muchima mwi Kilishitu kupwanya bintu byonse kwi aye kupichila mu kulenga mutende na mashi a Yesu o aichijile pa kichi kya lumanamo. Paulo waamba kuba’mba kuno kupwanya kwavwangamo mabumba a bantu abiji apusana, ano mabumba ke, bintu “biji mwiulu,” ne “biji panopantanda.” (Kolose 1:19, 20; Efisesa 1:10) Jibumba jitanshi jiji na bena Kilishitu 144,000 baji na luketekelo lwa kwikala bañanga ba mwiulu kabiji ne kulama mu bufumu panopantanda ponse na Kilishitu Yesu. (Lumwekesho 5:9, 10; 7:4; 14:1-3) Kupichila mwi abo, mfweto ya bukuzhi ikengilanga pachepache ku bantu balukokelo pa myaka kiumbi kimo.—1 Kolinda 15:24-26; Lumwekesho 20:6; 21:3, 4.
19 Bintu “biji panopantanda” ke boba bantu baji na luketekelo lwa kukekala bwikalo bwalumbuluka mu Paladisa panopantanda. Lumwekesho 7:9-17 wibatongola’mba “jibumba jikatampe” jikapuluka “malwa akatampe” abena kwiya. Pano bino kechi bafwainwa kukipembelela kyokyo kimye kuba’mba bamwenemo mfweto mu bukuzhi ne. ‘Baovwa kala bivwalo byabo ne kwibitokesha mu mashi a Mwana mukooko.’ Na mambo a kuba baji na lwitabilo mu bukuzhi, pa kino kimye babena kutambwila mfweto ya ku mupashi iji mu luno lunengezho lwa butemwe. Batelwa’mba baoloka byo baji balunda na Lesa! (Yakoba 2:23) Na mambo a kitapisho kya kwa Yesu, bakonsha ‘kufwenya kwipi konka ku jitanda ja bupe kasa bachinchika nangwa’mba kasa bakasuluka.’ (Bahebelu 4:14-16) Umvwe batamisha, balekelwa mambo kya kine. (Efisesa 1:7) Nangwa kya kuba bambulwakoloka, baji na jiwi ja mu muchima jatoka. (Bahebelu 9:9; 10:22; 1 Petelo 3:21) Kupwanyiwa kwi Lesa kechi kintu kikobiwa kulutwe ne, ke kintu kibena kubiwa lonka luno! (2 Kolinda 5:19, 20) Mu myaka Kiumbi kimo, bakayanga na ‘kupokololwa pachepache ku buzha bwa bubole’ kabiji kikapelako bakekala na ‘bwana bwa bene bwa lukumo bwa baana ba Lesa.’—Loma 8:21.
20. Nga kulanguluka languluka pa bukuzhi kwimulengela anweba bunke bwenu kubapo ka?
20 “Sante ekale kwi Lesa monka mwi Yesu Kilishitu” pa mambo a bukuzhi! (Loma 7:25) Kibena kumwekana nobe kyapela pano bino ke kintu kyanema bingi kyafwainwa kwitulengela kwikala ba mushingi. (Loma 11:33) Kabiji kupichila mu kulanguluka langulukapo na lusanchilo, bukuzhi bwitufika bingi pa michima yetu, ne kwitufwenyesha kwipi ne Lesa wa bololoke. Byonka byajinga nyimbi wa masalamo, tuji na bishinka byavula bya kutotela Yehoba “watemwa bololoke ne buchibamambo bwaoloka.”—Masalamo 33:5.
[Tubyambo twa mushi]
a Ba Adama ne Evwa kechi bamwenejilemo mu bukuzhi ne. Mizhilo ya Mosesa yaambile jino jifunde pa mambo a muntu waipayañenamotu kya nshiji amba: “Kechi mukatambule mfuto ya yewa waipayañana wazhatwa wafwainwa lufu ne.” (Kubala 35:31) Ba Adama ne Evwa bafwainwe lufu mambo balengulwijilemotu Lesa kya nshiji. Mu jino jishinda basankijilepo luketekelo lwabo lwa bumi bwa myaka ne myaka.
b Pa kuba’mba bundengamambo bwa kwa Adama bufumishiwepo, Yesu wafwainwe kufwa, kechi sa aji mwana mucheche walumbuluka ne, bino sa aji muntu wakoma walumbuluka. Vulukai kuba’mba bundengamambo bwa kwa Adama bwajinga bwa kubilamotu kya nshiji, sa ayukishetu bulongo bubi bwa kuba bino kabiji ne byafuminemo. Onkao mambo pa kuba’mba ekale “Adama wapelako” ne kuvweta pa buno bundengamambo, Yesu wasajile kulama bulumbuluke bwanji kwi Yehoba ne kuyuka kine kintu kyo aubijilenga kino. (1 Kolinda 15:45, 47) Mu jino jishinda, bwikalo bwa kwa Yesu bonse bwa kishinka kubikapotu ne lufu lwanji lwa bukitapisho lwaikele ke “lubingisho luleta bumi.”—Loma 5:18, 19.
Mepuzho a Kulangulukapo
Kubala 3:39-51 Mambo ka o kyanemena kuba’mba bukuzhi bwikale bwaesakana?
Masalamo 49:7, 8 Mambo ka o twafwainwa kusanchila Lesa pa kupana bukuzhi?
Isaya 43:25 Nga kino kinembelo kitukwasha byepi kuyuka’mba lupulukilo lwa bantu kechi kyo kine kintu kyalengejile Yehoba kupana bukuzhi ne?
1 Kolinda 6:20 Nga bukuzhi bwafwainwa kulengela byubilo ne ngikelo ya bwikalo bwetu kwikala byepi?
[Kipikichala pa peja 140]
‘Kya kukuula kyaesakana’