“Obewa Ambangatu Kange Wikileke Ne”

1-3. Mambo ka Paulo o ayijile ku Kolinda, kabiji ñanyi makatazho o apichilemo?

KU MPELO ya mwaka wa 50 C.E., mutumwa Paulo wajinga mu Kolinda, muzhi mwajinga bunonshi mwaikalanga Bangiliki bavula, bena Loma ne Bayudea.a Paulo kechi wayile ku Kolinda na kuba busulu nangwa kukeba nkito ya ku mubiji ne, pakuba wayile na kushimuna bulongo mambo a Bufumu bwa Lesa. Paulo wakebelenga kwa kufikila kabiji kechi wasakile kukatazha bakwabo kuba’mba bamupenga mali ne. Kabiji kechi wasakilenga bakwabo kumukwasha na mambo a kusapwila ne. Ñanyi kintu kyo aubile?

² Paulo wayukile bingi mwingilo wa kuluka matente. Uno mwingilo kechi wapelele ne, bino wakebelenga kumwingila kuba’mba ekwashishengamo. Nanchi wakonsheshe kutana nkito mu uno muzhi mwaimbilwe ñoma na bichi nyi? Abya wakonsheshe kutana mpunzha yawama ya kwikalako nyi? Nangwa kya kuba Paulo wapichile mu ano makatazho, aye kechi wansakijilepo mwingilo wanji wanema ne.

³ Paulo bintu byo byamukatazhe, wafuukwilepo kukikala monka mu Kolinda, kabiji mu mwingilo wanji mwafumine bintu byawama bingi. Ñanyi bintu byo twakonsha kufunjilako ku byaubile Paulo mu Kolinda, byakonsha kwitukwasha ne atweba kushimuna bulongo mambo a Bufumu bwa Lesa mu nyaunda mo twingijila?

“Bajinga Basendwe ba Matente” (Byu. 18:1-4)

4, 5. (a) Kwepi kwaikelenga Paulo byo ajinga mu Kolinda? (b) Kabiji ñanyi mwingilo ye aingijilenga?

⁴ Paulo byo afikile mu Kolinda, bamutambwijile kwi Akwila ne mukazhanji Pilisila bajinga Bayudea. Bano bamulume ne mukazhi baikalanga mu Kolinda na mambo a mukambizho wa Mfumu Kaludiusa wakambizhe “Bayudea bonse kufumamo mu Loma.” (Byu. 18:1, 2) Bano bamulume ne mukazhi kechi bamutambwijiletu ku nzubo yabo ne, bino baingijilenga nanji pamo. Tutanga’mba: “Na mambo a kuba bonse bayukile mwingilo umo, Paulo waikele nabo ku nzubo yabo ne kwingijila nabo pamo mambo bajinga basendwe ba matente.” (Byu. 18:3) Ku nzubo yabo ko kwaikelenga Paulo byo aingijilenga mwingilo wanji mu Kolinda. Paulo byo aikelenga ne Akwila ne Pilisila, kyamweka ko ko anembejile makalata amo aji mu Baibolo.b

⁵ Nga Paulo ye bafunjishe kufika palepa “kwi Ngamaliela,” wayukile byepi mwingilo wa kuluka matente? (Byu. 22:3) Kyamweka Bayudea batanshi balangulukilenga amba bansemi bafwainwe kufunjisha baana babo kuyukapo mwingilo umo, nangwa kya kuba bano baana bakonsheshe kufunjilapo bintu bikwabo. Paulo byo akomejile ku Talasusa wa mu Kilikya, muzhi wayile nkuwa mu bya kulenga matente, kyamweka kuno ko ko afunjile uno mwingilo saka akiji mwanyike. Pano balenganga byepi ano matente? Pa kwialenga bapikulanga kisapi kya tente kyakosakana, kwikichiba ne kutunga na tonge. Nangwa byonkabyo, uno mwingilo kechi wapelele ne.

6, 7. (a) Paulo wamonanga byepi mwingilo wa kuluka matente, kabiji Akwila ne Pilisila bamwesheshe byepi amba nabo byo byo bamonanga uno mwingilo? (b) Bena Kilishitu lelo jino balondela byepi byaubanga Paulo, Akwila ne Pilisila?

⁶ Paulo kechi wamonanga’mba kuluka matente ye mwingilo ye afwainwe kwingilangatu kwapwa ne. Waingijilenga uno mwingilo kuba’mba ekwashishengamo pa kwingila mwingilo wa kusapwila mambo awama ‘kwa kubula kulipilisha.’ (2 Ko. 11:7) Pano nga Akwila ne Pilisila bamonanga byepi uno mwingilo? Paulo byo afumine mu Kolinda mu 52 C.E., Akwila ne Pilisila bamulondejile ku Efisesa, kwajinga nzubo yabo mo bapwilanga. (1 Ko. 16:19) Palutwe kacheche bayile ku Loma, kepo babwelele jibiji ku Efisesa. Bano bamulume ne mukazhi batangizheko patanshi bintu bya Bufumu kabiji bepaine kwingijila bakwabo, kino kyalengejile kwibasanchila ku “bipwilo byonse bya ba mu bisaka bya bantu.”​—Loma 16:3-5; 2 Timo. 4:19.

⁷ Ne bena Kilishitu lelo jino balondela byaubanga Paulo, Akwila ne Pilisila. Bamwingilo bamukoyo lelo jino bebikako kumona mwakwikwashisha kuba’mba babulenga “kukatazhapo muntu nangwa umo.” (1 Tesa. 2:9) Basapwishi ba Bufumu baji mu mwingilo wa kimye kyonse bengilako mingilo ya ku mubiji ya pa kakimye kacheche ya kwikwashishamo mu mwingilo wabo wa bwina Kilishitu. Byonka byajinga Akwila ne Pilisila, ne bakalume bavula ba kwa Yehoba bepana kutambwila bakalama ba mwanzo mu mazubo abo. Onkao mambo, aba baji na “muchima wa kutambwila benyi” bayuka’mba kuba bino kwibatundaika ne kwibakosesha.​—Loma 12:13.

“Bena Kolinda Bavula . . . Baitabijile.” (Byu. 18:5-8)

8, 9. Bayudea Paulo bo asapwijilengako na mukoyo byo bamulengulwilenga waubilepo byepi, kabiji wayile kwepi na kusapwila?

⁸ Paulo wamonanga kwingila mingilo ya ku mubiji kwikala ya kwikwashishamotu kwingila bulongo mwingilo wanji, wamwesheshe bino kimye Silasa ne Timoti kyo bamuletejile bya bupe kufuma ku Makedonya. (2 Ko. 11:9) Byo bafikiletu, Paulo “watatwile kuteshako bingi muchima kusapwila mambo a Lesa.” (Byu. 18:5) Nangwa kya kuba wasapwijilenga na mukoyo, Bayudea bamo bamulengulwilenga. Byo aambile pa kukana kutambwila mambo awama apana bumi aamba pe Kilishitu, Paulo wakunchile bivwalo byanji ne kwambila Bayudea bamulengulwilenga amba: “Mashi enu emushinkamane anwe bene. Amiwa nabinga. Kufuma lelo mbena kuya ku bantu ba mu bisaka bya bantu.”​—Byu. 18:6; Ezi. 3:18, 19.

⁹ Pano kwepi Paulo ko akonsheshe kuya na kusapwila? Mwanamulume aye Titusa Yusutusa ye baalwile kwikala Muyudea wajinga na nzubo yalamankene na nshinagoga, watambwijile Paulo mu nzubo yanji. Onkao mambo, Paulo wafumine mu nshinagoga kuya ku nzubo ya kwa Yusutusa. (Byu. 18:7) Nzubo ya kwa Akwila ne Pilisila mo mwaikalanga Paulo byo ajinga mu Kolinda, pakuba pa nzubo ya kwa Yusutusa po po atendekelanga kusapwila.

10. Ñanyi kintu kimwesha’mba Paulo kechi wakebelengatu kusapwila bantu ba mu bisaka bya bantu ne?

¹⁰ Nanchi Paulo byo aambile’mba ubena kuya na kusapwila ku bantu ba mu bisaka bya bantu, walumbulwilenga’mba ukalubako Bayudea bonse ne baitabijile mu byaitabijilemo Bayudea batelekelenga ku byo aambilenga nyi? Ine, kechi mo mo atazhizhe ne. Baibolo waamba’mba: “Kilishipusa mukulumpe wa nshinagoga ne bonse ba mu nzubo yanji, baitabijile mwi Nkambo.” Bantu bavula bayanga ku nshinagoga balondejile Kilishipusa, mambo Baibolo waamba’mba: “Bena Kolinda bavula baumvwine mambo awama baitabijile ne kubatizhiwa.” (Byu. 18:8) Aba balengele kipwilo kya bwina Kilishitu mu Kolinda bapwilanga mu nzubo ya kwa Titusa Yusutusa. Umvwe jishimikila jiji mu Byubilo, Luka wijinembejile mu ndonda, ko kuba’mba aba bajinga Bayudea nangwa baitabijile mu byaitabijilemo Bayudea baubile kino panyuma ya kuba Paulo wakunta kala bivwalo byanji. Kintu kyaubile mutumwa kyalengejile bantu kuyuka’mba wipaine kupimpulako bwikalo bwanji.

11. Bakamonyi ba kwa Yehoba lelo jino balondela byepi Paulo byo basapwila bantu baji mu Kilishitendomu?

¹¹ Mu byalo byavula lelo jino, muji bipwilo bya Kilishitendomu byavula byatwala bantu babyo mungi. Kabiji mu byalo bikwabo ne makuji a pa kalunga ka mema, muji bamishonale ba mu Kilishitendomu baongola bantu bavula. Bantu bebepekezha kwikala bena Kilishitu javula bakakachila bingi ku bya buntunshi byonkatu byajinga Bayudea mu Kolinda. Pano bino, byonka byajinga Paulo, atweba Bakamonyi ba kwa Yehoba twapayankana bingi na kufunjisha bantu ba uno mutundu, kwibakwasha kumvwisha mwatala Binembelo. Nangwatu betulengulula ne bantangi ba bupopweshi betumanyika, atweba kechi tuleka kusapwila ne. Pa boba “baji na mukoyo wa kwingijila Lesa; bino kechi mwayila maana alumbuluka ne” pakonsha kwikala bantu bamo bakimote bo twakonsha kutana.​—Loma 10:2.

“Nji na Bantu Bavula Bingi mu uno Muzhi” (Byu. 18:9-17)

12. Ñanyi byambo bya lutundaiko Paulo byo bamubujile mu kimwesho?

¹² Inge kya kuba Paulo wazhinaukilenga kutwajijila kwingila mwingilo wanji mu Kolinda, ko kuba’mba wikilekele kuzhinauka kimye Nkambo Yesu kyo amwekele kwi aye mu kimwesho ne kumwambila’mba: “Kuchina ne, obewa ambangatu kange wikileke ne, mambo amiwa nji ne obewa kabiji kafwako muntu ukakuba kyatama ne; mambo nji na bantu bavula bingi mu uno muzhi.” (Byu. 18:9, 10) Kino kimwesho kyamutundaikile bingi. Nkambo aye mwine wabujile Paulo amba ukamuzhikijila ku bintu byatama kabiji mu muzhi mwajinga bantu bavula bakebelenga kuteleka. Paulo waubilepo byepi pa kino kimwesho kyo amwene? Tutanga amba: “Waikele monka mu yewa muzhi mwaka umo ne bañondo batanu na umo saka ebafunjisha mambo a Lesa.”​—Byu. 18:11.

13. Paulo walangulukilenga pa ñanyi kintu byo anangijilenga ku kipona kya kuchibilapo mambo, kabiji bamulayile ñanyi kintu?

¹³ Panyuma ya kwikala mwaka umo mu Kolinda, Paulo bamukwashishe jibiji kwi Nkambo. “Bayudea bamuvundumukijile Paulo ne kumutwala ku kipona kya kuchibilapo mambo.” (Byu. 18:12) Bamo balangulukanga’mba kino kipona kya kuchibilapo mambo kyajinga pa mutuntamo walengelwe na mabwe a kifufya ne atoka awama, kabiji kino kipona kya kuchibilapo mambo kyaikejile ku kisankanyi kya mu Kolinda na pakachi. Kulutwe ya kino kipona kya kuchibilapo mambo ko kwajinga mpunzha yabayile kwaikelanga bantu bavula. Bashayuka ba bya kupoyapoya bamba’mba akye kipona kya kuchibilapo mambo kampe kyajingatu pepi na nshinagoga ko kuba’mba kwipi na nzubo ya kwa Yusutusa. Paulo byo afikile ku kino kipona, walangulukile pa byo baipayile Setepena, kimye kimo utelwa ne kuba’mba mwina Kilishitu mutanshi ye baipayile. Paulo watelwanga kala amba Saulo, ye waswishishe’mba “Setepena bamwipaye.” (Byu. 8:1) Nanchi ne Paulo byo byo bafwainwe kumuba nyi? Ine, mambo bamulayile’mba: “Kafwako muntu ukakuba kyatama ne.”​—Byu. 18:10.

14, 15. (a) Ñanyi mambo Bayudea o bapelemo Paulo, kabiji mambo ka Galio o aambijile’mba mambo kafwako? (b) Ñanyi kintu kyamwekejile Sositenesa kabiji ki ka kyafuminemo?

¹⁴ Ñanyi kintu kyamwekejile Paulo byo afikile ku kipona kya kuchibilapo mambo? Pa kyokya kimye nchibamambo wajinga mukulumpe wa kyalo kya Akaya wajinga Galio kolojanji Seneka ntemwamaana mwina Loma. Bayudea bamupelemo mambo Paulo amba: “Uno muntu ubena kwitabisha bantu kupopwela Lesa mu jishinda japusana na mizhilo.” (Byu. 18:13) Bayudea baambilenga’mba Paulo waongwelenga bantu. Pano bino, Galio wamwene’mba Paulo kechi waubile kintu “kyatama” ne, kabiji kechi walengele “mambo akatampe,” a kumutotolweshapo ne. (Byu. 18:14) Galio kechi wakebele nangwa pachechetu kwibika mu mambo a Bayudea ne. Paulo saka akyangye kwamba byambo bya kwipokolola, Galio waambile’mba mambo kafwako. Aba bapelengamo mambo Paulo byo baumvwine bino, bazhingijile bingi. Kabiji batujile mpumwa Sositenesa waswaine Kilishipusa kwikala mukulumpe watangijilanga nshinagoga. Bakwachile Sositenesa “ne kutatula kumupuma konka ku kipona kya kuchibilapo mambo.”​—Byu. 18:17.

¹⁵ Pano mambo ka Galio o abujile kukanya bantu bapuminenga Sositenesa? Kampe Galio walangulukilenga amba Sositenesa ye wajinga ntangi wa bantu balukukile Paulo kabiji amba kyamufwainwe kuzha na nsenzhi mu kwapa. Monse mo twakonsha kwikilangulukila, kino kyamwekele mwafumine kintu kyawama. Mu nkalata itanshi Paulo yo anembejile kipwilo kya mu Kolinda, watongwelemo Sositenesa amba wajinga mulongo wanji. (1 Ko. 1:1, 2) Nanchi uno Sositenesa ye muntutu umo ye bapumijile mu Kolinda nyi? Inge wajinga iye, ko kuba’mba kintu kyatama kyo apichile kyo kyamulengejile kwikala mwina Kilishitu.

16. Byambo byaambile Nkambo amba: “Obewa ambangatu kange wikileke ne mambo amiwa nji ne obewa,” bitukwasha byepi mu mwingilo wetu?

¹⁶ Bayudea bakaine bibasapwijilenga Paulo panyuma ya kuba Paulo bamulaya kwi Nkambo Yesu amba: “Kuchina ne, obewa ambangatu kange wikileke ne, mambo amiwa nji ne obewa kabiji kafwako muntu ukakuba kyatama ne; mambo nji na bantu bavula bingi mu uno muzhi.” (Byu. 18:9, 10) Twafwainwa kuvulakanga bino byambo kikatakata umvwe bantu bakana kuteleka ku byo tusapwila. Kange muvulame kuba’mba Yehoba ye wayuka michima ya bantu bakeba kufwenya kwipi ne aye ne. (1 Sam. 16:7; Yoa. 6:44) Bino byambo bitutundaika bingi kubambakana mu mwingilo. Pa mwaka pa mwaka, bantu bavula babena kubatizhiwa. Aba balondela mukambizho wa “kufunjisha bantu ba mu bisaka byonse,” Yesu wibalaya’mba: “Nji nenu moba onse kukafikatu ne ku mpelo ya buno bwikalo.”​—Mat. 28:19, 20.

“Umvwe Yehoba Waswa” (Byu. 18:18-22)

17, 18. Ñanyi bintu Paulo byo alangulukilengapo byo ayilenga ku Efisesa?

¹⁷ Kechi twayuka kana kintu kyaubile Galio ku bantu bamanyikilenga Paulo kyalengejile kipwilo kyalengelwe mu Kolinda kwikala mutende nangwa ne. Nangwa byonkabyo, Paulo waikeleko “moba amo” saka akyangye kushajikapo balongo banji mu Kolinda. Mu kimye kya mwela wa mebele mu 52 C.E., wafuukwilepo kuya na bwato ku Silya kufuma ku Kenkelea palepele makilomita 11 ku musela wa Kolinda. Bino Paulo saka akyangye kufuma ku Kenkelea, “watendele nsuki yanji na mambo a luchipo lo achipile.”c (Byu. 18:18) Kepo asendele Akwila ne Pilisila ne kuya na bwato kwabuka Kalunga ka Mema ka Ejini kuya ku Efisesa mu Asha Maina.

¹⁸ Paulo byo ayilenga na bwato ku Kenkelea, kyamweka walangulukilenga pa bintu byo apichilemo mu Kolinda. Wavulukilenga bintu byavula byamuletejilenga lusekelo. Mwingilo ye aingijile pa bañondo 18 mwafumine bintu byawama. Kipwilo kitanshi kyalengelwe mu Kolinda kyakonkenanga mu nzubo ya kwa Yusutusa. Bamo baitabijile bajinga ba Yusutusa, Kilishipusa ne ba mu nzubo yanji ne bantutu bakwabo. Paulo watemwe bingi boba baitabijile, mambo wibakwashishe kwikala bena Kilishitu. Palutwe kacheche, wibanembejile nkalata ne kwibalumbulula’mba bajinga nkalata yanembelwe pa muchima wanji. Ne atweba twafwainwa kutemwa bantu bo twakwashishe kwiya mu mpopwelo ya kine. Byo kitutundaikapo kumona bano bantu baji nobe “makalata . . .  a kwitulumbulula.”​—2 Ko. 3:1-3.

19, 20. Paulo waubile ñanyi kintu byo afikile mu Efisesa, kabiji tufunjilako ka kwi aye pa byo aingijilenga mingilo inemeka Lesa?

¹⁹ Paulo byo afikile mu Efisesa watatwile kwingila mwingilo wanji. “Wakatwelele mu nshinagoga ne kwisamba na Bayudea.” (Byu. 18:19) Paulo kechi wabanjilemo mu Efisesa ne. Nangwa kya kuba bamwambijile kwikala nanji, “aye wakaine.” Byo ebashajikilengapo, wabujile bena Efisesa amba: “Umvwe Yehoba waswa nkabwela jikwabo kwi anweba.” (Byu. 18:20, 21) Paulo wayukishetu bulongo kuba’mba mwingilo wabayile bingi wa kusapwila mu Efisesa. Nangwa kya kuba wafuukwilepo kufumako, washijile byonse mu maboko a Yehoba. Nanchi ne atweba bino kechi byo byo twafwainwa kuba nenyi? Pa kuba’mba twingile mingilo ya Lesa, twafwainwa kwibikako. Pano bino pa kuba amba tube bino, twafwainwa kuketekela mu lutangijilo lwa Yehoba ne kubila bintu mwayila kyaswa muchima wanji.​—Yako. 4:15.

²⁰ Paulo byo ashile Akwila ne Pilisila mu Efisesa, wayile na bwato ku Kenkelea. Kabiji “wapichile” ku Yelusalema na kupempula kipwilo. (Monai byambo byo balubulula Byu. 18:22 nwtsty) Kepo Paulo ayile kwabo ku Silya Antioka. Pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale waingijile bingi bulongo. Ñanyi bintu byamumwekejile pa lwendo lwanji lwapeleleko?